Amerykański i europejski system kontroli konstytucyjności prawa
Instytucja kontroli konstytucyjności prawa polega na ocenie zgodności z ustawą zasadniczą norm prawnych oraz, ewentualnie, innych działań podejmo¬wanych przez organy państwowe.
Historycznie wykształciły się dwa systemy kontroli konstytucyjności prawa: kontrola parlamentarna (obecnie w zaniku) i pozaparlamentarna.
Współczesne rozwiązania kształtują się wokół dwu podstawowych modeli – amerykańskiego, opartego na anglosaskiej koncepcji stosowania prawa i polegającego na rozpatrywaniu kwestii konstytucyjności przez sądy oraz kontynentalnego, wywodzącego się z europejskiej tradycji podległości sędziego ustawie i polegającego na powierzeniu sprawowania kontroli specjalnie powołanemu w tym celu organowi, najczęściej zwanemu Trybunałem Konstytucyjnym.
Model amerykański. Mimo milczenia w tej sprawie Konstytucji USA, w 1803 r. Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych uznał swą właściwość do kontroli konstytucyjności prawa i przyjął, iż logiczne jest niestosowanie przez sądy ustaw sprzecznych z konstytucją.
Cechami charakterystycznymi dla tego typu modelu kontroli jest:
1. Powierzenie jej sprawowania niezawisłym sądom. Kontrola ma charakter zdekoncentrowany, tzn. prawo jej sprawowania przysługuje każdemu sądowi powszechnemu w związku z rozpatrywaną przezeń sprawą.
2. Uniwersalność kontroli w sensie przedmiotowym, co oznacza, że podlegają jej wszystkie akty normatywne i działania urzędowe podjęte na wszystkich szczeblach sprawowania władzy. 3. Konkretność kontroli, czyli sprawowanie jej przy okazji rozpatrywania przez sąd indywidualnej sprawy wówczas, gdy jedna ze stron podniesie zarzut niekonstytucyjności wobec aktu, który ma stanowić podstawę sądowego roz¬strzygnięcia.
4. Względność orzeczenia sądu o niekonstytucyjności oznacza, że rozstrzyg¬nięcie sądowe jest obowiązujące w tej konkretnej sprawie, która jest przed¬miotem orzeczenia.
Jedynie orzeczenia Sądu Najwyższego, mimo że również dotyczą konkretnej sprawy, w praktyce uważane są za precedensy i jako takie traktowane są przez sądy niższej instancji jako wiążące.
Model kontynentalny. Jego rozwój przypada na okres po II wojnie światowej. Mimo wielu różnic, zwłaszcza w sposobie powoływania trybunałów, przedmiotowego zakresu kontroli, kręgu podmiotów uprawnionych do składania skargi itp., wskazać można też i na pewne, zasadnicze podo¬bieństwa, odróżniające model amerykański od kontynentalnego. Należą do nich:
1. Powierzenie funkcji ochrony konstytucji jednemu, samodzielnemu organowi państwowemu.
2. Przedmiot kontroli konstytucyjności, obejmujący na ogół wszystkie pozakonstytucyjne normy prawne Poddane kontroli konstytucyjności akty prawne oceniane są kompleksowo – zarówno z punktu widzenia zgodności ich treści z konstytucją (kontrola materialna) oraz kompetencji uprawnionego organu do wydania aktu prawnego, jak i dochowania określonego trybu postępowania przy ich stanowieniu (kontrola formalna).
3. Abstrakcyjność, polegająca na sprawowaniu kontroli w oderwaniu od indywidualnych przypadków stosowania prawa i zakwestionowaniu normy prawnej w oparciu o ogólne przekonanie o jej niekonstytucyjności. Prawo inicjatywy posiadają wyłącznie organy państwowe (prezydent, organy rządowe, przewodniczący izb parlamentu, grupa posłów itp.).
4. W odróżnieniu od systemu amerykańskiego, w którym kontrola kon¬stytucyjności ma wyłącznie następczy (represyjny) charakter, tzn. sprawowana jest po wejściu w życie kontrolowanego aktu, w systemie kontynentalnym akt prawny może podlegać zarówno kontroli następczej, jak i wstępnej (prewencyj¬nej).
5. Prawne skutki orzeczeń o niekonstytucyjności normy prawnej nie ograniczają się – jak w systemie amerykańskim – do danej sprawy, ale mają bezwzględnie obowiązujący charakter, wyrażający się eliminacją danej normy z systemu prawnego.
Decyzja Trybunału o niekonstytucyjności jest ostateczna
