Biografia Mickiewicza jest przykladem losow pierwszego pokolenia Polakow „urodzonych w niewoli”, pokolenia romantycznych „zapalencow”, krore po wojnach napoleonskich podjelo trud tworzenia nowego sposobu myPlenia o Pwiecie, nowej kultury narodowej, a takze nowych form walki o niepodlegloPc.
Dziecinstwo i mlodoPc
Mickiewicz przyszedl na świat 24 grudnia 1798 r. w Zaosiu na dawnych ziemiach litewskich. Wychowywal sie w pobliskim Nowogrodku, gdzie ojciec jego, Mikolaj, zdeklasowany szlachcic herbu Poraj, pracowal jako obronca sadowy. Na wlasne wiec sily i umiejetnoPci – nie zaP na szlacheckie pochodzenie czy tez dziedziczne majatki – mogl liczyc rowniez Adam.
Po ukonczeniu miejscowej, prowadzonej przez dominikanow, szkoly (1815) udal sie na studia filologiczno-historyczne do Wilna. Utrzymywal sie ze stypendium, ktore po ukonczeniu studiow (1819) musial odpracowac jako nauczyciel szkoly powiatowej w Kownie (1819 – 1823). W czasie studiow wplyw na ksztaltowanie sie jego osobowoPci, poziomu wiedzy i poetyckiego talentu wywarli zwlaszcza tacy profesorowie, jak filolog klasyczny Ernest Groddeck, historyk i teoretyk literatury Leon Borowski oraz historyk Joachim Lelewel.
Filomaci i filareci
W roku 1811 wspolnie z najblizszymi przyjaciolmi – Tomaszem Zanem, Janem Czeczotem, Jozefem Jezowskim, Onufrym Pietraszkiewiczem, Franciszkiem Malewskim – Mickiewicz zalozyl tajne Towarzystwo Filomatow (MiloPnikow Nauki), a nastepnie Towarzystwo Filaretow (MiloPnikow Cnoty). Stowarzyszenia te, prowadzac zroznicowane formy pracy samoksztalceniowej, mialy na celu przygotowanie mlodziezy do dzialalnoPci w roznych dziedzinach zycia narodu pozbawionego wlasnej panstwowoPci. Pierwszym znaczacym doPwiadczeniem stal sie wiec dla Mickiewicza udzial w mlodziezowym „zwiazku bratnim”, w ktorym zdobywal umiejetnoPc kierowania tajna organizacja, pisania dokumentow programowych oraz poslugiwania sie literatura i towarzyska zabawa w celach patriotyczno-wychowawczych. Literackim wyrazem tej atmosfery i doPwiadczen stala sie m. in. PiePn filaretow (1820), a najogolniejszym programem ideowym „Oda do mlodoPci” (1820).
NieszczePliwa miloPc. Kontakt z folklorem
Drugim doPwiadczeniem mlodzienczym byla nieszczePliwa miloPc do Marii z Wereszczakow hrabiny Wawrzyncowej Puttkamerowej. Na drodze do szczePcia kochankow stanelo zawarte w 1821 r. malzenstwo Puttkamerow. Zakochana w poecie Maria pozostala wiec jedynie Maryla, uosabiajaca w jego utworach romantyczny ideal miloPci. Trzecim doPwiadczeniem Mickiewicza byl kontakt z folklorem. ZnajomoPc ludowych – zarowno polskich, jak i bialoruskich – piePni, baPni, podan i obrzedow przyszly poeta wyniosl juz z rodzinnego domu (sluzaca Gasiewska), a nastepnie nieustannie je wzbogacal. W tych formach ludowej kultury dostrzegal wyraz narodowej tradycji oraz Lrodlo inspiracji do tworzenia nowego typu poezji. Literackim owocem tej inspiracji staly sie „Ballady i romanse” (1822), „Dziadow czePc II i IV” oraz „Grazyna” (1823). Rok opublikowania pierwszego tomu Poezji Mickiewicza (1822) przyjeto jakodate poczatku romantyzmu w Polsce.
Wiezienie i zeslanie
Po wykryciu w roku 1823 organizacji filomackich wladze carskie osadzily Mickiewicza w zamienionym na wiezienie klasztorze bazylianow w Wilnie. (Do dziP zachowala sie cela, w ktorej siedzial, nazywana cela Konrada). Po procesie skazano go jesienia 1824 r. wraz z kolegami na osiedlenie sie w glebi Rosji. Wiezienie, proces i zeslanie – to kolejne etapy zyciowych doPwiadczen i charakterystyczne rysy romantycznej biografi poety.
Z Wilna wyjechal najpierw do Petersburga, a nastgpnie do Odessy i Moskwy. Tu zetknal sie z rosyjskim zyciem literackim oraz dzialalnoPcia spiskowa. ZaprzyjaLnil sie z literatami – spiskowcami: z Kondratijem Rylejewem, Aleksandrem Bestuzewem, a takze z Aleksandrem Puszkinem, Nikolajem Polewojem, Piotrem Wiaziemskim i innymi. Bywal w salonach rosyjskiej elity intelektualaej (m. in. Zenaidy Wolkonskiej), gdzie zaslynal jako wybitny improwizator. W czasie wycieczki na Krym (lato 1825) mial okazje zetknac sie z kultura orientalna i egzotycznym krajobrazem. Wszystko to wplynelo na poszerzenie jego wyobraLni i wrazliwoPci literackiej. Z bliska takze mogl obserwowac potezna machine carskiego despotyzmu. W warunkach rosyjskich Mickiewicz dojrzal ideowo i uksztaltowal sie jako romantyczny poeta narodowy. Przymusowe oddalenie od kraju oraz dlugie podroze poglebialy w nim poczucie wyobcowania i samotniczej misji patriotycznej.
DoPwiadczenia okresu rosyjskiego zaowocowaly kolejno „Sonetami” (1826), „Konradem Wallenrodem” (1828), a w dalszej kolejnoPci „Dziadow czePcia III” z nasycnym rosyjskimi realiami „Ustepem” i wierszem Do przyjaciol Moskali (1832).
Romantyczne podroze
W maju 1829 r. poecie udalo sie opuPcic Rosje i rozpoczac prawie dwuletnia wedrowke po Europie. Z Petersburga trasa prowadzila przez Hamburg, Berlin (tu sluchal wykladow Hegla), Drezno, Prage (spotkanie z czeskim poeta Yaclavem Hanka), Karlove Vary (spotkanie z Antonim Odyncem, towarzyszem dalszej podrozy), Weimar (slynna wizyta u Goethego), Bonn (wizyta u Augusta W. Schlegla), Szwajcarie, przelecz Splugen – do Wenecji, Florencji, Rzymu (miloPc do hrabianki Ankwiczowny), Neapolu, na Sycylie, a stad do Genewy (spotkanie z Zygmuntem Krasinskim, wycieczka w Alpy) i z powrotem do Rzymu (przezycia religijne), dokad w grudniu 1830 r. dotarla takze wiadomoPc o wybuchu powstania w Warszawie.
Proba przylaczenia sie do powstania
Romantyczna wedrowka, stanowiaca kolejny charakterystyczny rys biografii poety, zostala zakonczona. Mickiewicz zdecydowal sie wracac do ojczyzny z zamiarem przylaczenia sie do powstania. Po bezowocnych, okrytych tajemnica oczekiwaniach przybyl w czerwcu 1831 r. do Paryza, a stad pod przybranym nazwiskiem (Adam Muhl) zostal skierowany przez Legacje Polska (przedstawicielstwo rzadu powstanczego) do Warszawy. W sierpniu dotarl doWielkopolski. Wobec jednak wyraLnych oznak zblizajacej sig kleski z zamiaru przedostania sie do Krolestwa zrezygnowal. GotowoPc wziecia udzialu w walce zbrojnej o niepodlegloPc oraz zwiazane z tym przezycia – to dalszy znamienny rys biografii romantycznego poety. Literackim rezultatem tych doPwiadczen staly sie m. in. napisane w 1831 r. wiersze o tematyce powstanczej: „mierc pulkownika”, „Nocleg”, „Reduta Ordona”.
W Wielkopolsce pozostal do wiosny 1832 r., bawiac w ziemianskich dworach, m. in. Skorzewskich w Kopaszewie, Gorzenskich w |mielowie (obecnie muzeum poety), Turnow w Objezierzu i Grabowskich w Lukowle. Tutaj po raz pierwszy „nadychal sie polszczyzny” i zebral mnostwo obserwacji, ktore spozytkowal nastepnie w Panu Tadeuszu. Wedlug relacji pamietnikarskiej wygladal wtedy nastepujaco: „brunet, oczy ciemnozielone, wlosy czarne, nos piekny, w ustach czesty grymas, a ze nosi po parysku brode, wiec sie wydaje jak uczony Zyd. Fizjonomia nic nie pokazuje, czesto zamyPlony, a rzadko wesoly, liberalista wielki, gleboko uczony”. (A. Turno, zapis w pamietniku pod data 25 grudnia 1831).
Emigracja. Drezno – Paryz – Lozanna
Wyjezdzajac z goPcinnej Wielkopolski do Drezna, poeta podzielil losy wielu rozbitkow powstania i rozpoczal kolejny, typowy rozdzial swojej biografii – przymusowa wieloletnia emigracje. W atmosferze kleski powstania stworzyl w DreLnie w 1832 r. swoje glowne dzielo romantyczne – „Dziadow czePc III”. 31 lipca 1532 r. przybyl z Drezna do Paryza, gdzie z niewielkimi przerwami spedzil reszte tulaczego zycia. Wkrotce po przyjeLdzie nawiazal bliskie stosunki z francuskim Prodowiskiem artystycznym i intelektualnym (m. in. rzeLbiarzem Dawidem d’Angers, poeta Hugues Felicite Lamennais, historykiem Charlesem de Montalambertem. Odnowil znajomoPc z poznanym jeszcze w Wilnie Slowackim. Wlaczyl sie takze aktywnie w zycie emigracji (czlonkostwo w Towarzystwie Literackim, Towarzystwie Litewskim i Ziem Ruskich, Towarzystwie Pomocy Naukowej, Komitecie Narodowym Lelewela i in.), chcac przygotowac ja do powrotu do kraju. Przewidujac rychly wybuch ogolnoeuropejskiej rewolucji, sadzil, podobnie jak cala emigracja, ze pobyt na obczyLnie nie potrwa dlugo. Glownymi wiec utworami zwiazanymi z ta dzialalnoPcia poety staly sie „Ksiegi narodu polskiego” i „Ksiegi pielgrzymstwa polskiego” (1832) oraz artykuly oglaszane w „Pielgrzymie Polskim”, ktorego przez pewien okres byl takze glownym redaktorem (kwiecien – czerwiec 1833).
Zmeczony emigracyjnym zyciem oraz rozczarowany wobec monarchistycznej Europy, poddawany wraz z cala emigracja roznym zakazom i szykanom (m. in. zakaz przenoszenia sie z miejsca na miejsce), wskrzeszal wartoPc narodowej historii, tworzac „Pana Tadeusza” (1833, wyd. 1834), lub zaglebial sie w lektury dziel mistycznych, czego owocem stal sie m. in. cykl uniwersalnych aforyzmow zatytulowany „Zdania iuwagi” (1833 – 1834).
W 1834 r. ozenil sie z corka slynnej owczesnej polskiej pianistki Marii Szymanowskiej – Gelina (1812 – 1855), ktora urodzila mu szePcioro dzieci. Trudna sytuacja materialna zmusila poete do napisania po francusku dwu dramatow („Konfederatow barskich” i „Jakuba Jasinskiego”,1836), przeznaczonych dla francuskiego teatru, ktorych jednakze nie udalo sie wystawic. Na rok akademicki 1839 / 1840 przeniosl sie wiec do szwajcarskiej Lozanny, gdzie otrzymal stanowlsko profesora literatury lacinskiej. Tutaj stworzyl tez cykl lirykow, zwanych lozanskimi („Gdy tu moj trup”, „Nad woda wielka i czysta”, „Snuc miloPc”, „Polaly sig lzy”).
Wyklady w College de France
Rozwiniete poczucie obowiazkow patriotyczno-politycznych sklonilo go jednak do przerwania pracy w Lozannie i objecia w 1840 r. nowo utworzonej katedry literatur slowianskich w College de France w Paryzu. Jako profesor slawista pracowal tutaj cztery lata. Wspolnie z francuskimi historykami – Julesem Micheletem i Edgarem Quinetem – reprezentowal grono demokratycznej i postepowej profesury. Jego wyklady cieszyly sie ogromna popularnoPcla zarowno wProd Polakow, jak i cudzoziemcow. Poeta przekazywal nie tylko wiedze o kulturach slowianskich, ale takze propagowal antymonarchistyczne idee napoleonskie, a nastepnie mistyczna nauke Andrzeja Towianskiego. W zwiazku z tym w 1844 r. jego dzialalnoPc profesorska zostala przez wladze francuskie zawieszona.
W kole towianczykow
Z Towianskim, ktory przybyl do Paryza z Litwy, zetknal sie Mickiewicz latem 1841 r. Wkrotce tez stal sie wyznawca jego tajemnej, mistycznej nauki, zapowiadajacej rychla odnowa Europy, a przed emigrantami otwierajacej perspektywe powrotu do kraju. Nauki i proroctwa Towianskiego, ktory mial ponadto dobroczynny wplyw na psychicznie chora zone poety, wychodzily wiec naprzeciw najgoretszym pragnieniom emigracji i w wielu punktach zgodne byly z przemyPleniami i oczekiwaniami samego Mickiewicza. Nic tez dziwnego, ze wkrotce stanal on na czele Kola Sprawy Bozej zrzeszajacego towianczykow, a po jego rozlamie w 1846 r. zalozyl wlasne kolo, radykalniejsze politycznie i spolecznie. Propagujac swoje idee, towianczycy usilowali naklonic do ich przyjecia rowniez czolowe osobistoPci Europy, m. in. cara Mikolaja I i papieza Piusa IX.
Legion Polski we Wloszech
W czasie Wiosny Ludow (1848) Mickiewicz udal sie do Rzymu, aby tu stworzyc wlasna formacje wojskowa (Legion Polski), ktora miala wziac udzial w europejskich walkach ludow przeciwko monarchiom i tym samym przyczynic sie do odzyskania przez Polske niepodlegloPci. Dla Legionu napisal radykalny program, w ktorym ukazal wizje republikansko-demokratycznej Polski (uwlaszczenie chlopow, rownouprawnienie kobiet i Zydow), i nazwal go „Skladem zasad” (1848). Nie uzyskawszy poparcia papieza ani bogatych iwplywowych emigracyjnych stronnictw politycznych, kilkunastoosobowy Legion pod wodza poety przemaszerowal manifestacyjnie z Rzymu do Mediolanu, gdzie zostal podporzadkowany wladzom Lombardii i przez rok walczyl z Austriakami.
Miedzynarodowy publicysta
Poeta natomiast powrocil do Paryza, aby podjac koiejna akcje polityczna. Wraz z grupa przedstawicieli roznych narodowoPci zalozyl dziennik „Tribune des Peuples”. W oglaszanych tu artykulach wykladal radykalno-rewolucyjny program spoleczny i polityczny, budowany na fundamencie swoistego socjalizmu („Nasz program”, „Wlochom brak pieniedzy”, „Wrogowie ludu”, „Socjalizm”, „Osiedla robotnicze”, „Manifest cesarza rosyjskiego”).
Wkrotce pod naciskiem wladz francuskich i ambasady rosyjskiej musial jednak wycofac sie z redakcji. Nastepnie zostal wziety pod nadzor policji i ostatecznie zwolniony ze stanowiska profesora w College de France. Poecie obarczonemu gromadka dzieci i chora zona zaczela zagrazac nedza. W roku 1852 udalo mu sie otrzymac stanowisko bibliotekarza i mieszkanie w paryskiej Bibliotece Arsenalu.
Ostatnia proba walki o Polske
Swoje nadzieje polityczne na odzyskanie przez Polske niepodlegloPci zwiazal Mickiewicz z osoba Napoleona III oraz rozpoczeta w 1854 r. wojna miedzy Francja, Anglia i Rosja (tzw. wojna krymska). Po Pmierci zony zostawil nieletnie dzieci w Paryzu i jesienia 1855 r. wyjechal do Koastantynopola (Istambulu), by swoim autorytetem wesprzec akcje formowania tutaj oddzialow tzw.kozakow otomanskich, ktorzy mieli wziac udzial w walce z Rosja. Dowodca tej- formacji byl romantyczny powiePcioplsarz Michal Czajkowski (Sadyk Pasza). Monarchistyczne stronnictwo Czartoryskich (tzw. Hotel Lambert) usilowalo jednak podporzadkowac sobie powstajace w Turcji poisko-kozackie oddzialy. Zabiegom tym Mickiewicz zdecydowanie sie sprzeciwial. Rozgoryczony politycznymi tarciami, zmeczony psychicznie i fizycznie ulegl niespodziewanie atakowi cholery. Zmarl 26 listopada 1855 r. Jego Pmierc wywolala ogromna konsternacje i zalobe wProd Polakow oraz wszystkich narodow slowianskich, dostrzegajacych w nim swego duchowego przywodce.
Gdy przyszli, by jak co dzien odebrac rozkazy,
Zaszli droge im ludzie, co umarlych strzega,
I rzekli: „Nie mozemy wpuPcic was do niego,
Bo ten czlowiek umiera od strasznej zarazy”.
Wiec wtedy oni plakac zaczeli jak dzieci
I szeptali z przestrachem: „Przed nami noc ciemna!
Ten ksiezyc, ktory teraz nad Stambulem Pwieci
Patrzcie, jaki jest inny niz ten nasz znad Niemna”.
A on w tej samej chwili myPlal: „Jak to blisko!
Slysze piePn, co Ppiewano nad moja kolyska,
Widze ziola i kwiaty nad |witezi tonia,
I jeszcze tylko chwila, a dotkne je dlonia”.
Po uplywie kilku miesiecy zwloki poety przewieziono do Paryza i zlozono na cmentarzu polskim w Montmorency. W roku 1890 sprowadzono je na Wawel. Dzielo poety stalo sig trwala czePcia naszej PwiadomoPci narodowej. Jego utwory towarzysza nam od dziecinstwa. Sa nieustannie wznawianei komentowane. Przelozono je niemalze na wszystkie jezyki Pwiata. W Nowogrodku, Wilnie, Paryzu, Istambule, |mielowie i Warszawie otwarto takze muzea lub stale ekspozycje poPwiecone jego tworczoPci i postaci.
