ARTYSTA I JEGO EPOKA
Hans Memling (1440 – 1494) jest przedstawicielem wczesnego odrodzenia w Europie. Uczył się prawdopodobnie u Stephana Lochnera w Kolonii i u Rogiera van der Weydena w Brukseli. W roku 1465 zamieszkał w Brugii, a już w 1467 stał się członkiem gildii św. Łukasza. Należał do najbogatszych mieszkańców miasta; był właścicielem trzech domów, zatrudniał też wielu uczniów i pomocników a także figurował na liście 247 najwyżej opodatkowanych mieszkańców miasta.
Hans Memling znany jest przede wszystkim jako twórca ołtarzy. W Polsce najbardziej znany jest ołtarz Sądu Ostatecznego, który znajduje się w Muzeum Narodowym w Gdańsku.
Portrety Memlinga odznaczają się zrównoważoną i klarowną kompozycją, miękkim modelunkiem i intensywnym, lecz harmonijnym kolorytem. Istotną cechą jego malarstwa jest zręczny eklektyzm zapożyczony od wielkich poprzedników takich jak J. van Eyck czy D. Bouts.
TYTUŁ I TEMAT DZIEŁA
Tematem dzieła jest zaczerpnięta z Biblii scena Sądu Ostatecznego, czyli końcowego ?rozliczenia? Boga z ludźmi, w której to opisano, że nastąpi kiedyś dzień, kiedy świat się skończy, zmarli zmartwychwstaną, a Jezus ponownie przyjdzie w chwale sądzić żywych i umarłych. Przedmiotem sądu będą dobre i złe uczynki popełnione przez ludzi podczas ich ziemskiego życia. Grzesznicy zostaną strąceni do piekła, a sprawiedliwi będą żyć wiecznie w niebie. Nikomu prócz Stwórcy nie jest jednak znana data końca świata.
W średniowieczu widziano w Bogu surowego sędziego, a w końcu świata i Sądzie Ostatecznym zemstę Boga za grzechy ludzkości. Sceny Sądu Ostatecznego należą do najbardziej poruszających przedstawień sztuki średniowiecznej, a w XV wieku były popularnym w malarstwie tematem. Sąd Ostateczny jest też centralnym motywem eschatologii chrześcijańskiej.
KOMPOZYCJA OBRAZU I JEJ ZWIĄZEK Z WYMOWĄ DZIEŁA
Kompozycja ?Sądu Ostatecznego? ma ścisły związek z wymową całości dzieła. Obraz ma formę tryptyku, czyli jest on złożony z trzech części. Środkowa część obrazu przedstawia najprawdopodobniej Czyściec lub Ziemię, gdzie odbywa się Sąd i ważenie dusz, lewe skrzydło tryptyku ? wstąpienie do nieba, a prawe ? strącenie do piekła. W kompozycji zastosowane jest deesis, czyli w centrum obrazu znajduje się Chrystus, a wokół Niego siedzą apostołowie wraz z Janem Chrzcicielem i Matką Boską i otaczają go półkolem.
SPOSÓB PRZEDSTAWIENIA SCENY
Środkowa część obrazu ukazuje nam wizję Czyśćca – miejsca ?postoju? dusz. Na środku stoi (prawdopodobnie) Archanioł Gabriel w błyszczącej, złotej zbroi. Trzyma on w ręku mosiężną wagę z uchwytem w kształcie krzyża. Służy ona do ważenia ludzkich uczynków ? tych dobrych i tych haniebnych. Anioł zachowuje powagę i jest spokojny, co widać po rysachjego twarzy. Przy nim latają trzy anioły z trąbami, co wg Apokalipsy Świętego Jana ma oznaczać koniec świata. W tle widać anioła walczącego z diabłem o duszę jednego z sądzonych. Na twarzy tego człowieka widać przerażenie. Zapewne dlatego, że boi się przegrania walki przez anioła i wstąpienia do piekła. Ludzie zbawieni z przerażeniem patrzą się na to, co dzieje się po stronie ludzi potępionych.
Po obu stronach Archanioła Gabriela znajdują się dwa miejsca, w które możemy pójść – Piekło oraz Niebo. Ci, którzy stoją po stronie Nieba, są spokojni. Wiedzą, że zasługują na życie wieczne w Raju, są pewni swych dobrych uczynków, wielu z nich ma dłonie złożone do modlitwy. Ludzie po stronie Piekła wpadają w panikę, próbują uciekać. Stoją powykrzywiani w potwornym bólu, a diabły bez skrupułów targają ich po ziemi. Gleba, na której stoi Archanioł, im bliżej strony piekielnej, staje się coraz mniej żyzna i w efekcie staje się skałą. Zaś po stronie dobra rośnie trawa.
Nad głową Gabriela czuwa Jezus Chrystus. Spowity jest czerwoną szatą – symbolem zwycięstwa, potęgi, królewskości, ofiary, poświęcenia, miłosierdzia i męczeństwa. Nad Jego głową widnieją trzy świetliste kręgi, symbolizujące Trójcę Świętą. Prawa ręka Jezusa uniesiona jest w geście błogosławieństwa, zaś lewa jest opuszczona. Siedzi On na tęczy, a pod nogami ma złotą kulę ziemską, co oznacza jego panowanie nad Światem i mieszkającymi na nim istotami. Przy jego głowie znajdują się dwie rzeczy ? biała lilia, symbol czystości i niewinności, ale również rozżarzony do czerwoności miecz, oznaczający karę boską, ukaranie za grzechy. Te dwa przedmioty wskazują drogę ? lilia do Nieba, a miecz do Piekła. Wokół Zbawiciela znajduje się dwunastu apostołów, aniołowie, a także Maryja i Jan Chrzciciel. Ponad ich głowami umieszczeni zostali aniołowie, trąbieniem ogłaszający chwałę Pana oraz zmartwychwstanie umarłych.
W niebie, po lewej stronie malowidła, zbawionych wita św. Piotr. W ręku trzyma wielki klucz do bram niebios. Tuż przed pierwszym schodkiem widać zieloną, świeżą trawę, wśród której widzimy kwiaty. Ludzie witani przez św. Piotra i anioły są szczęśliwi. Nowoprzybyli są witani przez śpiewających i grających na różnych instrumentach aniołów, spoglądających na nich z balkonów kolumn wejścia do Niebios. Bramy są bogato zdobione, wypełnione światłem, jasnością, symbolizującą Niebo. Są szeroko otwarte, a wszyscy, którzy już otrzymali szaty i zostali przywitani, mogą wejść do Królestwa Niebieskiego. Jest to miejsce jasne i wesołe, a część obrazu bardzo kolorowa.
Prawa część obrazu przedstawia najbardziej tajemniczą i przerażającą wizję -czeluści piekielnych. Czarne diabły z długimi ogonami strącają dusze potępionych do ognia przy pomocy wideł, odbierając potępieńcom wszelką godność, a ci palą się w jego płomieniach i cierpią męki – jest to kara za ciężkie grzechy. Mimika tych ludzi ukazuje lęk oraz cierpienie. W tle widać skały i bardzo ciemne chmury, a ponad ciałami unosi się siwy dym. Z góry anioł z trąbą obserwuje z przerażeniem męki dusz. Miejsce to jest bardzo ponure, napawające strachem.
TECHNIKA MALARSKA
Kolorystyka ?Sądu Ostatecznego?, powstałego w XV wieku w latach 1464-1473, jest zróżnicowana, przeważają jednak barwy ciemne. W zależności od klimatu danej części tryptyku, kolory się zmieniają (część przedstawiająca Raj ? kolory jasne, od bieli poprzez szarość, beż, żółty, złoty. Kolory te kontrastują z prawą stroną obrazu, gdzie dominują kolory ciemne ? ciemna szarość, czerń, ciemna zieleń oraz widoczne krwistoczerwone i jaskrawopomarańczowe płomienie).
