Pan Cogito jest tytułowym bohaterem wiersza Zbigniewa Herberta pod tytułem ?Pan Cogito. Powrót?. Podmiot liryczny ukazuje nam postać człowieka zmęczonego udawanym życiem na emigracji, który za wszelką cenę chce wrócić do ojczyzny, nie licząc się z czekającymi go konsekwencjami.
Pan Cogito jest postacią często wykorzystywaną przez Zbigniewa Herberta, między innymi w wierszach: ?Pan Cogito i wyobraźnia?, czy ?Pan Cogito a ruch myśli?. Poeta stworzył bohatera chcą unikną bezpośrednich wypowiedzi, co czyni z niego postać o bardzo skomplikowanej osobowości. Pan Cogito posiada wiele cech i poglądy swojego stwórcy. Jest inteligentny i wykształcony, a przy tym nie może pogodzić się z otaczającym go światem.
Temat dzieła ukazany jest w dwóch pierwszych wersach, ?Pan Cogito postanowił wrócić?. Wiersz jest przedstawieniem powrotu bohatera z emigracji do kraju. Mimo, że sytuacja w ojczyźnie nie jest mu dokładnie znana, pragnie powrotu na ?łono ojczyzny?. Jego decyzji nic nie zmieni. Podmiot liryczny, który jest zaopatrzony w większą wiedzę od bohatera, komentuje jego sytuację słowami: ?Decyzja jest dramatyczna pożałuje jej gorzko?. Jednak w następnych strofach próbuje wytłumaczyć zachowanie Pana Cogito. Na samym początku dowiadujemy się, że bohater jest nieszczęśliwy, najprostsze czynności sprawiają mu trudności. Nie potrafi odpowiadać na najprostsze pytania, ponieważ sądzi, że ?wymagają zawiłej odpowiedzi?. Są to pytania zadawane z grzeczności, których głównym celem jest szybkie zakończenie rozmowy. Pan Cogito nie może dłużej być obojętny na taką obłudę i pozorną życzliwość, dłuższe udawanie szczęśliwego człowieka sprawia mu ból. Próbuje skończyć z tą grą pozorów, zrywając ?bandaże życzliwej obojętności?. Jedyną rzeczą jaką trzyma go poza ojczyzną jest wspaniała kultura i sztuka, które na chwile pozwalają oderwać się od rzeczywistości.
Pan Cogito podjął już decyzję, którą nie zmieni. Wraca do ojczyzny. Jednak po dotarciu do granicy, jedyne co mu się ukazuje, to zniszczony i zniewolony kraj. Kraj opisany jest prawie jak więzienie, z którego nie można wyjść; ?mordercze wieże strzelnicze gęste zarośla drutu?. Jeśli Pan Cogito przekroczy ?mury?, nie będzie miał odwrotu. Brama zostanie zamknięta, a bohater zostanie zniewolony. Jednak patriotyzm i tęsknota do ojczyzny, do ?wody dzieciństwa? uścisku pamięci? górują nad strachem i obawą przed więzieniem. Pan Cogito zwycięża walkę z samym sobą i wkracza do ?skarbnicy wszystkich nieszczęść?. Ojczyznę jako skarbiec, zawiera drogocenne wspomnienia. Wspaniałe, niezapomniane chwile przeżyte przez bohatera. Państwo je tylko przechowuje. Czekają naswojego właściciela, który przekraczając granicę, ?cofnie się? w czasie. Przypomni sobie wszystkie radosne chwile swojego życia. Otwarcie skarbca łączy się również z wielkim nieszczęściem, jakim jest zniewolony i cierpiący naród.
W drugiej części wiersza podmiot liryczny zadaje pytanie bohaterowi, dlaczego ucieka z ?lepszego świata?. Posiada tu wiele możliwości, może na nowo ułożyć sobie życie. Z czasem wszystkie rany zostaną uleczone. Wspomnienia i smutek zostałyby wyparte przez inne, weselsze życie. Jednak Pan Cogito nie zmienia decyzji. Postanawia wrócić do ojczyzny, do bliskich i do wspomnień. Uważa, że jedynie będąc w kraju otrzyma odpowiedzi na dręczące go pytania.
Moim zdaniem Pan Cogito jest tragicznym bohaterem. Stoi przed bardzo trudnym wyborem. Ojczyzna, wspomnienia, niewola, czy lepsze życie i wieczna pustka, która powstała na obczyźnie. Bohater przeżywa dylemat, popadając w konflikt sam sobą, ma poważne trudności w ocenie dwóch przeciwstawnych światów i w podjęciu decyzji. Jednak zwycięża miłość do ojczyzny i bliskich pozostawionych w kraju. Pan Cogito dokonuje słusznego wyboru, który gwarantuje mu spokój umysłu i duszy. Myślę, że zwłaszcza w dzisiejszym świecie ludzie powinni kierować się wartościami, które prezentuje Pan Cogito
