Gatunki liryczne:
-elegia : utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi.Wyróżniamy elegie miłosne i patriotyczne, np.
* „Żale Sarmaty ” Franciszek Karpiński
Karpiński mówi o tym, że w najtrudniejszych dla kraju chwilach zabrakło obrońcy, który „rozrzucałby strach i uszanowanie”. Poeta nie widzi już żadnej nadziei dla Polaków i siebie.
-epigramat: krótki, przeważnie dwuwierszowy utwór poetycki pisany dystychem elegijnym, np.
*” Krótkość Żywota” Daniel Naborowski
W utworze tym ukazane jest przemijanie, ucieczka czasu. Poeta obrazuje krótkość naszego życia.
-fraszka: utwór o różnej tematyce (humorystyczny bądź sarkastyczny), często zakończony puentą, np.
* „Na nabożną” Jan Kochanowski
Kochanowski kpi z fałszywej pobożności kobiety. Ujawnia kontrast między słowami, a czynami.
-hymn: utwór o uroczystym, podniosłym charakterze. Występuje w nim apostrofa oraz zbiorowy podmiot liryczny, np.
* „Święta Miłości kochanej Ojczyzny” Ignacy Krasicki
Ignacy Krasicki napisał ten utwór jako Hymn dla Szkoły Rycerskiej.
-oda: utwór opiewający wziosłą ideę, wybitną postać lub niezwykły czyn. Charakteryzuje ją wzniosłość tematu i stylu. Cechuje ją także zbiorowy podmiot wypowiedzi, np.
*”Oda do młodości” Adam Mickiewicz
„Oda do młodości” wzywa do zbiorowego działania, stawia przed młodymi ludźmi szczytne ideały.
-pieśń: utwór wierszowany, charakteryzuje się występowaniem refrenu. Pieśniom często towarzyszy muzyka oraz są śpiewane, np.
*” Pieśń Legionów polskich we Włoszech” Józef Wybicki, znana również jako „Mazurek Dąbrowskiego”
„Pieśń Legionów Polskich we Włoszech” została napisana przez Wybickiego dla uświetnienia uroczystości pożegnania odchodzących z Regio legionistów. Od 1927 roku jest oficjalnym hymnem Polski.
-poemat: dłuższy utwór wierszowany obejmujący ciąg wydarzeń tworzących fabułę lub grupę refleksji, opisów, np.
* „Beniowski” Juliusz Słowacki
W tym utworze Słowacki wypowiadał swe zdanie na temat kształtu poezji romantycznej, ujawniał też swoje opinie odnośnie przeszłości narodowej, tradycji literackiej, sytuacji zniewolonej ojczyzny i emigrantów.
-sonet: utwór składający się z 14 wersów, najczęściej ułożony w 4 strofy: dwie po 4 wersy (tetrastychy), zwykle o charakterze opisowym, i dwie po 3 wersy ( tercyny), o charakterze refleksyjnym, przy czym ostatnia tercyna zawiera myśl ogólniającą, np.
* Sonet 115 Szekspir
Sonnet 115 Szekspira to utwór poświęcony miłości.Wiersz rozpoczyna się przyznaniem do kłamstwa. Poeta stwierdza, że nie prawdą jest to, co kiedyś napisał, a mianowicie, że niemożliwe jest kochać jeszcze mocniej. W drugim dwuwierszu zaczyna się bronić i usprawiedliwiać.
-tren: pieśń żałobna, elegijna, poświęcona cnotom i zasługom zmarłego, np.
* „Treny” Jan Kochanowski
Poeta napisał 19 trenów, które poświęcił swojej córce Urszuli. Są to utwory o charakterze lamentacyjnym, wyrażają żal i rozpacz po śmierci córki.
-wiersz: utwór o organizacji tekstu, polegającej na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych, np.
*” Uwierz w Anioły” Tomasz Jakubiak
Wiersz opowiada o wierze w aniołyi demony. Autor radzi, abyśmy uwierzyli w rzeczy, z którymi spotykamy się na co dzień, które czujemy i widzimy.
Gatunki epickie:
-nowela: utwór krótki, o wyraźniej akcji, jeden wątek główny. Losy bohaterów decydują się w punkcie kulminacyjnym, np.
* ” Janko muzykant” Henryk Sienkiewicz
Akcja toczy się w XIX wieku, a głównym bohaterem jest chorowity chłopiec Janko. Spośród innych wiejskich dzieci wyróżnia go talent muzyczny. Zafascynowany dźwiękiem skrzypiec, zakrada się do dworu, by ich dotknąć, po czym zostaje oskarżony o próbę kradzieży. Umiera, zbyt surowo ukarany.
-opowiadanie: utwór długi, posiada swojego bohatera, narratora, czas i miejsce akcji. Rozróżnia się opowiadania twórcze lub odtwórcze.
-powieść: utwór wielowątkowy o złożonej fabule. Obejmuje dzieje licznych bohaterów. Występuje narrator i narracja. Są różne rodzaje powieści (historyczna, obyczajowa, przygodowa, itp.), np.
* „Władca Pierścienia” J.R.R. Tolkien
Utwór opowiada o losach ludzi, którzy utworzyli „drużynę pierścienia”, aby zniszczyć siejący zło i niezgodę pierścień, oraz jego władcę- Saurona. W powieści znajdziemy obraz jendoczenia się różnych istot żywych w obliczu zagrożenia oraz sytuacje dowodzące prawdziwej przyjaźni i miłości.
-anegdota: krótkie opowiadanie o charakterystycznym epizodzie z życia znanej postaci, zakończone zaskakującą, dowcipną puentą, np.
* anegdota o wykładzie WolfgangaPaulini
-bajka: krótka, czesto wierszowana opowiastka z postaciami zwierzęcymi, przedmiotami, ludźmi lub roślinami. Przedstawia kontrast między sytuacjiami i postaciami, a jej fabuła przekazuje morał. Wyróżnia się bajki epigramatyczne i narracyjne, np.
* ” Czapla, ryby i rak” Ignacy Krasicki
Morał utworu dotyczy tego, aby nie być łatwowiernym (ryby). Przypomina, że „kłamstwo ma krótkie nogi” i zło zostanie pokonane.
-baśń: utwó, w którym po za zdarzeniami realistycznymi występują również fantastyczne. W baśniach dobro zwycięża nad złem. Baśnie mają rodowód ludowy, np.
*”Królewna Śnieżka” Bracia Grimm
Na życie pięknej królewny dybie zła macocha-czarownica, zazdrosna o jej urodę. Początkowo każe ją zabić myśliwemu, a na dowód wykonania rozkazu pokazać jej serce. Myśliwy lituje się nad dziewczyną i zostawia ją w lesie, dostarczając na zamek serce zająca. Śnieżka znajduje w lesie domek, należący do krasnoludków i zamieszkuje z nimi. Zła macocha dowiaduje się jednak, że Śnieżka żyje i, zmieniając postać, trzy razy usiłuje ją zabić. Dwukrotnie królewnę ratuje przybycie krasnoludków, za trzecim razem Śnieżka zjada połowę zatrutego jabłka. Zrozpaczone krasnoludki, myśląc, że nie żyje, układają ją w szklanej trumnie. Przejeżdżający nieopodal książę, zachwycony urodą dziewczyny błaga, by krasnoludki podarowały mu ciało Śnieżki. Podczas poruszenia trumny Śnieżce wypada z ust zatruty kawałek jabłka i budzi się ona do życia. Książę natychmiast się jej oświadcza. Zaproszonej na wesele macosze ze złości pęka serce.
Jak to w baśniach: zło przegrywa, dobro wygrywa.
-epopeja: najstarszy gatunek epiki,z czasem ustąpił miejsca powieści. Ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu, np.
* „Pan Tadeusz” Adam Mickiewicz
Dzieło powstało w latach 1832-34 w Paryżu. Składa się z dwunastu ksiąg pisanych wierszem trzynastozgłoskowym. Opowiada o wyzwoleniu ziem litewskich przez oddziały Napoleona i Legiony Polskie spod zaboru rosyjskiego w 1812 roku.
-legenda: opowieść fantastyczna. Legendy utożsamiano z ludowymi wierzeniami, np.
* ” Wars i Sawa”
Legenda o powstaniu miasta Warszawy.
Gatunki dramatyczne:
-dramat właściwy: poważny utwor teatralny, budujących napięcie na innych zasadach niż zasady konfliktu tragicznego.
-komedia: żywa, ciekawa akcjia, której rozwiązanie jest zawsze pomyślne dla bohaterów. Utwór ma wesołą, pogodną tematykę. Ma rozbawić czytelnika, np.
*”Zemsta” Aleksander Fredro
Utwór opowiada o losach dwóch sąsiadach, którzy ciągle robią sobie na złośc. Wynika konflikt miłosny, ale wszystko kończy się dobrze.
-tragedia: bohater staje w sytuacji, która prowadzi do katastrofy, niezależnie od tego, jaką drogę obierze bohater, np.
*” Antygona” Sofokles
tytułowa bohaterka staje przed wyborem: pochować własnego brata i sprzeciwić się władcy, czy być posłuszną jego rozkazom? Postanawia urządzić bratu pogrzeb, co sprowadza na nią karę.
Gatunki mieszane:
-ballada: utwór wierszowany, o tajemniczej, groźnej atmosferze, oparty często na ludowych wierzeniach. posiada motyw winy i kary, np.
*”Lilie” Adam Mickiewicz
Tematem ballady są przede wszystkim uczucia i myśli, które towarzyszą mężobójczyni, od chwili zabicia swego męża aż do momentu, gdy nieboszczyk powstaje z grobu i porywa ją.
-satyra: utwór wyśmiewa i wyolbrzymia ludzkie wady do granic absurdu, np.
*” Żona modna” Ignacy Krasicki
Pan Piotr opowiada swemu przyjacielowi o swoim małżeństwie. Wyznaje, iż nie jest szczęśliwy i żałuje swojej decyzji, ponieważ ożenił się z kobietą wychowywaną pod wpływem cudzoziemszczyzny. Krasicki krytykuje zapatrzenie w obcą, zwłaszcza francuzką modę.
– poemat dygresyjny: utwór wierszowany, narracyjny, o kompozycji otwartej, zawierający elementy liryczne, epickie oraz dyskursywne.
– poemat heroikomiczny: utwór opiera się na połączeniu podniosłego stylu wypowiedzi z błahą, przyziemną tematyką co tworzy efekt komiczny, np.
*” Don Kichot” – Miguel De Cervantes
Utwór opowiada o przygodach szlachcica Don Kichota, który chciał zostać cnym rycerzem.
– powieść poetycka: charakterystyczna dla niej jest fragmentaryczność fabuły, achronologiczność (inwersja czasowa fabuły), służące budowie tajemniczego nastroju. Typowym bohaterem jest indywidualista targany sprzecznymi namiętnościami, np.
*” Konrad Wallenrod” Adam Mickiewicz
Akcja utworu rozgrywa się w średniowieczu, ale tak naprawdę Mickiewicz porusza w nim problemy patriotyczne z czasów, gdy Polska pozbawiona była niepodległości.
Gatunki pograniczne:
-esej: szkic naukowy, filozoficzny, badź krytyczny, cechujący się subiektywnym ujęciem tematu, bez naukowego eygoryzmu, często przeplatany dygresjami. Esej może poruszać tematykę filozoficzną, społeczną lub artystyczną, być formą krytyki literackiej, manifestu politycznego lub też dotyczyć innych refleksji autora.
-felieton: gatunek dziennikarski, utwór krótki, przeznaczony dla prasy (telewizji), w którym aktualne zdarzenie jest pretekstem do subiektywnego, humorystycznego, ironicznego komentarza.
– reportaż: gatunek dziennikarski przynoszący obiektywny zapis zdarzeń, np. reportaże Ksawerego Pruszyńskiego.
