Rok 1994 był ogłoszony międzynarodowym rokiem rodziny. Z tej okazji odbywały się w Polsce różne uroczystości i światowe kongresy. Na między-państwowym kongresie w Warszawie wygłosili referaty przedstawiciele różnych krajów. Dotyczyły one praw dziecka i rodziny. Uczestnicy kongresu apelowali o prowadzenie polityki prorodzinnej.
Podobną rolę pełnią utwory literackie uwzględniające motyw domu. W średniowieczu za przykład podawano życie rodziny świętej. Świadczą o tym teksty apokryficzne ukazujące życie Chrystusa i Matki Bożej oraz liczne hagiografie czyli żywoty świętych.
Bohater „Legendy o św. Aleksym” rezygnuje ze szczęścia osobistego i majątku, żeby umartwiać się w ubóstwie i zasłużyć na zbawienie wieczne. Poglądom teocentrycznym średniowiecza przeciwstawia się Mikołaj Rej, głosząc afirmację życia ziemskiego. Jako humanista renesansu troszczy się o szczęście człowieka i podaje wzór rodziny tworzącej atmosferę życzliwo-ści, spokoju oraz niezależności i dobrobytu.
W utworze pt. „Żywot człowieka poczciwego” zwraca uwagę na życie szlachcica ziemianina, który posiada liczną rodzinę, organizuje spotkania towarzyskie, bierze udział w polowaniach, łowi ryby. Radość płynie z dostat-ku, z obcowania z przyrodą wiejską, z unormowanego trybu życia. Autor sprzeciwia się zbyt rygorystycznemu wychowaniu dzieci, zmuszaniu ich do nauk ścisłych. Podaje wskazówki jak należy rozwijać uzdolnienia młodzieży i wpajać pewność siebie.
Podobny ideał szlachcica prezentuje Jan Kochanowski w „Pieśni święto-jańskiej o Sobótce”. Ukazuje życie ustabilizowane, spokojne i samowystar-czalne. Rodzina cieszy się dostatkiem pożywienia i pięknymi krajobrazami wiejskimi. Bezpośredni kontakt z naturą powoduje dobre samopoczucie, wewnętrzną harmonię i radość. Żona prowadzi dom, wychowuje dzieci w szacunku do starszych i pomaga mężowi w gospodarstwie. W domu czarnoleskim życie toczy się ściśle z porami roku, z przyrodą ojczystą, która wyznacza rytm codziennej egzystencji. Są kultywowane tradycje – wszyscy mieszkańcy wsi gromadzą się wokół ogniska, śpiewają pieśni i tańczą w wigilię świętego Jana. Pieśń Panny XII stanowi pochwałę życia na wsi: „Wsi spokojna, wsi wesoła, który głos twej chwale zdoła…”.
We fraszce „Na dom w Czarnolesie” poeta wyraża swoje przekonanie, że unormowany tryb życia zapewnia spokojną starość i równowagę wewnętrzną. Poeta docenia takie wartości jak zdrowie, czyste sumienie i ludzką życz-liwość.
Radość może zburzyć utrata bliskiej osoby. Pisze o tym poeta w cyklu XIX trenów. Po śmierci Urszuli w domu rodzinnym zapanowała pustka, smutek i ból. Poeta-ojciec nie może pogodzić się ze śmiercią ukochanej córki, przypomina sobie jej postać i wesołe usposobienie. Pełna bólu jest też matka, która ubierała, kupowała wstążki i sukienki, myślała o przy-gotowaniu wyprawy, gdy córka będzie wychodziła za mąż. Nadzieje rodzi-ców, zastąpiła głęboka rozpacz. Analiza tragedii rodzinnej łączy się z roz-ważaniami filozoficznymi na temat życia i śmierci. Konkluzja jestjakby nakazem, że cierpienia, tragedie życiowe trzeba „znosić po ludzku, gdyż są one częścią naszego życia”. Poeta proponuje człowiekowi przyjęcie postawy stoickiej.
Motyw domu o atmosferze patriotycznej uwzględnił Julian Ursyn Niem-cewicz w „Powrocie posła”. Walery został wychowany przez rodziców w duchu miłości do ojczyzny, w kulcie do wiedzy i dlatego, jako poseł na sejm, popiera Konstytucję 3 maja, potępia konserwatyzm szlachecki i kosmo-polityczną postawę Szarmanckiego. Postacią kontrastową jest Szarmancki, który nie interesuje się sprawami Polski, myśli o wojażach zagranicznych i o posażnej pannie. Zabiega o względy Teresy sądząc, że jest bogata, co ułatwiłoby mu prowadzenie życia towarzyskiego i rozrzutnego. Walery natomiast darzy Teresę uczuciem szczerym, kieruje się uczciwością i bezin-teresownością, dlatego też w końcu wygrywa konkury z Szarmanckim o rękę Teresy. Pozytywną postacią jest pani Podkomorzyna, która wychowywała Walerego i Teresę wpajając im wartości ponadczasowe: życzliwość, szcze-rość i uczciwość. Bohaterem-patriotą jest Podkomorzy, który wie jakie zmiany gospodarczo-polityczne i społeczno-kulturalne należy wprowadzić, przeciwstawia się poglądom Gadulskiego obrońcy liberum veto i wolnej elekcji. Dyskusja na temat reform wprowadza czytelnika w atmosferę Sejmu Wielkiego. Podkomorzy wymienia wszystkie postulaty, które powinna uwzględnić Konstytucja 3 maja. Podaje też przykład zmian, wprowadzając w swoim majątku inne prawa: nadaje poddanym wolność osobistą oraz zamienia pańszczyznę na czynsz.
Motyw domu odgrywa bardzo ważną rolę w okresie romantyzmu, np. dwór w Soplicowie („Pan Tadeusz”) jest symbolem kraju, ostoją polskości, gdyż tradycje patriotyczne wskazują na miłość do ojczyzny. Autor zwraca uwagę na staropolską gościnność. Sędzia przestrzega dawnych obyczajów; podczas uczty każdy. zajmuje wyznaczone miejsce („z wieku i z urzędu”), wszyscy są dla siebie grzeczni i uprzejmi. Zgodnie z dawnymi obyczajami odbywają się polowania, grzybobrania, spotkania towarzyskie i narady (narada jest rodza-jem sejmiku). Bardzo przywiązany do wszystkich przejawów tradycji jest Wojski, a także Sędzia, który wygłasza nauki o grzeczności. W komnatach wiszą obrazy przedstawiające wydarzenia historyczne: Bitwa pod Racławica-mi, portret Kościuszki). Szlachta, ubrana w staropolskie kontusze, nie-słychanie przywiązana do tego stroju – symbolu polskości, z ironią patrzyła na kosmopolityczną parę, zapatrzoną we wszystko, co francuskie lub włoskie: na Telimenę i Hrabiego. Patriotyzm szlachty został potwierdzony czynem. Gdy w Soplicowie pojawiło się wojsko z białymi orłami, wśród nowych żołnierzy znaleźli się też ci, którzy podczas zajazdu rozlewali krew bydła i drobiu. Koncert na cymbałach, jakim Jankiel wita wkraczających legionis-tów Dąbrowskiego, to wielki, patriotyczny hymn, ilustrujący ostatnie lata dziejów narodu (od „Poloneza 3 Maja” do „Mazurka Dąbrowskiego”). Obrazy z kraju lat dziecinnych umieszczone w „Panu Tadeuszu” pod-trzymywały na duchu emigrantów polskich, którzy musieli przebywać zdala od ojczyzny. Słowa epopei napisanej w Paryżu w 1834 r. przenosiły Mickiewicza „do tych łąk zielonych szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych”.
Juliusz Słowacki w wierszu „Rozłączenie” wspomina matkę, która nie może pogodzić się z nieobecnością syna. Wyobraża poeta postać matki „w domu i w ogrodzie”, widzi jej szaty i zapłakaną twarz. Motyw domu w twórczości Słowackiego jest wyrazem miłości do matki, wyrazem nostalgii i tęsknoty za krajem ojczystym, a równocześnie podkreśleniem losu polskich emigrantów.
Inną wymowę ma dramat rodzinny w „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego. Mąż zaniedbuje żonę i dziecko, pisze poematy na cześć prawdziwej miłości, nie dostrzega oddania i duchowych cierpień żony. Śmierć żony, choroba Orcia, tragizm rodziny symbolizują poezję roman-tyczną oderwaną od rzeczywistości, nie podejmującą tematów związanych z życiem narodu i jednostki.
Wiele jest przykładów literackich z motywem domu (np. „Pieśń o domu” M. Konopnickiej), ale najwymowniejszy przykład stanowi powieść Stefana Żeromskiego pt. „Ludzie bezdomni”, Tu „dom” ma różne znaczenie. Dla fundatora uzdrowiska w Cisach dom jest ojczyzną, bo jako emigrant polityczny nie może powrócić do rodzinnych stron, tęskni za krajem i przesyła fundusze na utrzymanie kurortu.
Joasia Podborska domem określa ognisko rodzinne i wie, Że jej marzenia nie mogą się spełnić, bo Judym chce sam pracować na rzecz cierpiących i pokrzywdzonych.
Bezdomny jest Wiktor (brat Judyma), gdyż musi opuścić ojczyznę i miesz-kać w dalekiej Szwajcarii. Tytuł powieści sugeruje, że bezdomni są ci, którzy mieszkają w ciężkich warunkach materialnych, umierają z głodu i szerzących się epidemii.
Bezdomny jest przede wszystkim główny bohater powieści, Tomasz Judym, który dobrowolnie rezygnuje ze szczęścia osobistego i całkowicie poświęca się ludziom pokrzywdzonym. „Dom” w odniesieniu do Tomasza symbolizuje oczywistą prawdę, iż w realiach ówczesnej Polski – wrażliwe, myślące jednostki, oddane idei niesienia pomocy, nie znajdowały dla siebie bezpiecznej, spokojnej przystani. Na bezdomność nie są skazani ci, którzy pogodzili się z panującymi warunkami życia i dbają tylko o własny spokój i dobrobyt (np. dyrektor kopalni w Zagłębiu Dąbrowskim). Bezdomność w powieści Stefana Żeromskiego to dramat najszlachetniej-szych ludzi, którzy protestują przeciwko światu opartemu na niesprawied-liwości, niewoli i cierpieniu.
Inną wymowę ma dom przedstawiony przez Gabrielę Zapolska w „Mo-ralności pani Dulskiej”. Dulska, walcząc o „dobre imię” swojego domu i syna Zbyszka, zdolna jest do każdej podłości: wymawia mieszkanie chorej lokatorce, wyrzuca Hankę, żeby nie wydał się skandaliczny romans syna ze służącą. W tym domu najważniejszą rolę ,odgrywa pieniądz, brak natomiast wzajemnego zrozumienia i uczuć rodzinnych. Termin „dulszczyz-na” stał się synonimem moralności na pokaz, zakłamania, stwarzania pozorów i obłudy.
Nie można pominąć „rozśpiewanej chaty” wBronowicach Małych („We-sele”), gdyż dom weselny stał się symbolem Polski. Wyspiański charak-teryzując środowisko chłopskie i inteligencję miejską udowodnił, że społe-czeństwo polskie nie jest przygotowane do podjęcia wspólnej walki o wol-ność ojczyzny.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę okazało się, że nadal nie ma sprawiedliwości społecznej. Wizja szklanych domów w „Przedwiośniu” jest właśnie wyrazem marzeń i rozczarowań Stefana Żeromskiego. Główny bohater, Cezary Baryka po przyjeździe do Polski zamiast „szklanych do-mów” obserwował nędzę robotników w Warszawie, ciężki los chłopów we wsi Chłodek i dostatnie życie szlachty w Nawłoci.
Symbolem niesprawiedliwości społecznej jest kamienica pani Kolichows-kiej („Granica” Z. Nałkowskiej). W domu tym ludzie zajmujący piwnice i poddasza żyją w skrajnej nędzy, ich dzieci z głodu tracą wzrok, chorują i umierają (dzieci Gołąbskiej).
W chwili zagrożenia wojną Władysław Broniewski napisał „Bagnet na broń”. Wiersz ten stał się manifestem i wezwaniem do walki z okupantem. Jest to apel skierowany do każdego Polaka: „jeśli przyjdą podpalić dom, ten w którym mieszkasz Polskę, kiedy nocą kolbami w drzwi załomocą, stań u drzwi, trzeba krwi!” Dom – to zagrożona Polska, w obronie której każdy powinien stanąć do walki, nie licząc się z własnym życiem.
Literatura daje przykłady różnych znaczeń „domu”. Pragnę, żeby ten wyraz kojarzył się wszystkim ludziom z ciepłem rodzinnym i miłością, z życiem ustabilizowanym i spokojnym.
