Główne cechy ideologii pozytywistycznej:
Pozytywizm wywodził się z nurtu filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się metafizyce, a więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno przyswajalnym przez umysł ludzki, a budował wiedzę o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi i sprawdzalnych empirycznie.
Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste – siedemdziesiąte XIX w. Są to czasy gwałtownego rozwoju nauk i techniki, który to rozwój pozwala człowiekowi wierzyć w niemal nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego w wykrywaniu praw rządzących przyrodą, życiem jednostek i grup społecznych.
Pozytywiści widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek organizmie żyjącym. Drogę ku postępowi, ku szczęściu społeczeństw, widzą w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe społeczności i państwa. Ów kult nauki, zaufanie do jej możliwości i znaczenia nazywamy scjentyzmem. To w tym czasie dokonuje swych odkryć w biologii i medycynie Pasteur, w chemii Berthelot, zaś Darwin tworzy podstawy teorii ewolucji (patrz hasło: ewolucjonizm). Światło i elektryczność wprzęgnięto w służbę człowieka, dokonano wielkich odkryć w dziedzinie optyki (mikroskop), archeologii i prehistorii.
Ramy czasowe polskiego pozytywizmu:
Za datę początkową pozytywizmu uznaje się rok 1863. Rok ten znamienny jest z tego względu, że był to rok wybuchu i upadku powstania styczniowego. Za granicę końcową można uznać w przybliżeniu ostatnie lata XIX w., kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe w literaturze i sztuce.
Tło historyczne pozytywizmu w Polsce:
Zrodzony w epoce romantycznej mesjanizm widział Polskę jako kraj przeznaczony do spełnienia wielkiej misji odrodzenia Europy, a Polaków jako naród wybrany, otoczony szczególną opieką boską, powołany do podjęcia przewodniej roli w życiu Europy. Klęska powstania styczniowego 1863 r. była dowodem, jak bardzo nam daleko do realizacji tak wzniosłych celów. Pokonany politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, gdy cała Europa przeżywa wspaniały rozkwit cywilizacji, wlec się może jedynie w ogonie państw wolnych i budujących dobrobyt swych obywateli. Zrozumiało to młode pokolenie Polaków i zaczęło głosić nowe, inne sposoby ratowania ojczyzny.
Powstanie zdecydowanie wpłynęło na mentalność ludzi. Uznano, że dalsza walka zbrojna w tych warunkach nie ma sensu. Za główny cel postawiono sobie ekonomiczny i kulturalny rozwój kraju. W tym okresie bowiem wzmogły się zabiegi zaborców mające na celu wynarodowienie Polaków. Szczególnie widoczne to było w zaborze rosyjskim i pruskim. Zabór austriacki cieszył się znacznie większą wolnością myśli, lecz za to zacofanie ekonomiczne było tu ogromne(bieda galicyjska). To skierowanie całego wysiłku na pracę miało zachować tożsamość narodową i odtworzyć siły, które przecież uległy znacznemu osłabieniu po powstaniu.
Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtuje przede wszystkim hasło „nie dajmy się wyniszczyć”. Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Stąd też zrezygnowano z walki narodowowyzwoleńczej, z działalności konspiracyjnej na rzecz tzw. trzeźwości politycznej, która daje szansę utrzymania się w jedności i możliwość rozwoju narodu włączonego w organizm polityczny państw zaborczych.
Rola polskiej literatury i prasy pozytywistycznej:
Literatura miała w dziedzinie propagowania tych haseł ogromny, wręcz kluczowy udział. Poprzez wszelkie utwory literacki, także poprzez publicystykę głoszono program mający podnieść Polskę. Rosnący prestiż prasy łączył się ściśle z rozwojem cywilizacji, i to nie dlatego, że unowocześnia się technika druku i powstają szybkie sposoby przekazywania informacji, lecz
również dlatego, iż prasa stanowi potężny środek upowszechniania i popularyzowania zdobyczy cywilizacyjnych. W tym też sensie prasa służyła ideom pozytywistycznym. Ówczesne dziennikarstwo spełnia bowiem różne funkcje społeczne: propaguje program „pracy organicznej” i „pracy u podstaw”, wychowuje nowego czytelnika, dając mu niezbędny zasób wiedzy i kształtując jego przekonania. Istotną rolę odegrała prasa jako czynnik demokratyzujący stosunki społeczne, wpływając na rozszerzenie kręgu czytającej publiczności o warstwy słabo dotąd uczestniczące w kulturze. Sytuacja kraju pod zaborami dodatkowo wzmacniała znaczenie prasy, która musiała zastępować nieistniejące instytucje kulturalne, oświatowe i naukowe.
Sytuacja w Galicji:
Duże swobody polityczne. Wpłynęło to na rozwój szkół i instytucji kulturalnych. W Krakowie i we Lwowie działały polskie uniwersytety, powstała Akademia Umiejętności, polskie teatry i wydawnictwa miały dość szerokie pole działania. Z drugiej strony władze austriackie widziały nasze ziemie przede wszystkim jako zaplecze gospodarcze i dlatego faworyzowały polskie ziemiaństwo. Warstwa ta przybrała wiernopoddańczą postawę wobec Austrii.
Arystokracja wysłała list do cesarza poddający Galicję we władanie cesarza. Podobnie było z „Teką Stańczyka” (autorstwa czołowych naukowców i publicystów), w której nawoływano do całkowitego posłuszeństwa władzom. Organem prasowym „stańczykowców” był krakowski „Czas”. Położenie mas chłopskich było tragiczne.
Sytuacja w zaborze pruskim:
Sytuacja Polaków była znacznie gorsza. Szczególnie pod rządami kanclerza Bismarcka zabór pruski podlegał wyniszczającej germanizacji. Ograniczono działalność kulturalną, oświatową, społeczną oraz utrudniono osiedlanie się na nowych terenach.
Sytuacja w zaborze rosyjskim:
Klęska powstania styczniowego, które rozegrało się głównie na tych terenach, sprowadziła na Królestwo szczególne represje. Polacy zostali usunięci z pracy w administracji, językiem urzędowym stał się rosyjski, rusyfikacją objęto szkoły i urzędy. Warszawaprzestała być stolicą, byłym powstańcom konfiskowano majątki, cenzurowano prasę, wydawnictwa i spektakle teatralne.
Nowe idee i koncepcje:
Młode pokolenie odwróciło się od szczytnych ideałów romantyzmu, zarówno od przekonania, że „Polska jest Chrystusem” czy „Winkelriedem narodów”, jak i od nakazów konieczności walki z wrogiem, nie przyjmując ani metody „lisa”, ani „lwa”. Chcąc obudzić naród z marazmu, z atmosfery zniechęcenia i beznadziejności, przekonać, że i w takiej, jak nasza sytuacji, można szukać dróg uratowania Polski, głoszono konieczność pracy nad podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa. Tak więc, ogólnie mówiąc, w epoce romantyzmu naczelnym hasłem była walka, w pozytywizmie – praca.
Pozytywiści polscy na plan pierwszy wysunęli dwa zasadnicze hasła programowe: „pracy u podstaw” i „pracy organicznej”:
1. Praca organiczna
Herbert Spencer wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego organizmu, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. A więc, by społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą pomnażać swe bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury. Dlatego propagować trzeba działalność ludzi z inicjatywą, z konkretnym fachem w ręku, przedsiębiorczych dziedziców, pomysłowych i wykształconych inżynierów, gdyż w nich jest droga prowadząca do aktywizacji innych, do podniesienia i unowocześnienia gospodarki i wreszcie do ogólnego dobrobytu kraju. Należało więc wszczepić narodowi zasadę utylitaryzmu, by przekonać o konieczności działania na rzecz wspólnego dobra. W ówczesnej prasie tak definiowano tę zasadę: „Utylitaryzm to owa wielka społeczna zasada, która nakazuje człowiekowi być użytecznym wszędzie i zawsze, uczy stawiać sobie jasno określony cel i ku niemu wytrwale zmierzać”.
2. Praca u podstaw
Pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które, mając możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe. Sięgnąć należało więc do tych, którzy, zajmując miejsce u podstaw społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem. Kierowano więc apele do warstw wykształconych, do nauczycieli, lekarzy, społeczników, by „szli w lud”, zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mogą spełnić w odbudowywaniu siły narodu.
Podobną troską otoczono rodzący się proletariat, wyzbytą majątków szlachtę, biedotę bez zawodu, nawołując do konkretnego działania, do szukania sposobu polepszenia ich losu, gdyż „każdy mieszkaniec kraju obdarzon jest od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra ogólnego spożytkować może”. Głoszono przy tym hasła emancypacji kobiet, które pozbawione były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te dążenia zamykającesię w założeniach omawianego hasła, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju mimo niewoli i całego dramatu społeczeństwa.
Gatunki charakterystyczne dla pozytywizmu:
nowela – zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera rozgrywają się w krótkim okresie czasu, przy czym autor unika wszelkich komentarzy, szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; istotnym elementem noweli jest pointa, czyli kulminacyjny, końcowy moment wyrażający sens przedstawionych wydarzeń; posługiwano się nią w tworzeniu wzorów osobowych i ośmieszaniu postaw negatywnych; przedstawiciele: B. Prus („Katarynka”, „Kamizelka”), H. Sienkiewicz („Latarnik”), E. Orzeszkowa („Z różnych sfer”), M. Konopnicka („Miłosierdzie gminy”)
opowiadanie – podobne do noweli; niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji, a autorami ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus („Antek”), H. Sienkiewicz, M. Konopnicka („Nasza Szkapa)
powieść – rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego, umożliwiał najpełniejsze przekazywanie wiedzy i najsugestywniejsze przekonanie o słuszności własnych racji
powieść tendencyjna – podporządkowana propagowaniu haseł „pracy organicznej” i „pracy u podstaw”; występująca w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza – nawiązywała do formuły melodramatycznej uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe charakterystyki środowisk i wartości; druga – odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno- satyrycznej; wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy; rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowanych postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod każdym względem przeciwnikami ich poglądów; autor powieści tendencyjnej (podobnie jak opowiadania i noweli) zakładał bowiem wstępnie potrzebę przekonania odbiorców o słuszności jakiejś sprawy (np. konieczności kształcenia dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych i dążenia do solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność tę bez wątpliwości uzasadnia
powieść realistyczna – powstała z powodu braku wartości artystycznych w utworach propagandowych; pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je (portrety) na krytyczną analizę zjawisk społecznych („Lalka”, „Nad Niemnem”, „Emancypantki”, „Rodzina Połanieckich”); powieściprzedstawiały jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy rzeczywistości społecznej, dążąc do uszczegółowienia realiów, osadzenia utworu w konkretnym miejscu i czasie, wreszcie – do uświadomienia najważniejszych problemów społecznych i narodowych (wpływ p. tendencyjnej). Powieść dojrzałego realizmu, ze względu na skomplikowany obraz przedstawionego świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje odmiennie niż dotąd rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu, uproszczonym charakterystykom postaci i tła przeciwstawiają pisarze realiści rozległą epickość, wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym wnętrzem postaci a jej decyzjami i działaniem. Nowego sensu nabiera sposób przedstawienia tła społecznego. W powieści realistycznej przestają istnieć jednoznaczne powiązania pomiędzy rolą społeczną a przekonaniami postaci. Autorzy powieści dążą z reguły do skomplikowania tych zależności i – co ważne – do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę motoryczną akcji. Realiści jak sama nazwa wskazuje zobaczyli, że optymistyczne założenia pozytywistyczne nie zdają egzaminu. Powoduje to pesymizm odbijający się w utworach. „Lalka” jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona jasno do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał „Lalka” pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki
powieść historyczna – służyła analizowaniu zjawisk współczesnych („Faraon” B. Prusa), bądź tworzącej w schemacie sensacyjno-przygodowym idealizowany obraz przeszłości narodowej (np. powieści historyczne Sienkiewicza)
obrazek poetycki – gatunek łączył elementy epickie, wyraźnie zbliżone do konwencji noweli, z motywami lirycznymi (zapis emocjonalnego stosunku do krzywdy społecznej), wpisując je w strukturę regularnego, sylabicznego (najczęściej jedenastozgłoskowego) schematu wersyfikacyjnego M. Konopnicka (W piwnicznej izbie, Jaś nie doczekał) starała się wzmocnić środkami lirycznymi obraz tragicznej sytuacji najbiedniejszych grup społecznych
artykuł programowy – gatunek publicystyczny często pisany w formie eseju, podejmował rozległą problematyką społeczną
felieton – jest to niewielki artykuł publicystyczny o różnorodnej tematyce, utrzymany w lekkiej i żywej formie. Cechuje go swobodne łączenie tematów, luźna kompozycja. Pokazywał i piętnował złe cechy ludzi, często poprzez fikcyjne opowiadanka
reportaż – jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Przykładem mogą być „Listy z podróży do Ameryki” H. Sienkiewicza. Reportaż miał za zadanie informować odbiorców o jakiś wydarzeniach, szczególnie ważnych w tamtych czasach odkryciach.
Najwybitniejsi teoretycy pozytywizmu:
– Aleksander Świętochowski – zwany „papieżem pozytywistów”.
– Piotr Chmielowski – znany z działalności krytykai historyka literatury.
Do grona młodych pozytywistów zaliczamy:
– Elizę Orzeszkową
– Bolesława Prusa
– Henryka Sienkiewicza
Publicystyka:
Ważniejsze dzienniki: „Kurier Warszawski”, do którego pisywał Bolesław Prus, „Kurier Codzienny”, „Gazeta Warszawska”, „Gazeta Polska” oraz „Słowo” redagowane przez Henryka Sienkiewicza i „Nowiny” redagowane przez Prusa.
Tygodniki i dwutygodniki reprezentowały najlepiej: „Przegląd Tygodniowy” – redagowany przez Adama Wiślickiego oraz „Prawda” – Aleksandra Świętochowskiego.
Niemałą poczytnością cieszyły się także gazety nie wymagające szczególnie wyrobionych odbiorców i zaspokajające potrzeby i zainteresowania przeciętnych czytelników. Tu wymienić należy: „Opiekuna Domowego”, „Niwę”, „Bluszcz” i „Kronikę Rodzinną”.
W Krakowie dominował „Czas” – organ konserwatystów oraz miesięcznik „Przegląd Polski”.
Główni przedstawiciele filozofii:
1. A. Comte „Wykłady filozofii pozytywnej” – filozofia pozytywna
– filozofia pozytywna ma sens praktyczny – ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem;
– cel tej filozofii – uzyskiwać wiedzę pewną;
– wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody: eksperyment i obserwacja;
– przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można
2. H. Spencer „Wstęp do socjologii” – ewolucjonizm
– był uczniem Darwina;
– propagował ideę ewolucjonizmu, czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa;
– ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości;
– u podstaw jego myśli leży biologia
3. H. Taine „Rasa, środowisko, moment” – determinizm
– uważał, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników – oznacza to, że jest zdeterminowane, bo „determino” znaczy „ograniczam”;
– zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz;
– „determinaty” człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko (gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje)
4. J.S. Mill „Co to jest utylitaryzm?” – utylitaryzm
– głosił „użyteczność” wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury;
– wszystko co czyni człowiek powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd. (tylko takie działania mają sens);
– na postulowaniu „użyteczności” polega utylitaryzm
Kierunki literackie i filozoficzne:
monizm przyrodniczy – jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom; konsekwencją jest stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji
scjentyzm – zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są źródłami rzetelnej wiedzy
praktycyzm – stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego „mierz siły na zamiary”
agnostycyzm – zakłada, że nie można dokońca poznać świata i praw nim rządzących; są rzeczy, których rozum nie ogarnia – są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować; opracować trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki
organicyzm – pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa; społeczeństwo = organizm; jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje
relatywizm – głosi, że pojęcia takie jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne)
minimalizm – człowiek powinien być minimum – ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny, i który jest możliwy do zbadania
naturalizm – metoda twórcza i kierunek literacki, będący swoistą odmianą późnego realizmu XIX-wiecznego.
Lektura dodatkowa:
– J. Kulczycka-Saloni, „Pozytywizm”
– H. Markiewicz, „Pozytywizm”
