Sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Obejmuje ono obyczajowość oraz kulturę duchową i umysłową Rzeczpospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI aż po czasy rozbiorów. Pojęciem tym określa się również swoisty sposób bycia ? rubaszność, bujność obyczaju, a także mentalność ówczesnej polskiej szlachty. Sarmatyzm można również rozumieć w kategoriach ideologii szlacheckiej, która sankcjonowała szczególne miejsce szlachty w społecznej strukturze Rzeczpospolitej.
Poprzez odwołania do legendarnej Sarmacji ? krainy starożytnych Słowian ? szlachta potwierdzała własny rodowód, czując się spadkobierczynią rycersko-ziemiańskich tradycji Polski i Słowiańszczyzny w ogóle. Stopniowo w ciągu wieku XVII pojęcie Sarmaty zaczęto utożsamiać z polskim szlachcicem ? ziemianinem i gospodarzem. Podkreśleniu polskości idei sarmackiej towarzyszyła niechęć do cudzoziemszczyzny, do wszelkich elementów obcych rodzimemu obyczajowi. Ta niechęć kształtowała także hasła tradycjonalizmu, gloryfikacji dawnych praw i obyczajów, w tym także polskiego ustroju państwowego. Szlachcic-rycerz był obrońcą złotej wolności , systemu społeczno-państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczpospolitej.
Z „Pamiętników” Paska wyłania się portret typowego XVII-wiecznego szlachcica-sarmaty. ?Obyczajowa? część ?Pamiętników? jest dokumentem życia szlachcica-ziemianina drugiej połowy XVII wieku. Pisarz przedstawia codzienne czynności gospodarskie, spotkania towarzyskie, zaręczyny (komendy), różne osobiste przeżycia i wydarzenia: polowania, z których słynął w okolicy, hodowlę ptaków, słynną tresowaną wydrę i związane z nią przezabawne przygody.
W „Pamiętnikach” utrwalił Pasek nie tylko obraz życia szlachty, ale także jej poziom umysłowy i etyczny. Ukazał głównie zalety, w mniejszym stopniu wady.
Podkreślił:
przywiązanie do swobód politycznych;
przywiązanie do tradycji i obyczajów;
przekonanie o wyjątkowości sarmackiego trybu życia;
skłonność do dewocji i zabobonności.
Unikał negatywnych ocen, choć czasem zdobywał się na krytyczne uwagi: na temat nadużywania mocnych trunków, zwłaszcza w obozach wojskowych, oraz pieniactwa. Sam Pasek był według dokumentów awanturnikiem i kłótnikiem (pięciokrotnie skazany na banicję).
W drugiej połowie XVII wieku życie kulturalne i obyczajowe szlachty ulegało stopniowemu zwyrodnieniu. Pisarze późnego baroku, między innymi Wacław Potocki, podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.
Problematykę sarmacką poruszył Wacław Potocki w ?Transakcji wojny chocimskiej?. Dzieło to nawiązuje do wzorców antycznego eposu: przedstawia przebieg przygotowań do bitwy i samą bitwę z Turkami. Chocimska epopeja miała służyć apoteozie męstwa i dzielności polskiego rycerstwa-szlachty, a postać wodza-hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta do rozmiarów sarmackiego Marsa ? boga wojny. Poeta analizuje przemiany dokonujące się wewnątrz stanu szlacheckiego, a prowadzące do postaw sprzecznych z tradycją rycerską. Oto szlachta powołana do obrony Rzeczypospolitej przestaje być skutecznym ramieniem zbrojnym państwa, ponieważ korzystając z licznych przywilejów, nie podejmuje powinności i obowiązków nałożonych przez historię.
