„Ballady i romanse” stanowią romantyczny manifest twórczości Mickiewicza, jak również większości innych twórców polskich tej epoki; jest to zbiorek wierszowanych opowiadań, których fabuła zaczerpnięta jest opowieści ludowych; charakteryzują się tematyką, w której koncentrują się na uczuciach bohaterów; zawierają zapis prostych i intuicyjnych praw moralnych stanowiących podstawę postępowania ludzi prostych; z każdej ballady wyciągnąć można jakieś wnioski, które mogą być nawet podane na końcu utworu;
Przejawia się w nich romantyczna wizja świata; polega na odrzuceniu światopoglądu oświeceniowego, opierającego na poznaniu rozumowym oraz pokazaniu świata jako obszaru współistnienia realizmu i metafizyki, co wiąże się z filozoficznym rozumieniem bytu jako całości, mieszczącej w sobie życie ziemskie i pozaziemskie oraz człowieka i naturę; ballady opierają się na wierze w poznanie pozazmysłowe, intuicję i wiarę oraz możliwość kontaktu ze światem duchów; do wszystkich tych celów Mickiewicz wykorzystywał naturę; ponieważ nie poddaje się ona rozumowi i jego zasadom, oddziałuje na człowieka poprzez znaki i symbole oraz często odsłania przed nim swoje tajemnicze i groźne wnętrze; autor romantycznie nie ma jednak naśladować wielkich dzieł natury i arcydzieł przeszłości – sztuka ma wyrażać uczucia i myśli twórcy, dlatego też musi być on zwolniony z ograniczeń stawianych przez klasyków literatury;
Ważnym elementem jest ludowość, wynikająca z pochodzenia ballady, oraz zwyczaju romantycznego, jakim było czerpanie motywów z mitów i legend krążących wśród ludu; autorom chodziło o poszukiwanie prawd żywych, takich które pochodzą od natury, od matki-ziemi, która sama przecież wymierza sprawiedliwość (tak sądził lud); chodziło więc o pokazanie zależności człowieka od natury, która rządzi jego życiem (zwłaszcza na wsi); to wszystko powoduje, że prosty lud kieruje się dokładnie określonymi prawami moralnymi, a brak salonowego przystosowania powoduje brak skrępowania i brak naginania praw życiowych do potrzeby chwili; lud taki jest gotowy do poświęceń dla innego człowieka;
Jest oczywiście również tajemniczość: nie wiemy kiedy dzieją się podane wydarzenia, możemy tylko się tego domyślać (czasem może to być średniowiecze); wydarzenia nie są czasem dostatecznie jasno opowiedziane lub wchodzą w metafizykę, z założenia przecież tajemniczą;
Bohaterowie ballad są zwykle tragiczni: bądź nieszczęśliwie zakochani (jak Karusia w „Romantyczności”, której ukochany umarł; w rozpaczy pragnie porozumieć się z nim, widzi go jako ducha, ale tylko oczami umysłu; ludzie dookoła nie widząc nic, dziwią się jej i uważają ją za obłąkaną – zwłaszcza starzec z epoki oświecenia, tylko podmiot liryczny przyznaje jej rację), bądź to popełnili jakąś zbrodnię („Lilije” – opowieść o pani, która po zdradzie męża, postanawia zbić go obawiając się okrutnej zemsty; jednak ciągłe wypytywaniadzieci i braci męża oraz błąkający się po domu nocami duch zmarłego, powodują u niej rozstrój psychiczny, jako karę za zbrodnię; ostatecznie upiór męża przychodzi po dusze obu braci, którzy ośmielili się prosić panią o rękę), lub nie mogą uniknąć przeznaczenia („Świteź” – historia miasta, z którego władca Tuhan wyruszył na pomoc obleganym w Nowogrodzie przez wojska carskie, zostawiając w mieście tylko kobiety i starców; córka Tuhana, gdy miasto zaatakowały wojska rosyjskie, wyprosiła u Boga śmierć i zemstę na wrogu; miasto Bóg zatopił, a mieszkańców zamienił w kwiaty, które, gdy żołdacy zaczęli zrywać, zabiły ich);
Znamienną cechą wszystkich postaci występujących w balladach jest ich wiara w Boga, którą kierują się w życiu, bądź szukają u tej osoby pomocy; są też wyobcowani ze świata, który ich nie rozumie; targają nimi sprzeczne uczucia.
