Twórcy średniowiecznej literatury byli najczęściej osobami duchownymi. Większość dzieł powstających w tym okresie miała funkcję dydaktyczną, twórcy dzięki nim ukazywali przykłady postępowania godne naśladowania. W ten sposób ukształtowały się dwa modele świętości, które dzięki różnym sposobom dążyły do osiągnięcia pełnego porządku i hierarchii. Wzory te przedstawiane były przede wszystkim na podstawie żywotów świętych.
„Legenda o św. Aleksym” jest najlepszym przykładem charakteryzującym pierwszy model średniowiecznego ascety. Był to człowiek wielkiej pokory. Jako bogaty rzymski książę już od dziecka wykazywał oznaki swej świętości. Celem jego życia było jedynie wielbić Boga. Czynił to leżąc u progu świątyni, znosząc niewygody, mróz, deszcz. Poddał się całkowitej ascezie, umartwiał swe ciało, cierpiał i modlił się. Wyzbył się wszystkiego, co ziemskie i ludzkie, by żadna z tych spraw nie sprowadziła go na złą drogę. Postawa św. Aleksego podobała się Bogu, o czym świadczą liczne cuda, które działy się za jego życia. Między innymi zejście obrazu Maryi, która domaga się wpuszczenia żebraka do kościoła. Te wydarzenia powodują, że sam Aleksy zostaje otoczony czcią i obdarowany. Ale ponieważ ?Nie luba mu chwała była?, wraca do rodzinnego Rzymu, gdzie przez 16 lat pod schodami domu swego ojca znosi upokorzenia i liczne niewygody. Taki sposób życia to konsekwencja dobrowolnie podjętego wyboru- ?wszystko cierpiał prze Bóg rad?. Tylko w ten sposób, przyjmując bierną postawę wobec świata, rezygnując z małżeństwa, dziedzictwa i miłości rodziny, może całkowicie poświęcić się miłości Boga i dążeniu do świętości. W postawie Aleksego są wyeksponowane wszystkie cechy typowe dla ascety, a więc ubóstwo, umartwienia, modlitwa, uwielbienie Boga, skromność, pokora, wyrzeczenie się wszystkiego, co ziemskie i materialne.
Zupełnie innym modelem świętości w średniowieczu był św. Franciszek. On podobnie jak św. Aleksy dążył do osiągnięcia świętości, jednakże wybrał on nieco odmienną drogę. Św. Franciszek stworzył system zwany franciszkanizmem, stanowiący niezwykle radosna filozofię wiary. Głosiła ona wszechogarniającą miłość do świata, wielbienia go i jego piękna oraz braterstwo wszelkich żyjących istot, które nazywał swoimi siostrami i braćmi.
Nurt ten kłóci się nieco z poglądami, jakie preferował św. Aleksy. Bowiem św. Aleksy pochwalał smutek- wyrzeczenie się wszelkich dóbr ziemskich, a jedynie propagowanie kontemplacji i ascetycznego trybu życia.
Franciszkańska filozofia była o wiele łagodniejsza, odrzucała cierpienie, udrękę oraz hańbienie własnego ciała. Również nie zabraniała wyrzeczenia się ogarniającego świata, wręcz przeciwnie- nawoływała do pojednania się z nim.
System św. Franciszka opierał się na trzech głównych filarach: miłości do każdej istoty żywej jako dziecka Bożego- ?brata- ciała?. Dlatego też w przeciwieństwie do św. Aleksego wykluczył umartwianie oraz udręczanie cielesne. Propagował również miłośćdo chorych i cierpiących oraz przekazywanie miłosierdzia i służenie bliźnim. Występował natomiast przeciwko okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i chciwości. Kolejnym filarem jest wszechogarniająca radość. Radość wynikająca z faktu istnienia, z piękna otaczającego nas świata, postu, trudu pracy i zwykłych obowiązków. Stworzył on również ideał Radości Doskonałej. Według niego radością tą jest pokonanie własnego siebie. Wolna wola- to ona nakazuje nam wybrać w dualistyczny sposób właściwa drogę, gdyż dla średniowiecznych ludzi nie było wartości pośrednich. Istniało tylko dobro i zło, materiał i duch, piekło i niebo. Należy przy tym opanować wszelkie emocje rozumem- pokonać gniew i pychę i pokornie znosić wszelkie męki i udręczenia. Trzeba również okazać posłuszeństwo Bogu i wyrazić swoją ogromną miłość wobec niego. Wreszcie trzeci punkt filozofii św. Franciszka- ubóstwo. Nie jest on właściwie niczym niezwykłym, albowiem jest on właściwie jednym z głównych wymogów dla przyszłego świętego.
Św. Franciszek mawiał ?być ubogim, żeby być wolnym?. Podobnie jak św. Aleksy nie chciał mieć niczego- nie chciał stać się niewolnikiem materializmu. Oprócz tego św. Aleksy wyzbył się wszystkiego w celu umartwiania, Franciszek zaś dla jedności z ubogimi, dla pokonania chciwości, dla idei, że człowiek jest wolny i szczęśliwy tylko wtedy, kiedy posiada tyle, ile jest mu naprawdę niezbędne do życia. Obca jest mu asceza, umartwianie własnego ciała, natomiast bliski kontakt z naturą- zwrócenie się do świata z miłością i radością. To postać szlachetna, skromna, zaprzyjaźniona z dziećmi, ptakami i kwiatami.
Św. Aleksy postępował w podobny sposób jak św. Franciszek. Rozdał swój majątek biednym, żył w ubóstwie, nie wywyższał się i modlił do Boga. Jednakże jego życie było pełne wyrzeczeń, bólu oraz cierpienia. Stronił od przyjemności i zaszczytów, cierpliwie znosił upokorzenia, gdyż powszechnie uważano ciało za główną przyczynę zła, pokusy i grzechu. Uciekał od świata i gardził nim. Przez św. Aleksego przemawia egoizm. Zamyka się on w swym własnym świecie, a wszelkie dobra, które czynił dla bliźnich, wynikały jedynie z jego własnej potrzeby wyzbycia się pewnych dóbr materialnych, co pozwoliłoby mu na uwolnienie się od spraw świeckich. Dążył on jedynie do stanu religijnej ekstazy i wyższej świadomości wynikającej z oderwania się od spraw ziemskich. Św. Franciszek natomiast skupiał się na czynieniu dobra nie tylko dla siebie, ale przede wszystkim dla innych ludzi.
Teksty średniowieczne „Legenda o św. Aleksym” oraz „Kwiatki św. Franciszka” ukazują nam dwa panujące w tych czasach modele ascezy. Pierwszy propaguje postawę człowieka pokornego, znoszącego cierpienia fizyczne jak i duchowe. Idealnym ascetą, wg tego modelu był człowiek sugerujący się jedynie swoim umysłem, gdyżciało jest jedynie źródłem grzechu i barierą w drodze duszy do nieba. Najważniejszy natomiast jest Bóg- jedyny i wieczny. Zachowanie to nawołuje do porzucenia wszelkich dóbr i uciech ziemskich, a człowiek nic nie może poznać poprzez zmysły. Drugi model ascety to człowiek, który także wyzbywa się wszelkich dóbr i propaguje ubóstwo, jednak propaguje radość życia, miłość do Boga i wszystkich jego stworzeń, a także do swojego ciała. Tego typu asceta nie poświęca się dla idei, lecz dla dobra ogółu. Przedstawione wyżej modele średniowiecznych świętych były bardzo różne i sprzeczne między sobą. Jednak oba prowadziły do uzyskania świętości i dążenia śladem samego Chrystusa.
