Stara Baśń Józef Ignacy Kraszewski
Akcja powieści toczy się w bliżej nieokreślonym czasie przed rokiem 966, kiedy Mieszko I przyjął chrzest nad jeziorem Gopło. Niemiec Hengo wraz z kilkunastoletnim synem Gerdą wiodą życie włóczęgów i handlarzy.Obaj wymieniają towary z plemionami słowiańskimi na wschód od Łaby.Trafiają do zagrody starego Wisza.Nie po raz pierwszy. W zagrodzie kmiecia mieszkają jego żona,synowie z żonami i garstka czeladzi.Uwagę zwraca jednak jedna córek Dziwa,dziewczyna wielkiej urody i nieprzeciętnej wrażliwości. Przyjęci z szacunkiem należnym gościom,ale powściągliwie.Stary Wisz nie jest przekonany do nowości w postaci metalowych przedmiotów,narzędzi i biżuterii.Zdecydowanie preferuje swojskie kamienne narzędzia a biżuterię uważa za zbytek i pokarm dla próżnościkobiet.Hengo otwiera swe sakwy i dobijają targu.Nazajutrz dopytuje się o drogę do grodu kniezia. Stary Wisz prowadzi go na górę skąd widać gród,ale po drodze spotykają pachołków z zamku,Którzy zabierają obu Niemców i jednego parobka imieniem Sambor,który ma służyć we dworze.Pachołki Zachowują się chamsko i są niemile widzianymi gośćmi.Stosunki między knieziem Chwostkiem a okolicznymi kmieciami są bardzo napięte.Knieź to zapijaczony, chciwy tyran i despota.W swoim zachowaniu sadysta i psychopata.Jego żoną jest Niemka Brunhilda,kobieta przebiegła i równie chciwa jak jej mąż.Ich głównym celem jest absolutna władza. Nawykli do swobody i wolności kmiecie nie chcą i nie mogą się na to zgodzić. W okolicy mieszka kilka rodzin z rodu Lecha spokrewnionych z knieziem,ale knieź traktuje ich równie okrutnie i z wyższością. Knieź zaprasza kiku kmieci do grodu , upija ich i podstępnie napuszcza ich na siebie prowokując bójkę , w której wzajemnie się zabijają,dobija rannych a ich ciała każe wrzucić do jeziora.Brak pogrzebu było w owych czasach najwyższą zniewagą.Hengo okazuje się być wysłannikiem ojca Brunhildy grafa niemieckiego siedzącego na pograniczu .W Niemczech przebywa dwóch synów knieziowskiej pary Leszek i Pepełek.Uczą się tam wojennego rzemiosła i sposobią do objęcia władzy w przyszłości.Hengo zdaje relację z ich pobytu u niemieckiego dziadka.Okradziony przez kniezia puszczony wolno wraca spowrotem po drodze zatrzymując się u starego Wisza.Hengo milczy jak grób.Młody Gerda wstrząśnięty tym co widział w grodzie opowiada wszystko Dziwie mimo zakazu ojca. Rano Niemcy wyjeżdżają.Wisz postanawia działać.Starym słowiańskim zwyczajem wici trza słać i wiecować.Udaje się do zagrody bogatego kmiecia Domana,którego przychylność zdobywa.Obaj odwiedzają kniezia Miłosza spokrewnionego z panującym. Ten jednak odmawia pogrążony w bólu po utracie synów.Jednego knieź Chwostek zabił,a drugiego oślepił i do lochu wtrącił.Stary Miłosz pogrążony w rozpaczy czeka jeno śmierci.Zajeżdżają razem do ubogiego leczcieszącego się w całej okolicy autorytetem kmiecia Piastuna,który psczoły w barciach leśnych doglądał i stronił od ludzi.Knieź dowiaduje się o próbach zwołania wiecu i wpada we wciekłość.Sambor ucieka z grodu i ostrzega Wisza.Ten organizuje skuteczną obronę, ale trafiony włócznią umiera.Po jego pogrzebie zagrodą zarządza Ludek jego syn. Doman oferuje braterstwo Ludkowi lecz żąda,aby Dziwa została jego zoną.Ten odmawia jako ,że Dziwa ślubowała już bogom i nie chce wyjść za mąż. W przeddzień święta Kupały ( przesilenie wiosenno-letnie ) dochodzi do pierwszego wiecu,lecz nie przynosi on żadnych rozwiązań. Obrzędy święta Kupały odbywają się nocą w lesie na polanie.Doman porywa DZiwę, co w owych czasach jest akceptowane,ale ona ciężko go rani i ucieka. Bojąc się jego zemsty i nie chcąc narażać rodziny schroniła się do świątyni na wyspie jeziora,gdzie kapłanem jest Wizun. Po wyzdrowieniu Doman udaje się tam z pielgrzymką i spotyka Dziwę. Nie pała nienawiścią – przeciwnie – jest w niej dalej zakochany.Miłość ta jest jednak beznadziejna.Dziwa odmawia.Knieź za namową żony wypuszcza oślepionego Leszka. Ma to jednak na celu zwabienie do grodu stryjów,których zaprasza po to , aby ich otruć. W swojej żądzy władzy chce pozbyć się każdego kto mógłby stanąć mu na drodze. Okolica wre .Potęguje to nienawiść do niego.Wojna z kmieciami jest nieunikniona. Synowie przybywają do grodu,lecz szybko zostają odprawieni spowrotem w trosce o ich bezpieczeństwo.Wiece nie dają wciąż rezultatu – nowy knieź nie może być wybrany. Najbardziej aktywni są Mieszki zwani też Myszami.Po wodzą jednego z nich zwanego Krwawą Szyją postanawiają zdobyć gród i raz na zawsze pozbyć się Chwosta. Następuje atak na gród i zostaje on zdobyty.Knieź uchodzi z garstką ludzi do wieży mając nadzieje na odsiecz.Okazuje się jednak być jeszcze gorszym strategiem niż był panem.Brak czystej wody i żywności powoduje bunt.Para morduje swe sługi a sami popełniają samobójstwo.Mimo zwycięstwa nie nadal spokoju – groźba ataku i zemsty ze strony Niemców i synów jest coraz bliższa. Dobek – kmieć rosły i bojach zaprawiony staje na czele przybywających gromad. Dochodzi do zwycięskiej potyczki , gdzie w ręce kmieci wpada Herda. Niemcy zaskoczeni podczas postoju zostają rozbici.Synom kniezia udaje się kolejny raz ujść z życiem. Doman żeni się z Milą córką kmiecia Mirsza.W dzień wesela synowie Knieziowscy napadają na weselników.Zabijają młodą żonę Domana.Jemu udaje się uciec i schronić w świątyni gdzie przebywa Dziwa.W międzyczasie zostaje wybrany nowy knieź. Zostaje nim Piast – człowiek mały,skromny i ubogi, zgodnie z wolą bogów. Dochodzi dodecydującej bitwy,w której pod wodzą mądrego Piasta kmiecie odnoszą kolejne zwycięstwo.Synowie i wszyscy z rodem Lecha związani zrzekają się władzy na rzecz nowego Kniezia .Doman porywa Dziwę,której nawet w głowie się bronić i zostaje jego żoną.Zakończenie jak w bajce,ale……….to przecież stara baśń z czasów kiedy nasza ojczyzna i naród niemowlętami byli.
