– w dramatach rozwinął katastroficzną przeszłość,
– stały repertuar postaci:
a) tytaniczny wódz – tytan,
b) artysta lub uczony,
c) perwersyjna hetera z wyższych sfer,
d) słodkie dziewczątko o dwuznacznie niewinnej mince,
(powtarzalność typów – stereotypowość ich wskazuje, że zostali pozbawieni możliwości spontanicznego przeżycia)
– między człowieka a świat, między niego a innych ludzi wciska się gotowy schemat kultury ( w sztukach Witkacego zdarzają się stereotypy pochodzące z różnych sfer).
– bohaterowie nie znajdując podniet do przeżywania uczuć metafizycznych, komplikują wydarzenia, budując je z własnych przeżyć i namiętności, a tragiczność ich sytuacji wynika stąd, że zabiegi te z góry skazane są na porażkę.
– dramaty przypominają konstrukcje wznoszone z prefabrykatów – aż roi się od aluzji i cytatów literackich i nieliterackich schematów i symboli kultury np. chochoł w „Szewcach”, kmiotek mówi : „mówić trzeba po wyspiańsku a nie nowocześnie drańsku”
Środki sceniczne, jakimi operuje są uważane za podobne do tych jakie pojawiają się później w tzw. teatrze absurdu, są to środki groteski – służą rozbiciu pozorów, ujawnieniu prawdziwej treści przedstawionego świata.
– przełamanie tradycji teatru naturalistycznego na rzecz wielkiego „nadkabaretu idei” (następcy : Gombrowicz, Mrożek) sztuki grane na całym świecie,
– dramat ma deformować życie , a nie powstawać w oparciu o jakieś życiowe założenia , to powinna być „czysta forma”, wszelkie nauczanie i pouczanie , posługa społeczne powinna być raz na zawsze wygnana z teatru; odrzuca prawdopodobieństwo i rzekomą prawdę psychologiczną ( Irzykowski twierdzi, że między teorią a praktyką istnieje niepokonana sprzeczność)
„Szewcy” – 1927 – 1939, nie opublikowany i nie wystawiony za życia, wydany po wojnie w 1948 r., w 1957 – próba wystawienia; 1971 – wystawienie, publiczna premiera.
1. Przedstawia stagnację i nudę wynikłą z dojścia do skutku rewolucji niwelistycznej (zniesienie różnic i nierówności).
2. Akcja – pierwsza połowa XX w. warsztat szewski wysoko w górach, nad doliną.
Mistrz szewski Sajetan Tempe i jego dwaj czeladnicy – Józek i Jedrek narzekają, że muszą pracować w warunkach ucisku kapitalistycznego, a później burżuazyjnego.
Prokurator Robert Scurvy i piękna księżna Irina Wsiewołodowna Zbereźnicka – Podberezka flirtują. Klasy społeczne straciły swoje funkcje. Po nieudanym puczu kierowanym przez Scurvego i jego faszystowską organizację „Dziarscy chłopcy” i również nieudanym buncie socjalistycznych szewców następuje ostateczna rewoluca oznaczająca koniec wszelkiej ideologii (rewolucja wywołana przez technokratów), którzy wprowadzają ustrój uniformistyczny, gdzie nie ma miejsc dla jednostek, idei – tylko zautomatyzowana praca i rozrywka.
3. Teksty poboczne na temat iluzji teatralnej, nawet postacie wypowiadają zawarte w didaskaliach wskazówki autora ( środki te podjęte po latach przez T. Różewicza i innych współczesnych, polskich dramaturgówmają na celu zatarcie różnicy pomiędzy dialogiem a tekstem pobocznym, S.Mrożek)
4. Autor występuje tu jako socjolog badający ewolucje społeczeństwa:
– z mistrzostwem bawi się językiem oraz wyśmiewa niedorzeczności polskiej tradycji literackiej (S. Wyspiański),
– poprzednią poetykę, którą nazwał czystą formą, porzuca tu na rzecz zagadnień współczesności,
– sztuka dramatyzuje poczucie bezpośredniego uwikłania w historycznej sytuacji Polski („Szewcy” różnią sie od innych utworów tym, że traktują bezpośrednio o Polsce i sprawie polskiej, a także o egzystencjonalej sytuacji człowieka w społeczeństwie i kosmosie).
Witkacy nazwał „Szewców” sztuką naukową w przeciwieństwie do dramatów o funkcji estetycznej.
– utwór przybiera formę dyskusji między reprezentatami trzech klas społecznych na temat prawidłowej organizacji ludzkości, rozważą się następujące problemy:
* jak nakarmić człowieka w masie?
* jak zaspokoić jego popędy seksualne?
* jak zorganizować jego pracę i rozrywki?
Każda z klas dąży do stania się elitą. Retoryka polityczna nabiera zabarwienia erotycznego i
przekształca się w namiętny dramat namiętności.
– akcja sztuki oparta na trójkącie ( klasyczny trójkąt – mąż – żona – kochanek. Wtkacy zastępuje
trójkątem złożonym z klasy robotniczej, mieszczańskiej i artystycznej),
Trójkątne elemeny dekoracji: trójkąt szarej ściany, trojkąt nieba, tryptyk trzech szewców.
– głównym odruchem zdegenerowanych klas społecznych w „Szewcach” staje się motyw gwałtu.
– metafora cukiernicza”przekładaniec” klas społecznych. Zdaniem księżnej wszystko polega na wyżeraniu się gatunków, każda z grup utraciła swą naturę kalsową, pisarz przedstawia groteskowo przekształcownych i zwyrodniałych reprezentantów.
– niemal z naukową precyzją potwierdził potworności i okrucieństwa w historii Europy.
W „Szewcach ” ukazuje trzy etapy przewrotu społecznego w którym najniższe warstwy przechodzą na drugą stronę; dramat ukazuje czego może się spodziewać proletariat po zwycięstwie rewolucji.
– wybór szewców na bohaterów dramatu gra ważną rolę ( pominął proletariat wiejski) – tylko staroświeccy rzemieślnicy wyrabiają pożyteczne rzeczy ( kląć jak szewc – zalążek sztuki).
– bukiet żółtych kwiatów (prokurator, księżna) symbolizuje siłę twórczą masy, ale kwiaty straciły swą magiczną władzę i kultury elitarnej nie można szerzyć w masach z góry. Masy mają własną kulturę seryjną (czeladnik mówi :” ma se radio, ma se kino, ma se daktyla”)
– nuda w „Szewcach” – Witkacy pionier badania istoty nudy.
– obrazy odpychające, język wulgarny, wyrażenia erotyczne, język wynaturzony.
– obrazy poniżenia sprowadzające czlowieka do poziomu owadów ( muchy , karaluchy).
– W „Szewcach” widzi fałszywą teatralność Europy jak koszmar absurdalnych aktorów grających absurdalne role. Witkacy uważał Wyspiańskeigo za poprzednika czystej formy (ruch, barwa, muzyka) ale występował przeciw posłannictwu patriotycznemu sztuk: na końcu chłopiz chochołem (aluzja do Wyspiańskiego) zostają pobici, a sajetan kończy słowami; „tak to załatwiliśmy kwestię chłopską” – nie ślub, ale gwałt łączy klasy społeczne.
– kulminacyjny punkt „Szewców” – orgia samozniszczenia.
– wymowa sztuki smutna – pozostała tyko nuda, jałowa praca i zabawa.
