Powstawanie i organizacja banków
O prawie bankowym można mówić w szerokim i wąskim znaczeniu. W tym pierwszym mamy na myśli grupę kilku ustaw wraz w przepisami wykonawczymi, które stanowią regulację prawną systemu bankowego. Do tych ustaw należą :
– ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe,
– ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o Narodowym banku Polskim,
– ustawa z dnia 28 grudnia 1989 roku o uporządkowaniu stosunków kredytowych,
– ustawa z dnia 3 lutego 1993 roku o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw,
– ustawa z dnia 24 czerwca 1994 roku o restrukturyzacji banków spółdzielczych i Banku Gospodarki Żywnościowej oraz o zmianie niektórych ustaw,
– ustawa z dnia 14 grudnia 1994 o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym,
– ustawa z dnia 14 czerwca 1996 roku o łączeniu i grupowaniu niektórych banków w formie spółki akcyjnej,
– ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o listach zastawnych i bankach hipotecznych.
Natomiast mówiąc o prawie bankowym w wąskim znaczeniu mamy na myśli tylko ustawę Prawo bankowe oraz wydane na jej podstawie normatywne akty wykonawcze.
Ustawa Prawo bankowe określa zasady tworzenia i organizacji banków, oddziałów i przedstawicielstw banków zagranicznych a także oddziałów instytucji kredytowych, rodzaje czynności bankowych i zasady ich dokonywania, szczególne obowiązki i uprawnienia banków, formy zrzeszenia i łączenia się banków, fundusze własne banków i zasady gospodarki finansowej, zakres zasady sprawowania nadzoru bankowego, a także postępowania naprawcze, likwidację i upadłość banku oraz odpowiedzialność cywilną i karną z tytuły prowadzenia działalności bankowej.
Rodzaje i zadania banków funkcjonujących w danym kraju, a także wzajemne powiązania występujące pomiędzy poszczególnymi rodzajami banków tworzą system bankowy danego kraju. W Polsce transformacja gospodarcza w 1989 roku spowodowała powstanie dwupoziomowego (lub dwuszczeblowego) systemu bankowego. Polega on na oddzieleniu funkcji emisyjnej właściwej dla banku centralnego, od bezpośredniego kredytowania i obsługi rozliczeniowej gospodarki i ludności, co jest podstawowym przedmiotem działalności pozostałych banków komercyjnych.
Nazwa bank pochodzi od włoskiego słowa „banco”, oznaczającego kontuar, przy którym średniowieczni handlarze zajmowali się wymianą pieniędzy.
Natomiast bank – według prawa bankowego – jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym. Z definicji tej wynika istota działalności banku, jaką jest obrót środkami cudzymi (powierzonymi przez klientów) w celu pomnożenia ich wartości. Wskazany jest również ważny w tego rodzaju działalności element ryzyka, stanowiący uzasadnienie surowych warunków koniecznych do spełnienia przy tworzeniu banku.
Bank jest jednostką organizacyjną wyposażoną w osobowość prawną i działa na podstawie statutu, który powinien zawierać w szczególności:
– nazwę banku, która powinna zawierać słowo bank i odróżniać się od nazw innych banków, oraz wskazywać na formę prawną banku,
– siedzibę banku, przedmiot i zakres działania,
– organy i organizacje banku,
– zasady sprawowania kontroli wewnętrznej,
– fundusze własne oraz zasady gospodarki finansowe.
Zasady funkcjonowania banków:
1. Zasada zapewnienia płynności płatniczej i bezpieczeństwa środków. Oznacza to, że bank zobowiązany jest do utrzymania płynności płatniczej do rozmiarów i rodzaju prowadzonej działalności. Płynność polega na prowadzeniu bezpiecznej, z uwagi na powierzone środki, działalności w sposób zapewniający wykonanie wszystkich zobowiązań zgodnie z terminami ich płatności.
2. Zasada kontroli wewnętrznej – ma ona obowiązek sprawdzać legalność i prawidłowość działalności prowadzonej przez bank.
3. Zasada samodzielności. Bank prowadzi samodzielnie gospodarkę finansową, działając w gospodarce jako pełnoprawny uczestnik.
4. Zasada samofinansowania i komercjalizmu. Oznacza, że środki na działalność banku powinny znaleźć pokrycie w środkach zgromadzonych przez bank jako pierwsze wyposażenie, wypracowanych w toku prowadzonej działalności, a także pozyskanych na określonych warunkach od innych podmiotów. Komercjalizm z kolei oznacza, że bank działa odpłatnie, z uwzględnieniem rachunku ich opłacalności i poziomu zysku.
5. Zasada konkurencyjności, oznacza, iż działania banku z jednej strony podporządkowane są celowi głównemu, jakim jest maksymalizacja zysku, ale z drugiej strony są zdeterminowane przez ceny i funkcjonowanie innych banków na rynku.
6. Zasada uniwersalizmu, oznacza to stworzenie dla banków jednolitych warunków działania, tzn. klienci mają prawo wybrania sobie banku, z którego usług skorzystają, a bank w miarę swobodnie, (choć z pewnymi ograniczeniami) może dobierać sobie klientów, niezależnie od branży och działalności.
Prawo bankowe przyjmuje model banku uniwersalnego i specjalistycznego.
Bank uniwersalny upoważniony jest do dokonywania wszelkich czynności w zakresie określonym przez zezwolenie na jego utworzenie. Ustawa wymienia w ramach tej kategorii trzy rodzaje banków, wydzielonych na podstawie prawnych form organizacyjnych:
Bank państwowy
Może być on utworzony przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia, na wniosek ministra Skarbu Państwa zaopiniowany przez Komisję Nadzoru Bankowego. W tym samym trybie następuje likwidacja banku państwowego. Przy tworzeniu banku państwowego określa się: nazwę, siedzibę, przedmiot i zakres działania banku, jego fundusze statutowe, w tym środki wydzielone z majątku Skarbu Państwa, które stają się majątkiem banku.
Bank państwowy nie podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych.
Organami banku państwowego są rada nadzorcza i zarząd, których członkowie nie mogą zajmować się działalnością konkurencyjną. W szczególności nie mogą być członkami zarządu lub rady nadzorczej innego banku, chyba, że bank państwowy jest akcjonariuszem tego banku.
Radę nadzorczą powołuje się na okres 3 lat spośród osób posiadających odpowiednie kwalifikacje z zakresu finansów. Przewodniczącego rady nadzorczej powołuje i odwołuje prezes Rady Ministrów na wniosek ministra Skarbu Państwa. Natomiast członkowie rady są powoływani przez ministra Skarbu Państwa spośród osób nie będących członkami zarządu tego banku. Odwołanie członków rady następuje w takim samym trybie, w jakim zostali powołani.
Zadania Rady nadzorczej:
– sprawowanie nadzoru nad działalnością banku państwowego,
– zatwierdzanie przedstawione przez zarząd sprawozdanie finansowe oraz podział zysku i sposób pokrycia strat,
– przyjmowanie sprawozdania z działalności banku,
– udzielanie zarządowi banku zaleceń oraz może zawieszanie w czynnościach członków zarządu banku.
Prezesa zarządu banku państwowego powołuje i odwołuje, po zasięgnięciu opinii Komisji Nadzoru Bankowego, rada nadzorcza banku. Wiceprezesów i pozostałych członków zarządu powołuje i odwołuje rada nadzorcza banku, na wniosek prezesa zarządu.
Zadania zarządu:
– prezes zarządu banku państwowego reprezentuje bank, przewodniczy zarządowi banku oraz organizuje działalność banku,
– zarząd banku rozpatruje sprawy dotyczące działalności banku oraz podejmuje w tych sprawach uchwały, których wykonanie zapewnia prezes zarządu banku.
Statut bankowi państwowemu nadaje, w drodze rozporządzenia, minister Skarbu Państwa w porozumieniu z ministrem finansów, po zasięgnięciu opinii Komisji Nadzoru Bankowego.
Prawo bankowe normuje także tryb przekształcenia banku państwowego w bank w formie spółki akcyjnej. Rada Ministrów na wniosek Ministra Skarbu Państwa, po zasięgnięciu opinii Komisji Nadzoru Bankowego, w drodze rozporządzenia:
1) przekształca bank państwowy w spółkę akcyjną z udziałem Skarbu Państwa,
2) określa, w jakim zakresie majątek banku państwowego zostanie wniesiony do spółki akcyjnej na pokrycie kapitału akcyjnego, w jakim zaś nastąpi zbycie tego majątku tworzącej się spółce akcyjnej z udziałem Skarbu Państwa.
W dniu uzyskania osobowości prawnej przez bank w formie spółki akcyjnej bank państwowy ulega likwidacji, a jego organy ulegają rozwiązaniu.
Bank spółdzielczy.
Założycielami banku spółdzielczego mogą być tylko osoby fizyczne w liczbie wymaganej dla założenia spółdzielni. Bank ten może być utworzony, z zachowaniem trybu określonego przepisami ustawy – Prawo spółdzielcze, na podstawie zezwolenia Komisji Nadzoru Bankowego, wydanego w uzgodnieniu z ministrem właściwym do spraw finansów publicznych na wniosek założycieli, z uwzględnieniem przepisów ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających. Statut banku spółdzielczego pod rygorem nieważności powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego.
Banki spółdzielcze działający na określonym terenie zawiązują w formie spółki akcyjnej bank regionalny. Z kolei banki regionalne i Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Finansów są akcjonariuszami banku krajowego, którym w Polsce jest Bank Gospodarki Żywnościowej S.A.
Bank w formie spółki akcyjnej
Bank w tej formie organizacyjnej tworzone są na ogólnych zasadach przewidzianych w kodeksie handlowym, z zastrzeżeniem odmienności, wynikających z ustawy prawo bankowe., a w tych ramach przede wszystkim konieczność uzyskania zezwolenia Komisji Nadzoru Bankowego, wydanego w uzgodnieniu z Ministrem Finansów. Założycielami banku w formie spółki akcyjnej mogą być osoby prawne i osoby fizyczne, (także osoby zagraniczne albo z udziałem osób zagranicznych), z tym, że założycieli nie może być mniej nić trzech. Wymogu tego nie stosuje się wobec banku, którego założycielem jest bank krajowy lub zagraniczny.
Funkcję organu nadzoru pełni rada nadzorcza, składająca się, z co najmniej 5 osób wybieranych przez walne zgromadzenie akcjonariuszy. Bank obowiązany jest informować Komisję Nadzoru Bankowego o składzie rady nadzorczej. Zaś zarząd banku składa się, z co najmniej 3 osób.
Obok wyżej wymienionych banków uniwersalnych, w bankowości występują również banki specjalistyczne, a w szczególności: banki hipoteczne oraz kasy oszczędnościowo – pożyczkowe, których funkcjonowanie skoncentrowane jest na konkretnym rodzaju działalności.
Założycielom wszystkich rodzajów banków przepisy prawa bankowego stawiają cztery zasadnicze wymogi, warunkujące uzyskanie zezwolenia na jego utworzenie. Wymogi te dotyczą kapitału, kadry kierowniczej, wyposażenia w inne środki niezbędne do prowadzenia działalności bankowej oraz perspektywicznego określenia form i metod zamierzonej działalności.
Ustawa prawo bankowe stanowi, iż założyciele banku dysponować powinni funduszami własnymi o wielkości dostosowanej do rodzaju i skali zamierzonej działalności. Kapitał założycielski, zgodnie z przepisami, nie może być niższy niż równowartość 5 mln EURO i nie może on pochodzić z pożyczki, kredytu ani ze źródeł nie udokumentowanych. Część kapitału założycielskiego (nie więcej niż 15%) może być wniesiona w formie aportu, pod warunkiem, że będą one bezpośrednio przydatne w prowadzeniu działalności bankowej.
Wymogi kadrowe dotyczą zarówno założycieli banku, jaki osób przewidzianych do objęcia w banku stanowisk członków zarządu. Wskazane osoby musza dawać rękojmię prowadzenia zamierzonej działalności bankowej w sposób należycie zabezpieczający interes klientów. Jednocześnie co najmniej dwie osoby spośród kandydatów na członków zarządu muszą posiadać odpowiednie wykształcenie i doświadczenie zawodowe niezbędne do kierowania bankiem.
Wśród innych środków niezbędnych do prowadzenia działalności bankowej wysuwa się wymóg dotyczący dysponowaniem przez założycieli pomieszczeń przystosowanych do należytego zabezpieczenia przechowywanych w banku wartości.
Szczególnie ważny i niełatwy do spełnienia w warunkach niestabilnej gospodarki jest wymóg przedstawienia przez założycieli planu działalności banku na okres co najmniej 3 lat.
Wniosek do Komisji Nadzoru Bankowego o wydanie zezwolenia na utworzenie banku powinien zawierać:
określenie nazwy i siedziby banku,
określenie czynności bankowych, do których wykonywania bank ma być upoważniony, oraz dane o przedmiocie i zakresie zamierzonej działalności,
dane dotyczące:
– założycieli i osób przewidzianych do objęcia w banku stanowisk członków zarządu,
– kapitału założycielskiego.
Do wniosku załącza się:
1) projekt statutu banku,
2) program działalności i plan finansowy banku na okres co najmniej trzyletni,
3) dokumenty dotyczące założycieli i ich sytuacji finansowej, wymagane przez Komisję Nadzoru Bankowego,
4) opinię właściwych władz nadzorczych kraju siedziby wnioskodawcy, jeżeli założycielem jest bank zagraniczny.
5) Projekt statutu banku.
Jeżeli z wnioskiem o wydanie zezwolenia na utworzenie banku występuje więcej niż 10 założycieli, są oni obowiązani ustanowić 1-3 pełnomocników, którzy będą ich reprezentować wobec Komisji Nadzoru Bankowego w okresie poprzedzającym wydanie zezwolenia na utworzenie banku. Pełnomocnictwo powinno być sporządzone w formie aktu notarialnego.
Działalność banków komercyjnych
Bank należy do grupy podmiotów koncesjonowanych, co oznacza, że dla podjęcia działalności bankowej konieczne jest zezwolenie.
Bank jest powołany do wykonywania czynności bankowych. Pojęcie to wywodzi się z prawa handlowego i oznacza pozostające w funkcjonalnym związku czynności faktyczne i prawne, związane z zawieraniem umów; przewidziane wyłącznie dla banku albo mające charakter czynności bankowych, o ile są wykonywane przez banki.
W związku z powyższym do czynności koncesjonowanych (zwanym inaczej czynnościami sensu stricto), wykonywanych wyłącznie przez bank, zalicza się:
przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów,
prowadzenie innych rachunków bankowych,
udzielanie kredytów,
udzielanie gwarancji bankowych,
emitowanie bankowych papierów wartościowych,
przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych,
wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku w odrębnych ustawach.
Natomiast inne usługi finansowe, które stają się czynnościami bankowymi o ile są wykonywane przez banki (tzw. czynności bankowe sensu largo) są:
udzielanie pożyczek pieniężnych,
operacje czekowe i wekslowe oraz operacje, których przedmiotem są warranty,
wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu,
terminowe operacje finansowe,
nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych,
przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych,
wykonywanie czynności obrotu dewizowego,
udzielanie poręczeń,
wykonywanie czynności zleconych, związanych z emisją papierów wartościowych.
W nauce o bankowości obok czynności bankowych, używa się częściej pojęcia operacje bankowe, za pomocą których przedstawia się i systematyzuje możliwe formy aktywności banków. Tak rozumiane operacje zazwyczaj dzieli się na:
– bierne (pasywne), to w szczególności gromadzenie środków pieniężnych (wkładów i lokat), a także emisja bankowych papierów wartościowych,
– czynne (aktywne), a więc wykorzystywanie zgromadzonych środków poprzez udzielanie kredytów (pożyczek), lokowanie w innych bankach oraz zakup papierów wartościowych,
– pośredniczące (usługowe), jak np. dokonywanie rozliczeń pieniężnych, skup i sprzedaż wierzytelności, obsługa papierów wartościowych itp.
Banki poza wykonywaniem czynności bankowych mogą także:
1) obejmować lub nabywać akcje i prawa z akcji, udziały innej osoby prawnej nie będącej bankiem lub jednostki uczestnictwa w funduszach powierniczych, z tym że ich łączna wartość w stosunku do jednego podmiotu nie może przekroczyć 15 proc. funduszy własnych banku,
2) zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych,
3) dokonywać obrotu papierami wartościowymi,
4) dokonywać na warunkach uzgodnionych z dłużnikiem zamiany wierzytelności na składniki majątku dłużnika, z tym że bank jest obowiązany do ich sprzedaży w okresie nie dłuższym niż 3 lata od daty nabycia,
5) nabywać i zbywać nieruchomości oraz wierzytelności zabezpieczone hipoteką,
6) świadczyć usługi konsultacyjno-doradcze w sprawach finansowych,
7) świadczyć inne usługi finansowe.
Środki finansowe wydatkowane na cele określone w dwóch pierwszych punktach (poza określonymi wyjątkami), nie mogą przekroczyć łącznie 60 proc. funduszy własnych banku.
