Rodzaj literacki-system ogólnych zasad, według których zbudowane jest dzieło literackie
EPIKA: narrator w 3os lub1; dialogi
-epopeja-długi utwór epicki ukazujący bohatera zbiorowego i indywidualnego na tle ważnych wydarzeń historycznych, narrator wszechwiedzący, ton utworu podniosły, a obok wielowątkowej akcji występują liczne i rozbudowane opisy.
-nowela-krótki utwór epicki, jednowątkowy, w którym wszystkie wydarzenia związane są z postacią. ?Stary człowiek i morze? Ernest Hemingway
-opowiadanie-jednowątkowość; o prostej akcji; krótki utwór pisany prozą, fabuła opowiadania zawiera opisy i refleksje, wątki poboczne, epizody, dygresje; charakteryzuje się swobodną kompozycją ?Siłaczka? Stefan Żeromski
-powieść-wielowątkowość; duży utwór pisany prozą; obejmuję większy wycinek rzeczywistości na tle szeregu wydarzeń ?Syzyfowe prace? Żeromski, ?Lalka? Prus, ?Krzyżacy? Henryk Sienkiewicz
-baśń-dłuższy utwór o rozbudowanej fabule pisany prozą o charakterze pouczającym dobro jest zawsze wynagradzane, zło karane; zawiera wiele elementów fantastycznych, magie, siły nadprzyrodzone oraz wyraźny podział na złych i dobrych bohaterów ?Śpiąca królewna? B. Grimm
-legenda-opowieść nasycona elementami fantastycznymi, niezwykłości, zwłaszcza o życiu świętych męczenników za wiarę.
-psalm-uroczysty utwór liryczny o treści błagalnej lub dziękczynnej wzorowany na pieśniach biblijnych
-podanie-opowieść ludowa utrwalana i przekazywana w tradycji przede wszystkim ustnie dotycząca historycznych, legendarnych postaci, zdarzeń i miejsc, w podaniach podobnie jak w baśni znaczną rolę odgrywa element fantastyki, jednakże ich fabuły opierają się na faktach i realiach określonych pod względem czasowym. ?Syrena? Artur Oppman
-pamiętnik-narrator jest uczestnikiem lub światkiem wydarzeń, które opisuje; narracja pierwszoosobowa w czasie przeszłym ?Pamiętnik z powstania warszawskiego? Miron Białoszewski
-dziennik-narrator jest uczestnikiem lub światkiem wydarzeń, które opisuje; narracja pierwszoplanowa w czasie teraźniejszym; większa dbałość o określanie czasu zapisu.
-humoreska-krótki utwór epicki, narracyjny, budowany na kanwie dialogu.
-mit-starożytna opowieść o bogach pierwszych ludziach powstaniu świata, ale to opowieść szczególna ważna dla danej społeczność bo wyjaśnia podstawowe pytania porządkuje wartości moralne jest przekazywana z pokolenia na pokolenie
-przypowieść-krótki utwór narracyjny o charakterze alegorycznym i wymowie moralistycznej przedstawiane postacie i zdarzenia służą jako przykłady uniwersalnych prawd moralnych religijnych, filozoficznych oraz postaw wobec życia
-gawęda-luźna rozmowa o przeżyciach, z dużą ilością dygresji i ciekawostek ?Pamiętniki Soplicy? Henryk Rzewuski
LIRYKA: monologi
-hymn-rodzaj uroczystej pieśni pochwalnej lub błagalnej sławiącej bohaterów, bóstwo lub szlachetne idee, wywodzi się z antyku, później poruszał zagadnienia etyczne, moralne, filozoficzne i patriotyczne ?Mazurek Dąbrowskiego? Józef Wybicki
-pieśń-najstarszy gatunek; wywodzi się z antyku, jest to utwór wykonywany przy wtórze instrumentów, są to utwory melodyjne o regularnej budowie. Horacy – pierwszy który pisał pieśni. ?Pieśń Świętojańska o Sobótce? Jan Kochanowski
-sonet-zbudowany jest z 4 zwrotek, 2 pierwsze czterowersowe o charakterze opisowym (abba), a 2 kolejne trzywersowe, charakter refleksyjny (cdecde) ?Sonety krymskie? Adam Mickiewicz
-tren-gatunek wywodzący się z antyku, pieśń żałobna o charakterze lamentacyjnymbędąca rozpamiętywaniem dokonań zmarłego i pochwałą jego zalet i zasług, treny poświęcano ludziom wybitnym, bohaterom, wodzom, władcom itp. Jan Kochanowski
-fraszka-wywodzi się z antycznego epigramatu, czyli krótkiego żartobliwego tekstu pisanego na nagrobkach dotyczące wspomnień o zmarłych ?Na lipę? Jan Kochanowski
-oda-utwór wierszowany o kunsztownych układach metrycznych i stroficznych opiewający wzniosłą ideę, postać lub czyn ?Oda do młodości? Adam Mickiewicz
-poemat lityczny-utwór dużych rozmiarów o tematyce osobistej i refleksyjnej; występują opisy doznań i wrażeń ?W Szwajcarii? Juliusz Słowacki
-elegia-utwór żałobny lub miłosny dotyczący tematów osobistych (np.smutek) ?Elegia o chłopcu polskim? Krzysztof Kamil Baczyński
DRAMAT: dialogi i monologi; świat przedstawiony tworzą bohaterowie swoimi wypowiedziami
-komedia-występują elementy komizmu; przedstawia ludzi z wadami i ułomnościami, którzy niezręcznie dążą do osiągnięcia celu, a ich działanie wywołuje śmiech; kończy się pomyślnie; opiera się na żywej i wartkiej akcji ?Zemsta? Aleksander Fredro
-tragedia-osią konstrukcyjną jest los osoby, która dążąc do wzniosłego celu walczy z przeciwnościami prowadzącymi do katastrofy; śmierć głównego bohatera jest konieczna ?Balladyna? Juliusz Słowacki
-dramat właściwy-łączy w sobie cechy tragedii i komedii; charakteryzuje się poważnym przebiegiem wydarzeń; nie musi mieć tragicznego zakończenia; zachowuje duży stopień wierności wobec życia; obejmuje różne formy kompozycyjne i tematyczne ?Niemcy? Leon Kryczkowski
-dramat groteskowy-cechy: zanik tradycyjnej akcji sprowadzonej do ciągu luźnych, bezsensownych scen (groteska, parodia) ?Kartoteka? Tadeusz Różewicz ?Dziady? A. Mickiewicz
-dramat romantyczny-cechy: podział na role, na tekst główny i poboczny, brak jednak podziału na akty i sceny, gdyż romantyzm zrywa z tradycją tego rodzaju literackiego
-opera-synteza sztuk czyli połączenie słowa, muzyki, plastyki, ruchu, gestu i aktorstwa ?Straszny dwór? Moniuszko
-operetka-krótka opera o lekkiej, melodyjnej i komediowej akcji ?Żołnierz królowej Madagaskaru? Tadeusz Sygietyński
-szopka
-misterium-oparte na obrzędach liturgicznych i biblijnych scen życia ?Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim?
-skecz-kabaretowy krótki utwór sceniczny wywołujący śmiech
FORMA MIESZANA:
-ballada-gatunek synkretyczny wyrosły z pieśni ludowej, gminnej, w balladzie często zaobserwować możemy atmosferę tajemnicy, grozy; bohaterowie przedstawieni są na zasadzie kontrastu, a ich cechy są wyraźnie zarysowane; obok świata rzeczywistego pojawiają się elementy fantastyki i świata irracjonalnego; przyroda w balladzie staje się równorzędnym bohaterem mającym wpływ na rozwój akcji, mogącym wymierzać sprawiedliwość; utwór wierszowany posiadający narracje i narratora, który często jest jednym z uczestników lub obserwatorów zdarzeń; fabuła w balladzie ukazuje losy ludzkie wpisane w problematykę moralną; bohaterowie wywodzą się najczęściej z prostego ludu ?Świtezianka? Adam Mickiewicz
-satyra-utwór piętnujący ludzkie wady i złe obyczaje; świat w satyrze jest przedstawiony w sposób komiczny; satyrycy wyolbrzymiają jakieś ludzkie cechy po to, by je ośmieszyć, przekonać czytelników do właściwego postępowania; utwór synkretyczny; pełni funkcję dydaktyczną; zadaniem satyry jest ośmieszenie wad, przywar ludzkich, tradycji, obyczajów, światopoglądów,sposobów zachowania, stosunków społecznych ?Żona modna?
-bajka-gatunek wywodzący się z antyku, synkretyczny, znajdziemy tu narracje, narratora, bohaterów, którymi najczęściej są zwierzęta, a zatem ma charakter alegoryczny; alegoria niesie jednoznaczność, wierszowany układ tekstu, często obecność morału (puenta), czyli pouczenia; dwa rodzaje: epigramatyczne(krótkie), narracyjne (rozbudowane); jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej Julian Tuwim, Jan Brzechwa, Ezop
-sielanka-utwór poetycki, synkretyczny przedstawiający życie pasterzy, rolników, myśliwych, rybaków, którzy na tle pięknej, przyjaznej natury, przeżywają uczucia miłości i łagodne problemy codziennego bytowania; wywodzi się z antyku
-epos-wierszowany utwór przedstawiający przekrój społeczny w przełomowym dla niego momencie; synkretyczny wywodzący się z antyku ?Iliada?, ?Pan Tadeusz?
-powieść poetycka-pisana wierszem; występuje narrator; ma tajemniczy nastrój ?Konrad Wallenrod? Adam Mickiewicz
-reportaż-publicystyczny; relacja z jakiegoś wydarzenia
