Zbigniew Herbert dostrzegający okrutną rzeczywistość swoich czasów opisuje ją w wierszu pt. : „Potwór Pana Cogito”. Posługując się techniką maski doskonale przedstawia panujące zasady. Pojedyncze jednostki nie maja prawa bytu, muszą dokonać wyboru pomiędzy ideałami a godnym życiem. Temu wszystkiemu sprzeciwia się właśnie autor, zarówno jak i osoba mówiąca. Herbert pośrednio wydaje swój sąd i opinie na temat potwora, którym jest ów system totalitarny. Osobą mówiącą w wierszu jest filozof o czym świadczy sam tytuł: „Potwór Pana Cogito”, który jest odniesieniem do Kartezjusza, jednego ze słynnych myślicieli greckich. Zasada „Myślę, więc jestem” czyli „Cogito Ergo Sum” jest ukryta w tytule wiersza. Można więc, interpretować że osoba odnosząca się do antycznych nurtów filozoficznych jest filozofem. Chcąc ukazać swoją krytyczną opinię wobec zasad totalitarnych. Podmiot liryczny używa techniki maski do opisania panujących realiów. Nie jest więc eksponowana w utworze, jednak dokładnie przekazuje obraz ustroju totalitarnego „ogromnej depresji, rozciągniętej nad krajem”. Postacią bezustannie walczącą z komunizmem w wierszu jest bohater liryczny, który w przeciwieństwie do osoby mówiącej w wierszu jest eksponowany. Jest nim Pan Cogito-Pan Rozum. Jego szanse na przezwyciężenie potwora są znikome. Autor stosując kontekst biblijny w odniesieniu do bohatera, porównuje go do św. Jerzego i tym samym określa jego beznadziejną sytuację: „Pan Cogito jest w gorszym położeniu”. Walczy z potworem „pozbawionym wymiarów”- niczym nie ograniczonym systemem totalitarnym. Bohater liryczny nie potrafi ocenić sił swojego wroga, jest zbyt słaby, pomimo to podejmuje się walki, o czym świadczą ostatnie wersy wiersza: „Pan Cogito chce stanąć/do nierównej walki/powinno to nastąpić możliwie szybko/zanim nadejdzie/powalenie bezwładem/zwyczajna śmierć bez glorii/uduszenie bez kształtem”. Bohater nie chce aby został obezwładniony przez system władzy, chce zatrzymać osobowość: „Pan Cogito jednak/nie lubi życia na niby”. Pan Rozum jest bezsilny w porównaniu ze stworem, lecz wartości którymi się kieruje nie pozwalają na całkowite podporządkowanie się. A ustrój pożera coraz większą liczbę ludzi. Są to osoby, które wybrały łatwiejszą drogę, pozostawiając swoje ideały zapomnieniu: „można współżyć/z potworem/należy tylko unikać/gwałtownych ruchów/gwałtownej mowy” – podporządkowane systemowi stają się jego kolejnymi zabawkami. Potwór prawie niezauważalny, jednak dowodem jego istnienia są właśnie ofiary. Osoby pozbawione swoich wartości oraz ideałów, które hołdują zasadom mimetyzmu : „w przypadku zagrożenia/ przyjąć formę/ kamienia albo liścia”, są wygodni, nie wyrażają swoich opinii ani poglądów, które wobec całego systemu mogłyby stać się zagrożeniem. Jedyny Pan Cogito usiłuje się przeciwstawić, jednak jest to dla niego trudna sytuacja, sam też musi dokonać prawidłowego wyboru. Sytuacja liryczna jest opisem sytuacji Pana Cogito, którą autor ukazujew każdej ze zwrotek. Wiersz jest podzielony na dwie części, z których jedna opisuje siłę potwora, a druga jest opisem rozwiązań dla ludzi żyjących w czasach totalitaryzmu. Utwór ma budowę nieregularną, kilka cztero wersowych i reszta dwu, lub trzy wersowych strof, które przepełnione są środkami stylistycznymi. Dzięki nim czytelnik lepiej może sobie wyobrazić czasy systemu totalitarnego. Metafory jak np.: „nie da się przebić/ piórem/argumentem/włócznia nadają głębszy sens całemu utworowi, ta akurat pokazuje, że potwora nie da się pokonać ani słowem, ani intelektem, ani nawet bronią. System totalitarny jest zbyt powszechny i silny, aby można było go zwyciężyć. Liczna ilość porównań, zastosowana w celu lepszego zobrazowania rzeczywistości, także pokazuje wielkość potwora, jako systemu: „jest jak ogromna depresja/rozciągnięta nad krajem”, „jak czad wypełnia szczelnie/ domy świątynie bazary”. Potwór jest wszechobecny, w każdej dziedzinie naszego życia: intymnej, religijnej, materialnej. Obecność powtórzeń w pierwszej części wiersza została zastosowana w celu ukazania niezaprzeczalnego faktu, iż potwór jest obecny: ” ale on jest/ jest na pewno „. Bohater liryczny rozmyśla nad prawdziwością istnienia potwora, o czym świadczy okres warunkowy w zwrotce: „gdyby nie duszny ciężar/ i śmierć którą zsyła/ można by sądzić/ że jest majakiem/ chorobą wyobraźni”, jednak znajduje wystarczające dowody na to, że potwór jest realny: „dowodem istnienia potwora/ są jego ofiary/ jest dowód nie wprost/ ale wystarczający” Druga część wiersza rozpoczyna się od słów: ” rozsądni mówią, że można współżyć z potworem”, jednak Pan Cogito krytykuje taką postawę. Użyta ironia jest zatem obrazem aktu samozachowawczego a nie rozwiązaniem intelektu, o czym może świadczyć zastosowanie okresu warunkowego w zwrotce oraz rozwinięcie w kolejnych: ” należy tylko unikać/ gwałtownych ruchów/ gwałtownej mowy, w przypadku zagrożenia/ przyjąć formę/ kamienia albo liścia/ słuchać mądrej Natury/ która zaleca mimetyzm/ oddychać płytko/ udawać że nas nie ma”. Sprzeciwiający się takiej postawie Pan Cogito wybiera walkę z systemem totalitarnym. Powtórzenia widoczne w następnych zwrotkach są, aby zrytmizować tekst: „nawołuje potwora”, „obraża potwora”, ” prowokuje potwora”, a porównanie: „jak zuchwały harcownik/ armii której nie ma” zostało zastosowane w celu podkreślenia samotnej walki Pana Cogito przeciw systemowi. Wiersz jest opisem walki Pana Cogito w starciu z beznadziejnymi realiami systemu totalitarnego. Jest on osamotniony w swojej potyczce, przez to że tylko niewielu chce stawić czoła czemuś nadludzkiemu. Wszyscy są bezsilni wobec zasad systemu, wolą więc podporządkować się panującym normom, co krytykuje podmiot liryczny. Pan Cogito, zwany Panem Rozumem nie chce być człowiekiem pozbawionym swoich wartości, postanawia stoczyć bój z potworem-symbolem totalitaryzmu.
