Etapy integracji europejskiej
Przebieg procesu integracji europejskiej można zamknąć w kilku etapach:
1. strefa wolnego handlu
2. unia celna
3. wspólny rynek
4. unia gospodarcza
5. pełna (choć z pewnymi modyfikacjami) integracja gospodarcza
Niektóre etapy procesu integracyjnego połączono w całość (np. utworzenie strefy wolnego handlu i unii celnej), inne – wzbogacono (np. unię gospodarczą poszerzono o unię walutową). Generalnie, Europa zmierza w kierunku ścisłej integracji gospodarczej, w połączeniu z przynajmniej częściową integracją polityczną (w sferze polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony oraz w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych).
I etap: Wspólny rynek (Common Market)
Wspólny rynek powstał na mocy Traktatu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), podpisanego w Rzymie
25 marca 1957 r. przez Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, Niemcy i Włochy. Traktat ten wszedł w życie 1 stycznia 1958 r.
Artykuł 7 Traktatu o EWG stanowi, że wspólny rynek zostanie stworzony stopniowo, w okresie przejściowym trwającym 12 lat, podzielonym na 3 etapy każdy długości 4 lat. Ograniczenia ilościowe w handlu między państwami członkowskimi zostały zasadniczo zniesione w 1961 r. Proces redukcji ceł w obrocie wewnętrznym i dochodzenia do wspólnej taryfy zewnętrznej rozpoczął się 1 stycznia 1959 r. i trwał do 1 lipca 1968 r. Wówczas sześć państw członkowskich Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej utworzyło unię celną.
Wspólna polityka handlowa wobec krajów trzecich zaczęła być realizowana po upływie 12-letniego okresu przejściowego, a więc od 1 stycznia 1970 r. Obejmuje ona m.in. ustalanie wspólnej taryfy celnej, zawieranie umów celnych i handlowych, ujednolicenie narzędzi polityki eksportowej i środków ochronnych. Organem uprawnionym do realizacji wspólnej polityki handlowej, z upoważnienia Rady, jest Komisja Europejska. Komisja negocjuje – w imieniu państw członkowskich – wszelkie traktaty i porozumienia handlowe, w tym również w ramach Układu Ogólnego o Cłach i Handlu (GATT), obecnie – Światowej Organizacji Handlu (WTO).
W Artykule 3 Traktatu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej przewidziano m.in., poza utworzeniem unii celnej: zniesienie przeszkód w swobodnym przepływie osób, usług i kapitału; prowadzenie wspólnej polityki rolnej; wspólną politykę transportową; ochronę wolnej konkurencji; zbliżenie regulacji prawnych w państwach członkowskich w stopniu umożliwiającym właściwe funkcjonowanie wspólnego rynku; ustanowienie Europejskiego Funduszu Socjalnego (European Social Fund), którego celem jest pomoc w rozwiązywaniu problemów zatrudnienia i stymulowanie wzrostu standardu życiowego w państwach członkowskich oraz utworzenie Europejskiego Banku Inwestycyjnego (European Investment Bank) – podstawowego instrumentu finansowego Wspólnoty, który poprzez mobilizację zewnętrznych środków finansowych ułatwia jej rozwój gospodarczy.
Ustalenia te daleko wykraczają poza ustalenia tworzące wspólny rynek. Wspólna Polityka Rolna była wdrażana stopniowo, poprzez organizację poszczególnych rynków produktów rolnych i stworzenie systemu gwarancji dochodów rolników, a do jej rzeczywistego ujednolicenia doszło dopiero z początkiem 1969 r. W latach 70-tych kraje członkowskie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej podjęły współpracę w jeszcze innych dziedzinach, m.in. w sferze polityki energetycznej, przemysłowej, regionalnej, fiskalnej i walutowej.
Ważnym wydarzeniem w ramach współpracy walutowej, które rozpoczęło proces dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej, było utworzenie 13 marca 1979 r. Europejskiego Systemu Walutowego (European Monetary System – EMS). Wprowadził on europejską jednostkę walutową ECU, mechanizm wymiany i interwencji w sferze kursów walutowych, a także rozmaite mechanizmy kredytowe na rzecz banków centralnych państw uczestniczących w systemie.
II etap. Jednolity (wewnętrzny) rynek [The Single (internal) market]
Postanowienia Traktatu o EWG okazały się niewystarczające do stworzenia realnie funkcjonującego wewnętrznego rynku. Traktat ten skupił się bowiem na unii celnej, ustalając konkretny harmonogram dochodzenia do niej, podczas gdy inne sprawy decydujące często o swobodzie konkurencji i niezakłóconym przepływie towarów, usług, kapitału i siły roboczej zostały w nim potraktowane dość ogólnikowo. Bariery o charakterze technicznym (różnorodne normy, standardy i przepisy prawne), fiskalnym (zróżnicowane systemy podatkowe) i fizycznym (kontrole graniczne) nadal istniały, a nawet uległy wzmocnieniu w niektórych, szczególnie \”wrażliwych\” dziedzinach.
W tej sytuacji Komisja WE, z inicjatywy jej ówczesnego przewodniczącego Jacquesa Delorsa, przedstawiła w 1985 r. tzw. Białą Księgę zawierającą program utworzenia rynku wewnętrznego. Przyjęcie tego programu połączono ze zmianą Traktatów założycielskich Wspólnot Europejskich, co nastąpiło przez podpisanie 17 lutego 1986 r. w Luksemburgu Jednolitego Aktu Europejskiego (Single European Act). Wszedł on w życie 1 lipca 1987 r.
Najważniejsze postanowienie Jednolitego Aktu Europejskiego dotyczy utworzenia, do końca 1992 r., jednolitego (wewnętrznego) rynku. Zgodnie z Białą Księgą Komisji Wspólnot Europejskich, program budowy tego rynku zakładał przyjęcie i wdrożenie 282 aktów prawnych. W odniesieniu do większości kwestii dotyczących rynku wewnętrznego wprowadzono zmianę procedury podejmowania decyzji przez Radę, rezygnując z zasady jednomyślności na rzecz kwalifikowanej większości głosów. Jednolity Akt Europejski wzmocnił rolę Parlamentu Europejskiego poprzez wprowadzenie tzw. procedury współpracy, dającej Parlamentowi możliwość wywierania większego wpływu na decyzje Rady. Kompetencje Wspólnot Europejskich zostały w Jednolitym Akcie Europejskim rozszerzone na sferę ochrony środowiska oraz politykę w zakresie badań i rozwoju. Zajęto się także problematyką spójności gospodarczej i społecznej w ramach Wspólnot, tworząc mechanizmy pomocy dla krajów członkowskich o niższym poziomie rozwoju gospodarczego (powołano do życia Fundusz Spójności [Cohesion Fund] przeznaczony dla Grecji, Hiszpanii, Irlandii i Portugalii).
Program budowy jednolitego (wewnętrznego) rynku został w istotnej mierze zrealizowany zgodnie z ustalonym terminem, czyli do końca 1992 r. Do dziś brak jest jednak niektórych, przewidzianych w nim regulacji, a poszczególne państwa ociągają się z wprowadzeniem do swej narodowej legislacji niektórych ustaleń prawa wspólnotowego.
III etap. Unia Europejska (European Union)
Cel przejścia do wyższego etapu integracji i utworzenia Unii Europejskiej został już nakreślony w Jednolitym Akcie Europejskim. Stosowna decyzja zapadła podczas szczytu w Maastricht w grudniu 1991 r. Traktat o Unii Europejskiej został podpisany również w Maastricht, 7 lutego 1992 r., a wszedł w życie – po ratyfikacji przez parlamenty narodowe i Parlament Europejski – 1 listopada 1993 r.
Unia Europejska opiera się na trzech filarach. Filar I, którego podstawą jest Traktat o WE , obejmuje dotychczasową problematykę Wspólnot Europejskich uzupełnioną o nowe dziedziny, jak np. Unia Gospodarcza i Walutowa, sieci transeuropejskie, ochrona konsumentów i zdrowia, edukacja i kultura oraz obywatelstwo Unii.
Utworzony przez Traktat o Unii Europejskiej Filar II – to postanowienia z zakresu Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, a Filar III – Współpraca w Dziedzinie Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych. Filar I podlega tzw. kompetencji wspólnotowej, natomiast pozostałe dwa filary pozostają w sferze współpracy międzyrządowej. Nowa, oparta na trzech filarach struktura jest wyrazem pogłębiających się tendencji integracyjnych, wykraczających poza zdominowaną zagadnieniami gospodarczymi współpracę w ramach dotychczasowych Wspólnot Europejskich.
Traktat o Unii Europejskiej (nazywany popularnie Traktatem z Maastricht) rozszerzył ponadto zakres procedury głosowania większościowego na sprawy związane z ochroną konsumentów, pomocą dla krajów rozwijających się, transeuropejskimi sieciami infrastrukturalnymi oraz wybranymi kwestiami z dziedziny edukacji, ochrony zdrowia, polityki transportowej i ochrony środowiska naturalnego. Państwa członkowskie, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, zobowiązały się w Traktacie do realizacji polityki społecznej, zgodnie z zasadami Europejskiej Karty Socjalnej (European Social Charter) przyjętej 9 grudnia 1989 r.
Traktat z Maastricht nakreślił ścieżkę dojścia państw członkowskich Wspólnoty Europejskiej do Unii Gospodarczej i Walutowej. Postanowiono, że nastąpi to w trzech etapach, w ciągu 8-10 lat. Pierwszy etap, który rozpoczął się wraz z wejściem Traktatu w życie, obejmował kroki dostosowawcze i liberalizacyjne, wzmocnienie koordynacji polityki gospodarczej (szczególnie pieniężnej) oraz dokonanie przez Radę oceny postępu poszczególnych państw w zakresie zbieżności gospodarczo-finansowej. Etap drugi rozpoczął się 1 stycznia 1994 r. Z tą chwilą utworzony został Europejski Instytut Walutowy, stanowiący zalążek przyszłego Europejskiego Banku Centralnego. Państwa członkowskie zostały zobowiązane na drugim etapie do zapewnienia bankom centralnym pełnej niezależności w ich działaniach statutowych. Wprowadzono wielostronną procedurę nadzoru realizacji ogólnych wytycznych Rady w kwestii polityki makroekonomicznej, a w szczególności przestrzegania dyscypliny finansowej, która miała sprzyjać ustabilizowaniu cen i obniżce stóp procentowych. W Traktacie ustalono też warunki uczestnictwa krajów w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej. Kraje te muszą spełniać tzw. kryteria zbieżności
(konwergencji) dotyczące wysokości długu publicznego, deficytu budżetowego, poziomu inflacji, długoterminowych stóp procentowych oraz uczestnictwa w mechaniźmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego. Na podstawie raportów Komisji i Europejskiego Instytutu Walutowego Rada Unii miała sprawdzić przed końcem 1996 r. które z krajów spełniają kryteria konwergencji i ewentualnie zadecydować o przejściu do trzeciego etapu Unii Gospodarczej i Walutowej, przy czym dla podjęcia tej decyzji takich krajów musiało być co najmniej siedem. Trzeci (końcowy) etap miał się rozpocząć najwcześniej 1 stycznia 1997 r., a najpóźniej 1 stycznia 1999 r. Ostatecznie na szczycie UE w Madrycie w grudniu 1995 r. potwierdzono wolę przejścia do trzeciego etapu EMU z początkiem 1999 r., natomiast decyzję w sprawie, które państwa wejdą do finalnego stadium unii przesunięto na początek 1998 r. Wielka Brytania zastrzegła sobie w Traktacie z Maastricht prawo nie uczestniczenia w trzecim etapie EMU. Również Danii zagwarantowano swobodę decyzji w tej sprawie.
IV etap. Unia Gospodarcza i Walutowa (Economic and Monetary Union)
3 maja 1998 r. Rada UE uznała, że jedenaście państw członkowskich Wspólnoty (Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, Niemcy i Włochy) spełnia warunki przystąpienia do unii walutowej i podjęła decyzję o ustanowieniu z dniem 1 czerwca 1998 r. Europejskiego Banku Centralnego. Do końca 1998 r. przyjęto legislację konieczną dla realizacji trzeciego etapu EMU. Z dniem 1 stycznia 1999 r. nieodwołalnie usztywniono, względem siebie oraz względem wspólnego pieniądza – euro, kursy centralne walut należących do strefy euro. W trzyletnim okresie przejściowym euro ma być stosowane w rozliczeniach bezgotówkowych, natomiast fizycznie znajdzie się w obiegu począwszy od 1 stycznia 2002 r. Przez pół roku będzie funkcjonować obok zachowujących na ten czas ważność banknotów i monet walut narodowych, natomiast od 1 lipca 2002 r., jedyną ważną jednostką pieniężną na terenie Unii Gospodarczej i Walutowej będzie euro. Z tą datą rozpocznie się rzeczywista unia walutowa państw uczestniczących w strefie euro.
19 czerwca 2000 r., w Santa Maria da Feira, Rada ECOFIN zebrana w nadzwyczajnym składzie szefów państw i rządów przyjęła raport Komisji Europejskiej w sprawie spełnienia kryteriów konwergencji przez Grecję, decydując zarazem o zniesieniu derogacji wobec tego kraju w dziedzinie EMU i włączeniu Grecji do strefy euro z początkiem 2001 r. Kurs greckiej drachmy wobec euro został \”usztywniony\” na poziomie ówczesnego, aktualnego kursu centralnego. Od 1 stycznia 2001 r. Unii Gospodarczej i Walutowej należy zatem dwanaście państw.
Wraz z przejściem do trzeciego etapu EMU państwa biorące w nim udział przekazały kompetencje w zakresie polityki pieniężnej (w tym ustalanie stopy procentowej) niezależnemu od rządów i instytucji Europejskiemu Bankowi Centralnemu. Zacieśniono również koordynację i wzmocniono nadzór nad polityką gospodarczą prowadzoną przez poszczególne rządy. Traktat z Maastricht nie przewiduje zasadniczo prowadzenia wspólnej polityki gospodarczej przez państwa członkowskie EMU, jednak dalszy rozwój europejskiej integracji będzie zapewne zmierzać w tym kierunku. Już obecnie, na mocy Traktatu Amsterdamskiego parafowanego na szczycie w Amsterdamie 17 czerwca 1997 r., a podpisanego 2 października tegoż roku (wszedł w życie 1 maja 1999 r.), państwa członkowskie Wspólnoty wyraźnie zacieśniają politykę w dziedzinie zwalczania bezrobocia, ochrony środowiska naturalnego oraz ochrony interesów konsumentów i zdrowia publicznego. Zmierza się też do dalszej harmonizacji polityki fiskalnej, szczególnie w sferze podatków pośrednich, podatku dochodowego płaconego przez przedsiębiorstwa oraz podatku od zysków kapitałowych. Rada Europejska na spotkaniu w Santa Maia da Feira, w dniach 19-20 czerwca 2000 r., zaakceptowała tzw. pakiet podatkowy zaproponowany przez Radę ECOFIN, obejmujący kwestie związane z opodatkowaniem oszczędności, tzw. Kodeksem postępowania (Code of Conduct) w dziedzinie podatków oraz opodatkowaniem zysków kapitałowych. Uzgodniono, że przyjęcie stosownych dyrektyw i wdrożenie całego \”pakietu\” nastąpi przed końcem 2002 roku.
