Międzynarodowy podział pracy – efekt globalizacji

Międzynarodowy podział pracy – efekt globalizacji

Charakterystyka ogólna

Podział pracy, sposób organizacji procesów produkcyjnych w społeczeństwie, polegający na wyodrębnieniu się grup ludzi zajmujących się wytwarzaniem określonych produktów (społeczny podział pracy), lub wykonujących określone czynności przy wytwarzaniu tego samego produktu (techniczny podział pracy).

Społeczny podział pracy

Podział pracy istniał już w społeczeństwach prehistorycznych – był to naturalny podział pracy, wynikający z płci i wieku. Wzrost ilości i różnicowanie się wytwarzanych dóbr doprowadziły do społecznego podziału pracy, który przebiegał w trzech fazach: pierwszy społeczny podział pracy polegał na rozdzieleniu się uprawy roli i pasterstwa, miał miejsce u schyłku wspólnoty pierwotnej.
Drugi społeczny podział pracy doprowadził do wyodrębnienia się we wczesnym niewolnictwie rzemiosła z rolnictwa. W wyniku trzeciego społecznego podziału pracy, u schyłku niewolnictwa, powstała grupa ludzi zajmująca się wyłącznie pośrednictwem w wymianie towarowej – kupcy. W każdej z wyodrębnionych grup dokonywały się dalsze podziały polegające na specjalizacji w wytwarzaniu płodów rolnych, produktów rzemieślniczych, usług i handlu określonymi produktami.

Techniczny podział pracy

Następstwem postępu technicznego oraz rozwoju produkcji stał się techniczny podział pracy, polegający na podziale procesu produkcyjnego dóbr i usług na fazy, czyli zespoły czynności lub czynności pojedyncze Wykonywane przez wąsko wyspecjalizowanych, wyposażonych w coraz bardziej skomplikowane narzędzia i maszyny pracowników. Następowało przejście od jednostkowej produkcji rzemieślniczej do masowej produkcji przemysłowej. Techniczny podział pracy umożliwia automatyzację procesów produkcyjnych.
Obecnie podział pracy ma miejsce również w ujęciu międzynarodowym. Poszczególne kraje specjalizują się w wytwarzaniu tych produktów, których inne kraje produkować nie mogą (dotyczy to głównie płodów rolnych oraz surowców i materiałów) lub które produkują relatywnie najtaniej (teoria kosztów komparatywnych). Przejawem międzynarodowego podziału pracy jest handel zagraniczny.
Kosztów komparatywnych teoria, sformułowana przez D. Ricardo, a rozwinięta przez J.S. Milla teoria wymiany międzynarodowej i międzynarodowego podziału pracy. Zgodnie z nią kraj może osiągać korzyści w wymianie handlowej nie tylko wtedy, gdy swoje towary wytwarza taniej niż inne kraje w ujęciu bezwzględnym, ale także wówczas, gdy wytwarza bezwzględnie drożej, ale różnice kosztów wytwarzania różnych towarów w porównaniu z innymi krajami (koszty relatywne, komparatywne) są zróżnicowane. Inne kraje mogą być zainteresowane importem towarów, które jakiś kraj wytwarza niewiele drożej od nich samych, gdyż dzięki temu oszczędzają pracę pozwalającą im wytworzyć i sprzedać za granicę więcej tych towarów, które same produkują taniej. Istotne znaczenie dla ustalenia korzyści z takiej wymiany ma kurs walutowy.

Podział pracy w ujęciu międzynarodowym

Międzynarodowy podział pracy jest zjawiskiem historycznym i stanowi szczególną formę ewolucji społecznego podziału pracy, dokonującego się między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą w obrębie różnych organizmów państwowych. Zaistniał on dopiero wtedy, gdy proces społecznego podziału pracy w poszczególnych krajach osiągnął poziom, przy którym asortymentowy i ilościowy wzrost produkcji przekroczył chłonność rynków narodowych. Pojawienie się trwałych nadwyżek produkcyjnych w jednych krajach i możliwość ich zbytu w innych stworzyło wówczas potrzebę rozwoju wymiany handlowej wykraczającej poza granice kraju, a w późniejszym okresie powstania także innych rodzajów powiązań gospodarczych. Uruchomiony w ten sposób mechanizm konkurencji międzynarodowej stał się trwałym elementem współokreślającym kierunki specjalizacji produkcji i wymiany poszczególnych krajów.
Nadwyżki produkcyjne ponad potrzeby rynku narodowego nie były jednak warunkiem wystarczającym do przekształcenia społecznego podziału pracy w międzynarodowy podział pracy oraz handlu lokalnego z wymianą międzynarodową. Trzeba było stworzyć możliwości przemieszczania wzrastającej ilości towarów na znaczne odległości. Niezbędny okazał się zatem rozwój odpowiednie infrastruktury organizacyjno – ekonomicznej i technicznej, zapewniającej łatwość, trwałość, bezpieczeństwo oraz dużą intensywność i regularność międzynarodowych powiązań handlowych. Dopiero w takich warunkach mógł wzrastać szybko poziom wzajemnego uzupełniania się struktur produkcji poszczególnych krajów. Główną siłą napędową międzynarodowego podziału pracy jest więc rozwój techniki przejawiający się w ciągłym wzbogacaniu wiedzy o otaczającej nas rzeczywistości, coraz szerszym stosowaniu jej dorobków w praktycznym działaniu, a także w doskonaleniu narzędzi pracy i metod ich wykorzystywania.
Gwałtowny rozwój międzynarodowego podziału pracy nastąpił dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku wraz z umocnieniem się rewolucji przemysłowej w Anglii i innych krajach Europy zachodniej. Tania produkcja maszynowa przy ogromnym postępie technicznym w transporcie i w komunikacji, ograniczyła wówczas w walce konkurencyjnej działalność przetwórczą w krajach mniej rozwiniętych, zmuszając je do produkcji surowców oraz artykułów rolno spożywczych. Ukształtowany w ten sposób międzynarodowy podział pracy doprowadził do głębokiego zróżnicowania możliwości rozwojowych krajów uprzemysłowionych i surowcowo – rolniczych, spychając te drugie na peryferie gospodarki światowej. Tak stało się np. z większością krajów Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej, pozostających przez długi okres w zależności kolonialnej od metropolii europejskich.
Międzynarodowy podział pracy można rozpatrywać bądź w kategoriach statycznych bądź dynamicznych. W statycznym pojmowaniu międzynarodowego podziału pracy zakłada się przyjęcie osiągniętej w jego struktury towarowej i geograficznej za daną i nie zmienną. W pojęciu dynamicznym, przeciwnie, zakłada się konieczność nieustannych zmian w strukturze produkcji i handlu, uwzględniających – z jednej strony możliwości rozwojowe danej gospodarki, z drugiej zaś potrzebę jej adaptacji do zmieniających się warunków w zakresie technik wytwarzania, dostępu do bogactw naturalnych, zmian wielkości oraz struktury popytu i podaży. Pojęcie statyczne może być przydatne do rozważań teoretycznych w tym do konstruowania modeli ekonomicznych i wprowadzania na ich podstawie pewnych wniosków wyjaśniających konkretną rzeczywistość ekonomiczną. Tego rodzaju modele, jak np. model kosztów komparatywnych D. Ricarda czy model Heckschera – Ohlina, posłużyły do wyjaśnienia źródeł korzyści realnych z wymiany międzynarodowej. Podejście statyczne jest jednak niebezpieczne jeśli chodzi o formułowanie celów polityki rozwoju ekonomicznego. W takim przypadku nie zbędne jest dynamiczne ujęcie międzynarodowego podziału pracy ułatwiające wybór najkorzystniejszej struktury produkcji i wymiany z zagranicą z punktu widzenia obiektywnych możliwości rozwojowych kraju w zmieniających się dla niego wewnętrznych i zewnętrznych warunkach gospodarowania.

Uwarunkowania międzynarodowego podziału pracy

Ogół czynników wpływających na strukturę gospodarczą poszczególnych krajów i tym samym określających ich miejsce w międzynarodowym podziale pracy można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Pierwsze z nich wiążą się ze specyficznymi właściwościami gospślonych kierunków specjalizacji międzynarodowej na pierwszym miejscu wymienia się na ogół warunki naturalne, a następnie osiągnięty poziom rozwoju i strukturę gospodarki postęp techniczny, czynniki systemowe i pozaekonomiczne. Warunki naturalne istotne zślonych kierunków specjalizacji międzynarodowej na pierwszym miejscu wymienia się na ogół warunki naturalne, a następnie osiągnięty poziom rozwoju i strukturę gospodarki, postęp techniczny, czynniki systemowe i pozaekonomiczne.
Warunki naturalne istotne z punktu widzenia możliwości specjalizacji to: położenia geograficzne, klimat, zasoby naturalne, warunki glebowe oraz czynniki demograficzne ( a więc liczba i struktura ludności, poziom ich kwalifikacji). Rola warunków naturalnych jako czynnika specjalizacji międzynarodowej uległa wraz z rozwojem gospodarczym istotnym zmianom. Przy niskim poziomie rozwoju był to niejednokrotnie czynnik rozstrzygający. Np. kraje dysponujące określonymi złożami bogactw naturalnych rozwijały przemysł wydobywczy i ewentualnie oparty na tych bogactwach przemysł przetwórczy. Z kolei kraje mające korzystne warunki klimatyczno – glebowe rozwijały produkcję i przetwórstwo artykułów rolnych. W miarę osiągania wyższych stadiów rozwoju, a przede wszystkim w miarę doskonalenia metod i środków produkcji, znaczenie czynników naturalnych stawało się bardziej ograniczone. Nie decyduję one już o ogólnym charakterze specjalizacji poszczególnych krajów, o tym czy jest ona przemysłowa czy surowcowo rolnicza, lecz jedynie tworzą ogólne ramy bardziej lub mniej sprzyjające rozwojowi określonego rodzaju produkcji.
Warunki związane z osiągniętym poziomem rozwoju gospodarczego i istniejącą strukturą gospodarczą określa się często jako warunki nabyte lub jako dziedzictwo przeszłości. Są one bowiem wynikiem drogi historycznej, jaka przebyła dana gospodarka. Wśród warunków tych można wymienić: nagromadzone zasoby kapitałowe, stan infrastruktury gospodarczej, poziom techniczny aparatu wytwórczego, nowoczesność rozwiązań instytucjonalny – systemowy. O możliwościach inwestycyjnych decydują bowiem posiadane zasoby kapitałowe, a o ich efektywności – zdolności innowacyjne danej gospodarki. W tym ostatnim przypadku chodzi również o możliwość ponoszenia odpowiednich nakładów na badania naukowe, kształcenie kadr, opracowywanie nowych rozwiązań organizacyjnych, śledzenie dorobku z zagranicy czy wreszcie szybkie wdrażanie nowych rozwiązań do produkcji. Wzrasta w ten sposób znaczenie postępu technicznego w ożywianiu procesów rozwojowych, który przez tworzenie nowych technologii, produktów i możliwości specjalizacji międzynarodowej przyczynia się jednocześnie do ogólnego wzrostu dochodów i kreowania nowych potrzeb.
Czynniki systemowe wpływają z kolei na miejsce danego kraju w międzynarodowym podziale pracy przez określenie celów i kierunków jego rozwoju społeczno – gospodarczego oraz warunków ich osiągania. Mogą więc tym samym ułatwić – bądź utrudniać – unowocześnianie struktury gospodarczej czy też tworzenie i wdrażanie nowych rozwiązań techniczno – organizacyjnych. Ilustracją negatywnych oddziaływań tej grupy czynników może być przykład zacofania technologicznego byłych europejskich krajów socjalistycznych, które ze względu na narzucone im po II wojnie światowej model funkcjonowania gospodarki ograniczały swój udział w międzynarodowym podziale pracy. Warto też wskazać na politykę niektórych krajów słabiej rozwiniętych przejmujących kierunki specjalizacji i eksportu, z których wycofują się producenci z krajów najbardziej uprzemysłowionych. W krótkim okresie dziedziny te rokują w prawdzie szanse osiągnięcia korzyści ze względu na złagodzenie konkurencji, jednak w przyszłości mogą prowadzić do kurczenia się rynków zbytu, w związku ze względnym zacofaniem technologicznym i asortymentowym schyłkowych dziedzin produkcji.
Jak już wcześniej wspomnieliśmy, na miejsce danego kraju w międzynarodowym podziale pracy wpływają nie tylko czynniki wewnętrzne, lecz także zewnętrzne. Znaczenie czynników zewnętrznych jest znacznie istotniejsze dla krajów o małym lub zacofanym potencjale ekonomicznym niż dla krajów większych i bardziej rozwiniętych. Wzajemne oddziaływania krajów o różnym poziomie rozwoju, odmiennym potencjale ekonomicznym i demograficznym, różnych systemach społeczno – ekonomicznych, odmiennej kulturze czy tradycjach stwarzają zewnętrzne impulsy do przekształcania się struktur gospodarczych i społecznych, zmiany hierarchii celów, rozwiązań organizacyjnych i technicznych, przejmowania wzorców postępowania. Oddziaływania te mogą się okazać zarówno dodatnie jak i ujemne. Zależy to w znacznej mierze od zdolności każdego kraju do selekcji bodźców płynących z zewnątrz i do absorpcji najbardziej pożądanych. Należy zaznaczyć, że każdy z krajów uczestniczących w międzynarodowym podziale pracy już przez sam ten fakt staje się współtwórcą odbieranych przez siebie impulsów, oczywiście w proporcji właściwej do zajmowanej w niej pozycji i posiadanego potencjału.

Czynniki określające miejsce kraju w międzynarodowym podziale pracy

Na miejsce, w międzynarodowym podziale pracy, składa się cały szereg czynników pośrednich i bezpośrednich determinujących pozycję danego kraju:

1) Postęp techniczny – im wyższy tym korzystniejsza pozycja; innowacyjność gospodarcza
• Zjawisko bierne – zdolność do adaptacji obcych osiągnięć technicznych, organizacyjnych, menedżerskich
• Zjawisko czynne – zdolność do tworzenia postępu technicznego
2) Poziom rozwoju gospodarczego – decyduje o możliwościach kapitałowych (środki na inwestycje, wsparcie gospodarcze)
3) Instytucjonalny – polityka państwa (gospodarki), zarządzanie gospodarcze i jego jakość
4) Naturalny – tracą na znaczeniu:
• Bogactwa naturalne
• Warunki klimatyczne i glebowe
Rośnie znaczenie czynnika ludzkiego (liczba i wydajność siły roboczej)
5) Presja konkurencyjna ze strony otoczenia zewnętrznego
6) Dobrowolne zobowiązania państwa w zakresie prowadzonej przez rząd polityki gospodarczej w wyniku przynależności do organizacji międzynarodowych o charakterze gospodarczym (np. MFW, BŚ, WTO)
7) Oddziaływanie i presje pozaekonomiczne, wpływające na politykę gospodarczą danego kraju
8) Wydarzenia losowe (np. klęski żywiołowe, konflikty gospodarcze)

Powiązania gospodarcze i ich rozwój

Pojęciem tradycyjnego podziału pracy określa się zwykle typ powiązań gospodarczych, jakie się wytworzyły w okresie upowszechnienia produkcji maszynowej i wprowadzenia do użytku nowoczesnych środków transportu ( XVIII – XIX). Cechą charakterystyczną tego okresu były ukształtowanie się podziału świata na nieliczną grupę krajów rozwiniętych gospodarczo ( stanowiących centrum przemysłowe) i na pozostałe regiony, stanowiące dla nich zaplecze surowcowo – żywnościowe oraz rynki zbytu. Wśród czynników kształtujących tradycyjny międzynarodowy podział pracy należy wymienić, oprócz rewolucji przemysłowej, także wywóz kapitału, migrację ludności oraz aktywną politykę mocarstw kolonialnych, umacniających swoje wpływy gospodarcze w różnych częściach świata. O skali i dynamice przeobrażeń zachodzących w XIX w. może świadczyć fakt, że w latach 1820 – 1900 produkcja przemysłowa świata wzrosła przeszło 29 razy, handel zaś jeszcze więcej, bo 31 razy. Przy gwałtownym wzroście produkcji chłonność rynków narodowych szybko się wyczerpała i zachodziła konieczność docierania z produktami do coraz odleglejszych odbiorców w różnych regionach globu. Naprzeciw temu zapotrzebowaniu wychodził równie szybki rozwój środków transportu , a zwłaszcza żeglugi parowej i transportu kolejowego. Zrewolucjonizowało to możliwości wymiany międzynarodowej, opartej na postępującej specjalizacji produkcji w ramach kształtującego się jednolitego systemu gospodarki światowej.
Działania mechanizmów ekonomicznych prowadzących do wykształcenia się dwubiegunowej struktury tradycyjnego, międzynarodowego podziału pracy zostało wzmocnione przez jednoczesne występowanie innych czynników. Należy w tym miejscu wymienić m.in. inwestycje zagraniczne krajów uprzemysłowionych w dziedzinach stanowiących źródła zaopatrzenia dla ich własnej produkcji. Kapitał zagraniczny inwestowano też w rozwój infrastruktury komunikacyjnej i usługowej (budowa portów, dróg, kolei żelaznych, banków), ułatwiającej dostęp do nowych rynków. Podobne skutki miała, odbywająca się w tym samym czasie i nierzadko będąca bezpośrednim efektem inwestycji zagranicznych, emigracja ludności z krajów Europy Zachodniej. Jeśli weźmie się pod uwagę ogólne proporcje udział poszczególnych grup krajów w produkcji światowej, to można powiedzieć, że przewagą krajów najbardziej rozwiniętych nie jest już tak przygniatająca jak w okresie tradycyjnego międzynarodowego podziału pracy. Niemniej jednak ich pozycja jest nadal bardzo silna. Po upływie mniej więcej 100 lat przekształceń i przetasowań w międzynarodowym podziale pracy udział tych krajów produkcji globalnej stanowi cięgle ponad 50 % i nie wydaje się, aby w przewidywalnym horyzoncie czasowym mogły w tym względzie nastąpić jakieś radykalne zmiany. Udział krajów rozwiniętych w światowym eksporcie jest jeszcze wyższy i wynosi około 70 %. (Tabela 1).
Zmiany jakościowe w gospodarce światowej obejmują przede wszystkim przekształcenia struktury handlu międzynarodowego i pojawienie się nowych form międzynarodowej współpracy gospodarczej. Zmiany jakościowe w gospodarce światowej to jednak także ewolucja i struktury podmiotowej. W chwili obecnej tworzą ją państwa, międzynarodowe instytucje i organizacje ekonomiczne (finansowe, handlowe, integracyjne), przedsiębiorstwa trans narodowe oraz krajowe jednostki gospodarcze uczestniczące w międzynarodowym podziale pracy.
Struktura podmiotowa gospodarki światowej podlega nieustannym przeobrażeniom. Ich konsekwencją było m.in. zaostrzenie wielu sprzeczności rozwojowych w gospodarce światowej, mających znaczenie globalne (kryzys energetyczny lat 70, kryzys zadłużeniowy, ekologiczny, problemy wyżywienia w krajach rozwijających się). Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych do problemów tych należy dodać głęboki kryzys gospodarczy, polityczny i społeczny w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz byłym ZSRR.
Po kilkudziesięciu latach realizacji autonomicznej polityki gospodarczej tych krajów, podyktowane względami doktrynalnymi, usiłują one obecnie włączyć się do międzynarodowej gospodarki rynkowej, napotykając zresztą w tym procesie wzrastającą konkurencję nie tylko ze strony krajów najwyżej rozwiniętych, lecz także grupy krajów określanych mianem nowo uprzemysłowionym ( przede wszystkim Korea Południowa, Hongkong, Singapur, Tajwan, Malezja, a także Meksyk, Argentyna, Brazylia).

Chociaż z formalno politycznego punktu widzenia struktura podmiotowa gospodarki światowej rozpatrywana przez pryzmat wielkości tworzących ją krajów jest współcześnie nieporównanie bardziej zróżnicowana , niż miało to miejsce w warunkach tradycyjnego międzynarodowego podziału pracy, to w wielu regionach kraje borykają się z podobnymi problemami ekonomicznymi. Często na tej podstawie tworzą one sformalizowane lub nie formalne grupy nacisku politycznego i ekonomicznego, mające na celu zmianę dotychczasowych uwarunkowań rozwoju gospodarki światowej. Podobieństwa historyczne, przyrodnicze, demograficzne, ekonomiczne czy ustrojowe między poszczególnymi krajami prowadzą do tworzenia się w ramach gospodarki światowej podsystemów ekonomicznych o różnym stopniu otwartości na współpracę w obrębie nich samych lub w stosunkach z pozostałymi obszarami. Do najczęściej stosowanych kryteriów regionalizacji gospodarki światowej zalicza się:
• Położenie geograficzne
• Wspólnotę tradycji, historii, stylu życia
• Poziom rozwoju gospodarczego
• Stosunków społeczno politycznych

W analizach ekonomicznych Międzynarodowego Funduszu Walutowego wyróżnia się następujące regiony gospodarki światowej: kraje wysoko rozwinięte (z wyodrębnieniem Unii Europejskiej oraz pozostałych krajów rozwiniętych w Europie i poza nią – łącznie 23 kraje w różnych częściach świata), kraje rozwijające się (z wyodrębnieniem regionu okołosaharyjskiego, pozostałej części Afryki, azjatyckich krajów nowo uprzemysłowionych, pozostałej części Azji, Bliskiego Wschodu i Europy oraz Ameryki Łacińskiej – łącznie 132 kraje), region Europy Środkowej i Wschodniej (z wyodrębnieniem Europy Wschodnie i republik, które uzyskały niepodległość po rozpadzie ZSRR). Wyodrębniane subsystemy ulegają ciągłej ewolucji, co się wyraża w zmianach ich struktury wewnętrznej, jak również w sile ich oddziaływań na obraz całej gospodarki światowej.
W ciągu ostatnich dwudziestu lat nastąpiły widoczne zmiany zarówno w regionach, które się zaliczają do najlepiej rozwiniętych gospodarczo jak i w krajach nowo uprzemysłowionych czy byłych krajach socjalistycznych. W grupie krajów gospodarczo rozwiniętych umacnia się zwłaszcza pozycja Japonii oraz Niemiec. Kraje te mają obecnie najwyższy po Stanach Zjednoczonych udział w globalnej produkcji i eksporcie. Jak dalece asymetryczna jest gospodarka współczesnego świata, dowodzi między innymi to, że łączny udział tych trzech krajów w produkcie brutto wszystkich regionów sięga aż 35 %. Tymczasem zamieszkuje w nich mniej niż 8% mieszkańców Ziemi. Różnice rozwojowe przedstawiają się jeszcze bardziej drastycznie, gdy punktem odniesienia jest cała grupa krajów rozwiniętych gospodarczo.
Wśród krajów zaliczanych dawniej do Trzeciego Świata wyraźnie zyskała na znaczeniu grupa krajów nowo uprzemysłowionych. Tylko Korea Południowa, Hongkong, Singapur i Tajwan dostarczają prawie 1/3 całego eksportu oraz 1/10 wytworzonego produktu krajowego brutto krajów rozwijających się.
W najbliższych latach, oprócz starych i dotąd nie rozwiązanych problemów krajów rozwijających się, coraz silniej może ujawnić się destabilizacja wśród państw powstałych po rozpadzie byłego Związku Radzieckiego. Odnosi się to przede wszystkim do Rosji, Ukrainy, Białorusi i Kazachstanu. Te państwa przejęły bowiem największą część potencjału ekonomicznego dawnego ZSRR, nie dostosowanego pod względem strukturalnym, technologicznym i organizacyjnym do wymagań gospodarki rynkowej. Jednocześnie Rosja dysponuje bronią strategiczną, która stwarza możliwości globalnego oddziaływania politycznego, a pośrednio również ekonomicznego.
Z punktu widzenia gospodarki światowej bezpośrednią konsekwencją rozpadu systemu komunistycznego w Europie i rozpadu ZSRR jest zmiana strumieni handlu międzynarodowego na tym obszarze. Przebudowie uległa już struktura towarowa i geograficzna wymiany. Miejsce dawnego handlu wewnątrz RWPG zajęły obecnie obroty z krajami zachodnimi, zaś w strukturze towarowej obrotu wewnątrz regionalnych wzrósł udział wyrobów konsumpcyjnych (pochodzenia przemysłowego i rolnego) kosztem dóbr inwestycyjnych.
Zasygnalizowane przez nas zmiany w różnych subsystemach gospodarki światowej zachodzą w warunkach zewnętrznych ukształtowanych w znacznej mierze przez powstałe w okresie powojennym międzypaństwowe organizacje ekonomiczne. Należy wśród nich wymienić przede wszystkim:
• Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW)
• Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju nazywany Bankiem Światowym
• Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT), przekształcony w Światową Organizację Handlu (WTO)
Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy należą do instytucji, które mają ogromne znaczenie dla funkcjonowania międzynarodowego systemu walutowego, a za jego pośrednictwem całej gospodarki światowej. Do podstawowych celów działalności MFW należą:
• Stabilizacja polityki walutowej państw członkowskich, wzmacnianie wielostronnego systemu płatniczego w zakresie transakcji bieżących
• Usuwanie ograniczeń walutowych hamujących wzrost handlu światowego
• Wspieranie rozwoju zasobów produkcyjnych państw członkowskich
• Popieranie zrównoważonego wzrostu handlu międzynarodowego
• Udzielenie pomocy w równoważeniu bilansu płatniczego członków tej organizacji
Przez możliwość warunkowania udzielanej pomocy finansowej MFW w dużej mierze wpływa na przebieg procesów gospodarczych w krajach korzystających z jego kredytu. Uzupełnieniem MFW w sferze realizacji długookresowych programów inwestycyjnych państw członkowskich jest działalność Banku Światowego. Koncentruje się on na:
• Popieraniu prywatnych inwestycji zagranicznych, uzupełnianiu ich własnymi środkami
• Gwarantowaniu pożyczek międzynarodowych w celu przywrócenia trwałej równowagi gospodarczej i płatniczej państw członkowskich
• Wspieraniu inwestycji w krajach słabo rozwiniętych w celu podniesienia ich atrakcyjności dla lokat prywatnego kapitału zagranicznego
Mówiąc o wszystkich ugrupowaniach integracyjnych należy pamiętać, że one nie tylko wywierają wpływ na rozwój krajów członkowskich, lecz także kształtują warunki wymiany z krajami trzecimi. Dotyczy to przede wszystkim najsilniejszych ugrupowań integracyjnych, które w drodze wielostronnych luk bilateralnych umów międzynarodowych mogą przyznawać jednostronnie lub na zasadzie wzajemności preferencyjne warunki dostępu do swoich rynków.

Struktura i dynamika handlu międzynarodowego

Postęp techniczny i związany z nim rozwój międzynarodowego podziału pracy prowadzi do wzrostu intensywności powiązań ekonomicznych między poszczególnymi krajami i do rozszerzenia zakresu międzynarodowych obrotów gospodarczych. Oprócz handlu zagranicznego wykształciły się nie istniejące w przeszłości powiązania gospodarcze w procesie produkcji, jak i w dziedzinie usług.
W ciągu ostatnich lat jako oddzielny rodzaj międzynarodowej współpracy gospodarczej jest niekiedy wyodrębniany transfer technologii. Wynika to z ogromnego znaczenia, jakie ta forma współpracy międzynarodowej może mieć w zmniejszeniu odstępu dzielącego w dziedzinie nauki i techniki wiele krajów od czołówki światowej. Transfer technologii może przybierać liczne formy techniczno – organizacyjne, jak np. obroty wyrobami gotowymi o wysokim stopniu zaawansowania technicznego, sprzedaż licencji i patentów udostępnienia know – how, dokonywanie zagranicznych inwestycji bezpośrednich, emigracja specjalistów.
Rola handlu międzynarodowego i jego charakter zasadniczo się zmieniły w okresie kształtowania się systemu gospodarki światowej. Głównym zadaniem handlu stało się wówczas wspomaganie procesów produkcji, mające na celu wzrost efektywności gospodarowania, a w ślad za tym lepsze zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych.
Cechą charakterystyczną powojennego rozwoju gospodarki światowej jest utrzymywanie się znacznych różnic między dynamiką dochodu narodowego a tempem wzrostem handlu światowego. W latach 80 – tych średnia roczna stopa wzrostu eksportu była aż dwukrotnie wyższa od stopy przyrostu PKB.
Przewaga dynamiki eksportu jest jeszcze większa, jeżeli za punkt odniesienia przyjmie się zmiany w światowej produkcji towarów. Dotyczy to w szczególności różnic między tempem wzrostu eksportu a tempem rozwoju produkcji towarów przemysłu przetwórczego.
Wysoka dynamika eksportu produktów przetworzonych jest charakterystyczna dla krajów, które stworzyły nowoczesny przemysł przetwórczy, tj. przede wszystkim rozwiniętych gospodarczo. Produkty przemysłu przetwórczego dominują obecnie w handlu światowym i stanowią blisko 75 % całości obrotów.

Terms of trade, krótkookresowe i długookresowe zmiany cen na rynku światowym

Wielkość i dynamika międzynarodowych obrotów handlowych, a także korzyści jakie poszczególne kraje odnoszą z handlu zagranicznego, w znacznym stopniu zależą od kształtowania się cen towarów przez nie eksportowanych i importowanych. Narzędziem umożliwiającym syntetyczną ocenę tych zmian jest wskaźnik terms of trade.
Terms of trade są rozumiane jako relacja zmian cen dóbr eksportowanych do zmian cen dóbr importowanych przez poszczególne kraje. Analiza terms of trade ma na celu określenie, jak z biegiem czasu się siła nabywcza jednej grupy towarowej w stosunku do innej, tj. towarów eksportowanych w stosunku do importowanych przez poszczególne kraje lub grupy krajów, jeśli oczywiście w ich strukturze nie zachodzą zbyt wielkie zmiany.
Kształtowanie się wskaźnika terms of trade danego kraju tylko w pewnej mierze zależy od działania czynników, na które może on mieć odpowiedni wpływ. W decydującym bowiem stopniu o poziomie tego wskaźnika, a co za tym idzie – także opłacalność handlu zagranicznego, decydują zmiany cen światowych, czyli jednolitych lub zbliżonych cen określonych towarów na rynkach międzynarodowych. Poziom tych cen, podobnie jak poziom cen na rynku krajowym, jest wypadkową działania wielu czynników o charakterze strukturalnym, instytucjonalnym i koniunkturalnym, działających zarówno po stronie podaży, jak i popytu. Działanie tych czynników jest nieco inne w odniesieniu do określonych grup towarów, co także decyduj o odmienności w dziedzinie kształtowania się ich cen.
Z punktu widzenia specyfiki kształtowania się cen towary biorące udział w wymianie międzynarodowej można podzielić na masowe (wystandaryzowane) oraz pozostałe, nazywane też zindywidualizowanymi. Pierwszą z tych grup tworzą towary, których walory użytkowe są identyczne i łatwe do jednoznacznej klasyfikacji, bez względu na miejsce ich wytworzenia. Tym samym, są one zastępowalne. Do tych towarów zalicza się przede wszystkim surowce oraz większość artykułów rolnych.
Drugą grupę tworzą towary charakteryzujące się walorami użytkowymi określonymi przez potrzeby indywidualnych odbiorców lub poszczególnych segmentów rynku. Różnice między walorami użytkowymi identycznych towarów tej grupy są niejednokrotnie trudne do ustalenia i często mają charakter pozorny, wynikający np. z reklamy. Wspomniane towary są zwykle produkowane w krótkich seriach. W takiej sytuacji uzależnienie odbiorcy od dostawcy jest duże, ponieważ możliwość sprostania tym specyficznym potrzebom jest w krótkim czasie ograniczona. Do tej grupy towarów należą głównie wyroby przemysłowe.
Dla kształtowania się poziomu terms of trade danego kraju znaczenie mają także długookresowe tendencje cenowe. Do badania tych tendencji używa się wskaźnika podobnego w swej konstrukcji do wskaźnika terms of trade tj. relacji zmian cen artykułów surowcowo – rolnych do zmian cen wyrobów przemysłowych. W okresie powojennym ceny surowców i artykułów rolnych rosły zazwyczaj wolniej niż ceny wyrobów przemysłowych. W praktyce oznaczało to tzw. rozwieranie się „nożyc cen” na niekorzyść krajów rozwijających się, będących producentami i eksporterami głównie artykułów surowcowo – rolnych (w porównaniu z krajami rozwiniętymi, które są producentami i eksporterami przede wszystkim wyrobów przemysłowych).
Przyczyny długookresowego względnego spadku cen surowców, można zwięźle ująć następująco:
• Długookresowa niższa dynamika popytu na surowce i artykuły rolne niż ogólna dynamika rozwoju gospodarczego; wiąże się to z niektórymi tendencjami w zakresie postępu technicznego, a zwłaszcza ze spadkiem jednostkowego zużycia surowców i energii, wzrostem znaczenia wtórnego zużycia surowców droższych i trudniej dostępnych tańszymi występującymi w większej obfitości
• Wzrost podaży surowców w krajach rozwiniętych stanowiących do przełomu lat 60 – tych i 70 – tych ich największy rynek zbytu; dotyczy to w szczególności podstawowych artykułów rolnych
• Względnie szybszy wzrost popytu na artykuły przemysłowe niż pozostałe związany ze zmianami struktury popytu w miarę wzrostu dochodów społeczeństw.

Gospodarka światowa a gospodarka globalna

Współczesna gospodarka światowa coraz mniej przypomina swojego protoplastę – tradycyjną gospodarkę światową opartą na międzygałęziowym podziale pracy i narodowych podmiotach gospodarczych. Przede wszystkim przestaje ona być sumą gospodarek narodowych, a staje się gospodarką globalną, w obrębie której następuje integracja gospodarek narodowych w jeden organizm gospodarczy. Przejrzyste, łatwe do ilościowego zewidencjonowania, powiązania handlowe typowe dla tradycyjnej gospodarki światowej ustępują miejsca różnorodnym powiązaniom trudnym do ujęcia statystycznego. W coraz większym stopniu uzależniają one gospodarki narodowe od środowiska międzynarodowego.
Podobnie jak w tradycyjnej gospodarce światowej stopniowo malało znaczenie producentów i żywności, tak we współczesnej gospodarce światowej maleje znaczenie rozwoju przemysłowego, wzrasta zaś rola postępu naukowo – technicznego.