Aktywa banku i ich ewidencja
3.1 Klasyfikacja aktywów bankowych
Ze względu na wagę zagadnienia oraz specyfikę prowadzonej
działalności, klasyfikacja aktywów banków znalazła swoje
odzwierciedlenie w ustawie z dnia 29 września 1994 r o rachunkowości
(Dz.U. Nr 121, poz. 591 z późniejszymi zmianami). Zagadnieniu
temu poświęcony został załącznik Nr 2 do powołanej ustawy, w którym
przedstawiono układ obowiązującego banki bilansu (pozycje bilansowe
aktywów i pasywów). Z powyższego wynika, że aktywa banków
ewidencjonowane wg planów kont opracowanych przez banki, opartych
na zasadach wynikających z ustawy o rachunkowości oraz wzorcowego
planu kont dla banków (zarządzenie Nr 4/95 Prezesa NBP z dnia 22
lutego 1955 r.), należy grupować i ujmować w bilansie w układzie ściśle
określonym załącznikiem do ustawy o rachunkowości.
W opracowywanych bilansach banki mają obowiązek ujmowania
aktywów w następującym układzie:
I. Kasa, środki w Banku Centralnym
1. A vista
2. Rezerwa obowiązkowa
3. Inne środki
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zaliczone
zostały operacje ewidencjonowane na kontach Zespołu 1 wzorcowego
planu kont, dotyczące operacji kasowych oraz na rachunkach w Banku
Centralnym (bieżącym i terminowych).
II. Dłużne papiery wartościowe uprawnione do redyskonta w Banku
Centralnym
Do aktywów wykazywanych w tej pozycji bilansu zalicza się w
szczególności (niemal wyłącznie) weksle handlowe przyjęte od klientów
banku, które bank ma prawo zgłosić do redyskonta w NBP (np. z tytułu
kredytów preferencyjnych na skup płodów rolnych).
III. Należności od innych instytucji finansowych
1. A vista
2. Terminowe
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się
pozostałe aktywa ewidencjonowane w Zespole Nr 1 wzorcowego planu
kont nie ujęte w poz. I i II bilansu.
IV. Należności od klientów i sektora budżetowego
Do aktywów wykazywanych w powyższej pozycji bilansu zalicza
się wszystkie należności ewidencjonowane w Zespole 3 wzorcowego
planu kont.
V. Dłużne papiery wartościowe
1. Emitentów państwowych
2. Innych emitentów
(w tym odkupione weksle)
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu
zalicza się papiery wartościowe ewidencjonowane na
kontach Zespołu Nr 4 wzorcowego planu kont, z podziałem na emitentów
państwowych i nie państwowych oraz odkupione weksle – o stałej kwocie
dochodu.
VI. Akcje, udziały i inne papiery wartościowe o zmiennej kwocie
dochodu
W pozycji tej wykazywane są papiery wartościowe ewidencjonowane
w Zespole Nr 4 wzorcowego planu kont, które charakteryzują się zmienną
stopą dochodu. Odnośnie do aktywów wykazywanych w pozycjach VI i
IX bilansu godnym podkreślenia jest fakt, że wykaz kont w Zespole Nr 4
wzorcowego planu kont nie przewiduje podziału kont na ewidencjonujące
oddzielnie papiery wartościowe o stałej i zmiennej stopie dochodu. Z tego
też względu aby móc spełnić obligatoryjny obowiązek oddzielnego ich
wykazania w bilansie, należy ewidencję księgową rozszerzyć o
dodatkowe konta.
VII. Akcje i udziały w jednostkach zależnych
1. W instytucjach finansowych
2. W pozostałych jednostkach
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się
akcje i udziały posiadane w jednostkach zależnych (ponad 50 % głosów
na walnym zgromadzeniu i ponad 50 % kapitału) ewidencjonowanych na
kontach w Zespole 0 wzorcowego planu kont, z podziałem na podmioty
finansowe i nie finansowe (konta 020 i 021).
VIII. Akcje i udziały w jednostkach stowarzyszonych
1. W instytucjach finansowych
2. W pozostałych jednostkach
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się
akcje i udziały posiadane w jednostkach stowarzyszonych (nie mniej jak
20 % i nie więcej jak 50 % udziału w kapitale) ewidencjonowanych na
kontach w Zespole 0 wzorcowego planu kont, z podziałem na podmioty
finansowe i nie finansowe (konta 022 i 023).
IX. Akcje i udziały w innych jednostkach o stałej kwocie dochodu
1. W instytucjach finansowych
2. W pozostałych jednostkach
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się
akcje i udziały posiadane przez bank w jednostkach, w których wielkość
tych udziałów nie przekracza 20 %, z dodatkowym podziałem na
podmioty finansowe i nie finansowe (konta 024 i 025).
X. Wartości niematerialne i prawne
1. Koszty organizacji poniesione przy założeniu lub późniejszym
rozszerzeniu spółki akcyjnej
2. Wartość firmy
3. Inne wartości niematerialne i prawne
4. Zaliczki na poczet wartości niematerialnych i prawnych
W powyższych pozycjach aktywów bilansu wykazuje się poniesione i
rozliczone nakłady inwestycyjne, w wyniku których nie powstał rzeczowy
majątek trwały lecz wartości niematerialne i prawne – pomniejszone o
dotychczasowe umorzenia (konto 049). Wykazywanie wartości
niematerialnych i prawnych (w bilansie) aż w czterech pozycjach zmusza
do rozszerzenia zakresu ewidencji księgowej wartości niematerialnych i
prawnych, ujętych w Zespole 0 wzorcowego planu kont tylko na dwóch
kontach (konta 040 i 041), do niezbędnej ilości kont (co najmniej
czterech).
XI. Rzeczowy majątek trwały
1. Nieruchomości
2. Pozostałe środki trwałe
3. Inwestycje rozpoczęte
4. Zaliczki na poczet inwestycji
W powyższych pozycjach aktywów bilansu wykazuje się wartość netto
majątku trwałego (wartość początkowa wykazywana na kontach 030 i 031
pomniejszona o dotychczasowe umorzenia ewidencjonowane na koncie
039).
XII. Akcje własne i udziały do zbycia
W tej pozycji aktywów bilansu wykazuje się akcje własne ewidencjonowane w Zespole 4 wzorcowego planu kont na koncie 461-Akcje własne do zbycia.
XIII. Inne aktywa
1. Przyjęte aktywa – do zbycia
2. Pozostałe
W pozycji 1 wykazuje się przyjęte przez banki aktywa do zbycia (środki
trwałe i obrotowe), głównie za długi, ewidencjonowane wg cen
rynkowych na kontach 090, 091, 092 i 093 w Zespole 0 wzorcowego
planu kont, skorygowane o ich umorzenia (konto 099) i utworzoną
rezerwę na deprecjację (konto o98). W pozycji 2 wykazuję się pozostałe
aktywa nie kwalifikujące się do żadnej innej pozycji bilansu.
XIV. Rozliczenia międzyokresowe
W tej pozycji aktywów bilansu wykazuje się poniesione przez banki koszty (zapłacone z góry) dotyczące przyszłych okresów, ewidencjonowane na kontach 530 i 534 w Zespole Nr 5 wzorcowego planu kont.
3.2. Ewidencja aktywów bankowych
Klasyfikacja aktywów bankowych opisana w poprzedniej części wykładu
służy przede wszystkim sporządzeniu sprawozdawczości finansowej dla
odbiorców zewnętrznych, na podstawie której można dokonać oceny
bezpieczeństwa depozytów ulokowanych w banku. Służy również celom
wewnętrznym, a przede wszystkim racjonalnemu zarządzaniu aktywami
banków. Niezależnie od tego klasyfikacja aktywów służy celom
makroekonomicznym. Np. podział należności na od podmiotów
finansowych, nie finansowych i budżetowych, krajowych i zagranicznych,
(w ślad za tym również kosztów i przychodów), po dodatkowym
uwzględnieniu terytorialności rozmieszczenia banków, pozwala
na uzyskiwanie informacji niezbędnych do prowadzenie polityki
monetarnej Państwa.
3.3 Wycena aktywów bankowych
Ogólne zasady wyceny aktywów w bankach wynikają z ustawy z dnia 29
września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. Nr 121, poz. 591 z późniejszymi
zmianami), zaś szczegółowe z uchwały Nr 1/98 Komisji nadzoru
Bankowego z dnia 3 czerwca 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad
rachunkowości banków i sporządzania informacji dodatkowej (Dz. Urz.
NBP Nr 14, poz. 27).
Podstawowymi zasadami wyceny aktywów wszystkich
podmiotów gospodarczych, a banków w szczególności, są: zasada
ostrożnej wyceny oraz wiernego przedstawienia sytuacji majątkowej i
finansowe.
Podstawowe zasady wyceny aktywów wynikające z art. 28 ustawy o
rachunkowości są następujące:
1. inwestycje rozpoczęte – według cen nabycia lub kosztów
wytworzenia,
2. udziały w innych jednostkach i długoterminowe papiery
wartościowe (lokaty) – według cen nabycia pomniejszonych
o odpisy spowodowane trwałą utratą ich wartości,
3. środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne –
według cen nabycia lub kosztów wytworzenia, lub wartości
po aktualizacji wyceny pomniejszonej o odpisy
amortyzacyjne ((umorzeniowe),
4. zapasy rzeczowych składników majątku obrotowego oraz
krótkoterminowe papiery wartościowe (przeznaczone do
obrotu) – według cen nabycia lub kosztów wytworzenia nie
wyższych od ich ceny sprzedaży netto na dzień bilansowy,
5. dłużne papiery wartościowe – według cen sprzedaży, z
tym że różnice pomiędzy ceną nabycia, a aktualną cena
sprzedaży zalicza się do kosztów lub przychodów z
operacji finansowych,
6. należności, w tym również z tytułu pożyczek – w kwocie
wymagającej zapłaty,
7. środki pieniężne oraz pozostałe aktywa – według
wartości nominalnej.
Szczegółowe zasady wyceny aktywów w bankach wynikają
z Rozdziału 4 powołanej wyżej uchwały Nr 1/98 Komisji Nadzoru Bankowego. Dotyczą przede wszystkim konieczności uwzględnienia przy ich wycenie przepisów w sprawie tworzenia rezerw na ryzyko w działalności bankowej (uchwała nr 8/1999 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 22 grudnia 1999 r.).
Ponadto w przepisach szczegółowych dotyczących wyceny
aktywów w bankach uwzględniono:
– zasady wyceny metali szlachetnych nie zaliczanych do
rzeczowych składników majątku obrotowego – w cenie
nabycia nie wyższej od notowań giełdowych,
– należności, w tym pożyczki, kredyty i środki na
rachunkach bankowych wykazuje się w kwocie wymagającej
zapłaty, która obejmuje również odsetki od należności, których
obowiązek kapitalizacji wynikł z ustawy lub umowy,
– papiery wartościowe przeznaczone do obrotu, lokacyjne i
z prawem do kapitału wycenia się według ceny nabycia
powiększonej o naliczone odsetki, dyskonto, premię itp.,
pomniejszonej o odpisy z tytułu trwałej utraty ich
wartości.
– papiery wartościowe stanowiące obligacje restrukturyzacyjne wykazuje się według ceny nabycia powiększonej o odsetki nie wypłacone przez budżet państwa, które zgodnie z przepisami zwiększają ich wartość,
– aktywa przejęte za długi – wykazuje się według ceny
stanowiącej cenę długu nie wyższej jednak od ceny możliwej
do uzyskania z ich sprzedaży,
– aktywa stanowiące pozycje walutowe bilansu wykazuje się w
złotych po przeliczeniu według średniego kursu ustalanego
przez prezesa NBP, obowiązującego na dzień bilansowy.
Stany aktywów wykazywanych w księgach rachunkowych
banków podlegają rocznej i okresowej inwentaryzacji, której podstawowym
celem jest: porównanie danych wynikających z ksiąg rachunkowych ze
stanem faktycznym, rozliczenie finansowe stwierdzonych różnic
inwentaryzacyjnych (w tym osób majątkowo odpowiedzialnych za
powierzone mienie) oraz dokonanie oceny gospodarczej wykorzystania i
przydatności składników majątkowych. Szczególne znaczenie w bankach
posiada inwentaryzacja środków pieniężnych, papierów wartościowych oraz
stanu środków na rachunkach bankowych kredytów i pożyczek.
