Malarstwo i muzyka bardzo często występuję w literaturze w formie motywów literackich. Pełnią one w utworach rolę tła, dodają dziełu przestrzennego wyrazu poprzez wzbogacenie go o warstwę foniczną i wizualną. Pomagają oddać nastrój opisywanego miejsca, przybliżają odbiorcy klimat danej epoki poprzez pokazanie jej pozaliterackich cech.
Motywy malarskie spotykamy w takich utworach jak:
„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. Na ścianach dworku w Soplicowie umieścił autor portrety wielkich Polaków: Kościuszki, Reytana, Jasińskiego. Podkreślił przez to polski charakter tego domostwa i pokazał patriotyczne nastawienie mieszkańców. W innym fragmęcie utworu mowa jest o malarskich zamiłowanich hrabiego. Kiedy jako pułkownik armii napoleońskiej przybywa do Soplicowa, zostaje rozpoznany między innymi po tym, że szkicuje Zosię w stroju litewskim.
„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. W utworze widzimy postać Zygmunta Korczyńskigo, malarza, który w nadniemeńskiej wsi nie potrafi znaleźć natchnienia. Chce on rozwijać się twórczo i marzy on o wyjeździe do stolicy sztuki – Paryża.
„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego. Dramaturg właczył do swojego utworu dwie postacie, które zeszły z obrazów – są to Stańczyk i Wernychora. Stańczyk, w rozmowie z Dziennikarzem, uosabia jego sumienie polityczne. Pierwowzór Stańczyka stanowi błazen królewski ze słynnego obrazu Matejki, błazen smutny, przewidujący powolny rozkład Rzeczpospolitej. Stańczyk Wyspiańskiego symbolizuje ówczesny obóz konserwatystów, oceniający dziewiętnastowieczne zrywy niepodległościowe, zwłaszcza powstanie styczniowe jako akcje szaleńcze. Jest więc symbolem skłucenia społeczeństwa. Wernychora był na pół mityczny wróżbitą i prorokiem działajacy w okresie konfederacji barskiej. Jak pisze prof. Stanisław Pigoń Matejko, jak również Wyspiański mógli posłużyć się „Przepowiednią Wernychory”, hipotetycznie łączoną z postacią wrózbity, jako pierwowzorem dla swojego obrazu i postaci scenicznej.
Motywy muzyczne w literaturze występują w takich utworach jak:
„Pieśń świętojańksa o sobobótce” Jana Kochanowskigo. Poeta opisuje ludowe obrzędy ze śpiewem i tańcami.
„Sześć par prawie
dziewek jednako ubranych
i belicą przepasanych”.
Śpiewają o swoich kłopotach, o chłopcu, który zostawił je dla innej,porzucił udając się na wojnę. Panna dwunasta śpiewa pochwałę wsi, chwali korzyści płynące z życia na łonie natury. Wspomina tańce ludowe.
„Sam pasterz siedząc w chłodzie
gra w piszczałkę proste pieśni
a faunowie skaczą leśni”.
„Żeńcy” Szymona Szymonowica. Kobiety śpiewają pieśń by udobruchać ekonoma i ulżyć sobie w pracy.
„Słoneczko śliczne oko dnia ono pięknego
Nie jesteś ty zwyczajów starosty naszego”
„Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja. Opisane są tam kobiety śpiewające przy pracy.
„Dzieweczki żną i nadobnie sobie śpiewają”.
„Lilie” Adama Mickiewicza. Ballada ta pochodzi od pieśni ludowej.
„Zbrodnia niesłychana
Pani zabiła pana”.
„Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza. W utworze występuje kilka motywów muzycznych. Mamy w nim pieśń o Willi, Balladę Alphenora, którą śpiewa Konrad na uczcie. Jestona rodzajem szyfru. Ponadto mamy tu postać litewskiego wajdeloty Halbana, pieśniarza ludowego, który pełni w utworze bardzo ważną rolę.
„Dziady” Adama Mickiewicza. W obrzędzie przywoływania duchów jest bardzo dużo ludowych śpiewów. Uroczystość prowadzi Guślarz, ludowy pieśniarz grający na gęślach.
„Ciemno wszędzie, głucho wszędzie
Co to będzie, co to będzie?”
W części III mamy pieśń Konrada.
quot;Zemsta, zemsta na wroga
Z Bogiem, a choćby mimo Boga”.
„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. W utworze mamy trzy koncerty. Pierwszy to koncert Wojskiego, którego gra w barwny sposób przedstawia historię łowów. Potrafi on „malować” swą muzyką sceny.
„Jęki po jękach skaczą, to psów granie”
Inny fragment przedstawia popisy muzyczne satrego Jankiela. Jego gra na cymbałach jest odtworzeniem historii Polski od Konstytucji 3 Maja 1793 aż do przemarszu wojsk napoleońskich przez Litwę. Wykorzystany jest tu też motyw piosenki żołnierskiej. Mickiewicz używa wyrazów dźwięko naśladowczych:
„Zgrzyt żelaza po szkle przejął wszystkich dreszczem” – Targowica
Ostatnim motywem muzycznym jest wieczorny koncert świerszczy i żab.
„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Zawiera pieśń ludową „Ty pójdziesz górą, a ja doliną”, śpiewaną przez Janka Bohatyrowicza.
„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego. Występują tu przyśpiewki ludowe: „A bośmy to jacy, tacy, chłopcy krakowiacy” śpiewane przez Kubę i Jaśka. Ponadto mamy tam pieśn Chochoła
„Miałeś hamie złoty róg,
miałeś czapkę z piór”.
Przez cały czas obecna jest jakaś melodia, jak to na weselu.
