REPUBLIKI WŁOSKIE
Po upadku imperium ostatecznie zorganizowali tu swoje państwo Longobardowie, wchłonięci w 774 r. przez Franków. Po 843 r. istniało tu królestwo włoskie. Ustawicznie zmieniająca się sytuacja doprowadziła w miastach włoskich do powstania dwóch stronnictw Gibelonów i Gwelfów, którzy stawając po jednej lub drugiej stronie zyskiwali dla swych miast przywileje od papieża lub cesarza. Społeczeństwo dzieliło się na uprzywilejowanych (optymatów) i na popolanów obejmujących średnio zamożnych mieszczan i plebs. Optymaci i popolani dążyli do zdobycia i utrzymania władzy w mieście i okolicy, tzw. komunie. Rozwój komun przebiegał w nawiązaniu do tradycji rzymskiej w kilku fazach: 1) do końca XII wieku okres konsularny – na czele komuny stało 2-21 konsulów wybieranych przez pełnoprawnych obywateli w wyborach pośrednich, z władzą zarządzającą, wojskową i sądową. Współdziałali oni ze zgromadzeniem ogólnym obywateli, które zostało wsparte przez radę wielką. Funkcjonowała kontrolna rada mniejsza i wielu urzędników. 2) do połowy XIII w. okres podesty – zastąpił konsulów; miał on rozległą władzę na okres najwyżej roku, podlegał licznym rygorom (musiał być z innego miasta, nie mógł mieć rodziny w mieście, za swą działalność odpowiadał własnym majątkiem, po kadencji podlegał kontroli. Rady Wielka i Mniejsza pozostawały jako organy kontrolujące i krępujące podestę. 3) do schyłku XIV okres cechowy – pospólstwo zorganizowane w cechach powołało od połowy XIII w. własną komunę – komuna ludowa, na czele stał kapitan ludu. Sposób urzędowania, zakres władzy, skrępowanie i rozliczanie kapitana ludu było podobne jak w przypadku podesty. Występowała Rada Starszych i Rada Tajna. Istotny problem tkwił we współdziałaniu komun jeżeli funkcjonowały równolegle w jednym mieście. Najznaczniejszą republiką była Wenecja. Funkcjonowała ona pod władzą obieralnego, dożywotniego doży. Stał on na czele organu rządowego zwanego Najsilniejszą Siniorią Wenecką. Kierowała ona pracami Wielkiej Rady i Senatu, organów doradczych, uchwałodawczych i kontrolnych.
ANGLIA W OKRESIE MONARCHII STANOWEJ I ABSOLUTNEJ
Okres feudalnego państwa publicznego objął w Anglii blisko cztery wieki. Złożyły się na to czasy monarchii stanowej (1265-1485), w której społeczeństwo uzyskało szerokie możliwości współrządzenia państwem z monarchą oraz monarchii absolutnej (1485-1641), oznaczającej wzmocnienie władzy królewskiej. Klęska Henryka III i zwycięstwo opozycji antykrólewskiej Szymona de Montfort w bitwie pod Lewis skłoniły monarchę do zwołania w 1265 r. tzw. Parlamentu Wzorcowego, który odtąd stabilizuje się jako instytucja współdecydująca z królem w niektórych sprawach państwa i ograniczająca w ten sposób władzę monarszą. Ustrój państwa stanowy. Wzmocnienie władzy królewskiej będzie możliwe dopiero po tak zwanej wojnie dwóch róż (1455-1485) i objęciu tronu przez Henryka VII Tudora, co stało się w roku 1485. Parlament poparł silną władzę królewską, gdyż odnosiła sukcesy w zakresie gospodarczym, politycznym (zwycięstwo nad hiszpańską armadą w 1588 r.) i religijnym (reformacja z 1534 r.). W 1539 r. parlament zezwolił królowi na wydawanie proklamacji, będących rodzajem dekretów z mocą ustawy, bez konieczności współdziałania z parlamentem. Skutkiem ogłoszenia się przez Henryka VIII głową Kościoła angielskiego, w ręku władcy znalazła się cała obszerna dziedzina władzy kościelnej. Wśród centralnych organów państwa najważniejsze miejsce zajmował parlament. Został on skonstruowany przez dokooptowanie do składu kurii królewskiej przedstawicieli hrabstw i miast, należących do króla. Miał on postać zrazu organizmu jednoizbowego. W okresie XIV w. ustaliła się dwuizbowa struktura parlamentu, złożonego z Izby Lordów i z Izby Gmin. Do składu parlamentu należał też król. Bez zgody króla i obu izb, żadna uchwała nie mogła nabrać mocy prawa. Do Izby Lordów wchodzili bezpośredni wasale króla, świeccy i duchowni, zwani lordami lub parami Anglii. Do Izby Gmin wchodzili przedstawiciele średniej szlachty i miast królewskich, wybierani w hrabstwach i gminach miejskich na podstawie cenzusu majątkowego. Każde miasto królewskie wybierało po dwóch przedstawicieli. Wybory do Izby Gmin odbywały się nie na podstawie prawa wyborczego, lecz na gruncie przywileju, którego król udzielił. Przywileje takie zaprzestał król wydawać w trzecim dziesięcioleciu XV w. Stosowano cenzus majątkowy. Do zakresu uprawnień parlamentu należało wyłącznie prawo do ustanawiania nowych podatków, ustawodawstwo oraz elementy sądownictwa. Inicjatywę mógł podjąć także sam parlament. Uchwała pochodząca wyłącznie od parlamentu nazywała się petycją, kierowaną do króla. Król odpowiadał na nią pismem, noszącym nazwę bill. Ustawę natomiast nazywano aktem. Izba Lordów była najpierw sądem właściwym dla samych lordów oraz przyjmował mogła apelacje. Izbie Gmin służyło prawo oskarżania dygnitarzy państwowych, z wyjątkiem króla, o naruszenie prawa, przestępstwo
( IMPEACHMENT ) i kierowania sprawy, celem ukarania, do Izby Lordów. W przypadku, gdy chciano się pozbyć niewygodnego ze względów politycznych dygnitarza, który jednak nie naruszał prawa i dlatego nie mógł zostać oskarżony stosowano tzw. act of attainder, ustawę imienną, zawierającą wyrok, przeważnie śmierci, czasem konfiskaty dóbr i wygnania, dla konkretnej osoby. Podejmowano ją i uchwalano, bez jakiejkolwiek rozprawy, w obu izbach i za akceptacją króla. Z impeachment i act of attainder w państwie konstytucyjnym rozwiną się zasady odpowiedzialności konstytucyjnej i politycznej rządu. Członkowie Izby Gmin, wybierani przez mieszkańców swoich okręgów, otrzymywali instrukcje od swoich wyborców. Reprezentowali więc w ten sposób nie naród, jako całość, lecz tych którzy ich wybrali. Od XV w. jednak mogli już głosować według swego uznania. W okresie absolutyzmu parlament zwoływany był rzadziej. W 1539 r. parlament zezwoli królowi na wydawanie dekretów z mocą ustawy, zwanych proklamacjami. Wzmocniło to znacznie monarchę i może być postrzegane jako autoeliminacja parlamentu. Centralny zarząd państwa spoczywał oczywiście w rękach króla, lecz wykonywany był przy pomocy rady królewskiej i urzędników ministerialnych. Od Henryka VIII radę królewską nazywano Radą Tajną. Wchodzili do niej na podstawie nominacji króla: lord kanclerz, kanclerz szachownicy oraz sekretarze stanu. Było ich dwóch: północny i południowy. Szachownica zajmowała się sprawami skarbowymi. Tzw. strażnicy pokoju mieli charakter policyjny, początkowo różne sprawy kierowali do szeryfa, a w XIV w. działali samodzielnie i przekształcali się w sędziów pokoju. Poza sądownictwem karnym skupiali w swym ręku całą lokalną władzę zarządzającą. Najniższym okręgiem samorządu była parafia. Źródłem sprawiedliwości był król. Sądownictwo królewskie uległo stabilizacji w 1295 r. W najwyższej instancji funkcjonowało 5 sądów (Izba Lordów, Sąd Spraw Pospolitych – sprawy cywilne, Sąd Ławy Królewskiej – sprawy karne, Sąd Eksczekieru – sąd skarbowy, Sąd Kanclerski – tworzył equity law). Okres absolutyzmu uzupełnił 2 sądy: Sąd Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej Komisji dla spraw kościelnych. Ostatnie 2 sądy zniosła ustawa parlamentu z 1641 r. Anglia dzieliła się na 6 okręgów sądowych, w których działali sędziowie królewscy przyjeżdżający raz w roku dla rozstrzygnięcia spraw karnych i cywilnych w imieniu króla. Sędziowie ci to koronerzy. Specjalną wagę przywiązywano do sądownictwa przysięgłych, które było formą udziału czynnika społecznego w procesie. Przysięgli pojawili się w XII w. Do 1534 r. Anglia byłą krajem katolickim. Spór z papieżem, który odmówił zgody na unieważnienie małżeństwa Henryka VIII z Katarzyną Aragońską doprowadził do zerwania z Kościołem katolickim i ogłoszenia schizmy. W 1534 r. Henryk VII ogłosił się głową kościoła w Anglii.
FRANCJA W OKRESIE STANOWEJ (1302-1484) I ABSOLUTNEJ (1484-1789)
W całej tej epoce król zawsze przeważał nad pozostałymi organami państwa. Władza królewska w okresie monarchii stanowej miała charakter publicznoprawnym. W XVII w. sformułowano tzw. prawa fundamentalne monarchii, które zostały uznane jako stojące ponad królem, co monarchia akceptowała. Należy do nich: zakaz zmieniania przez króla zasad następstwa tronu, gdyż korona, jako rzecz publiczna z mocy prawa przechodzi na delfina, którym może być pierworodny, legalny syn królewski, świeckiego stanu; zakaz dysponowania domeną królewską; nakaz wyznawania przez króla religii kat. Władza królewska, silna już w okresie stanowym, systematycznie rosłą. Król koncentrował w swojej osobie całą władzę państwową (ustawodawstwo, wykonawstwo, jurysdykcję). Prowadził politykę zagraniczną, wypowiadał wojny, zawierał pokoje, zwoływał Stany Generalne i Prowincjonalne, obsadzał stanowiska na różnych ciałach zbiorowych, mianował urzędników i sędziów. Od czasów stanowych król nie mógł nadawać podatków bez zgody Stanów Generalnych. Stany Generalne miały istotny wpływ na działanie monarchii stanowej. Zwołane przez Filipa IV Pięknego w 1302 r. Król uwikłany w spór z papieżem Bonifacym VIII potrzebował szerszego poparcia politycznego. Stany Generalne składały się z trzech kurii, każda po trzystu posłów, które reprezentowały stan duchowny, szlachecki i mieszczański, nazywany trzecim. Wyborcy zaopatrywali swych wybrańców do zgromadzenia w wiążące instrukcje. Kurie obradowały osobno. Głosy za i przeciw liczono jednak stanami, z których każdy miał jeden głos. W 1435 r. uchwalono królowi stały podatek tzw. aide royale, który w 1439 r. zamieniony został na taille royale, z przeznaczeniem na potrzeby wojska. Król mając pieniądze, przestawał i w końcu zaprzestał zwoływania Stanów Generalnych (koniec XV w.) choć formalnie nigdy nie zostały zlikwidowane. Stany Prowincjonalne rozwinęły się w prowincjach, miały ten sam charakter i kompetencje co Stany generalne, mniejsze tylko o zasięg terytorialny. Rada królewska istniała przy boku króla złożona z dygnitarzy korony i bezpośrednich wasali króla. W końcu XIII w ewolucji ulegały skład doradców królewskich. Element feudalny ustępować zaczął miejsca fachowemu, pojawili się urzędnicy, przede wszystkim ministrowie. Zaczęto pojmować monarchę absolutnego jako króla rządzącego w wielkiej radzie różnych doradców. Podział rady królewskiej na oddziały zależał od funkcjonujących aktualnie resortów zarządu państwowego. Były więc: Rada Stanu, Rada Stron Procesowych, Rada Depesz i Rada Finansów. Najważniejsza Rada Stanu. Przewodniczył jej król, składała się z kilku ministrów. Dyskutowano nad najważniejszymi sprawami wewnętrznymi i zewnętrznymi, ale głos decydujący miał wyłącznie monarcha. Rada z królem na czele stanowiła właściwie rząd francuski. Rada Stron Procesowych pod kierownictwem kanclerza, uczestniczyli w niej 4 sekretarze stanu, także różni arystokraci i doradcy reprezentujący wszystkie 3 stany. Rozwinęła się jako sąd, który mógł kasować prawomocne wyroki, zapadłe z naruszeniem prawa. Radzie Depesz przewodniczył także król. Zajmowała się tzw. depeszami nadchodzącymi z terenu, czyli sprawozdaniami urzędników terenowych. Rada Finansów funkcjonowała przy boku generalnego kontrolera finansów i zajmowała się sprawami skarbowymi. Podzielona na oddziały, gwarantowała wysoki poziom decyzji, podejmowanym wyłącznie przez króla. Egzekutywa zależała od aparatu wykonawczego, którym byli ministrowie. Król francuski miał ich sześciu: kanclerza, 4 sekretarzy stanu i generalnego kontrolera finansów. Za swą działalność minister odpowiadał wyłącznie przed królem. Kanclerz od początku należał do bardzo ważnych urzędników centralnych. Pozostała mu straż pieczęci państwa, co dawało wgląd w najważniejsze sprawy, nadzór nad funkcjonowanie rad królewskich i sądów oraz przewodnictwo w radzie stron procesowych. Sekretarze stanu (4) zajmowali się sprawami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Generalny kontroler finansów był nie tylko ministrem skarbu, ale także gospodarki, mogącym w tym zakresie realizować pewną politykę ekonomiczną. Zarząd terytorialny domeny francuskiej opierał się na dawnych okręgach prewotalnych i baliwatach z prewotami i baliwami na czele. W końcu XV w. wprowadzono gubernatorów w prowincjach początkowo nadgranicznych, z rozległą władzą administracyjną i wojskową. Powoływał ich król spośród arystokracji. Ludwik XIV, widząc w nich zagrożenie dla władzy królewskiej w terenie, zamienił stanowisko gubernatora na wygodną i dobrze płatną synekurę nadworną, z obowiązkiem rezydencji przy królu i z możliwością wyjazdu do prowincji na wyraźne zezwolenie monarchy. Król był źródłem wszelkiej sprawiedliwości, co umożliwiało mu ingerencję w jej wymiar na każdym szczeblu hierarchii sądowej i w najróżniejszy sposób. Sądom miejskim pozostawiono wyłącznie sądzenie wykroczeń. W sądownictwie patrymonialnym wymagano od panów zatrudnienia fachowego sędziego i dopuszczano możliwość odwołania się do rozstrzygnięcia prewota i ewentualnie wyżej. Wyroki we wszystkich sądach zapadały w imieniu króla. Sądy prewotalne, baliwalne, prezydialne i parlamentarne sądziły na zasadzie delegacji królewskiej, jako normalny wymiar sprawiedliwości, właściwy dla spraw karnych i cywilnych w zakresie merytorycznym odpowiednim ze względu na szczebel hierarchii sądowej, z możliwością apelacji od niższej do wyższej instancji. Sądy prezydialne uruchomiono dla odciążenia parlamentów. Szczególne znaczenie miał Parlament Paryski i szesnaście równych mu rangą parlamentów lokalnych. Został wyodrębniony z kurii królewskiej dla załatwiania spraw sądowych zastępstwie króla, któremu inne obowiązki nie pozwalały na osobistą jurysdykcję. Składał się z legistów świeckich i duchownych mianowanych dożywotnio na nieusuwalnych sędziów. Parlament Paryski stał na straży prawa, zwłaszcza praw fundamentalnych. Poza sądami o właściwości ogólnej funkcjonowały też sądy specjalne, a mianowicie: skarbowe z Izbami Obrachunkową i Podatkową, admiralskie (morskie), leśne, konsularne (sprawy obrotu handlowego). Rada Stron Procesowych rozstrzygała w imieniu króla sprawy, które otrzymywał on w drodze petycji o sprawiedliwość i przekazywał do załatwienia temu zespołowi. Sposoby realizacji królewskiego sądownictwa zastrzeżonego przyjmowały postać: ewokacji i kasacji; placetów i comittimus; listów pieczętnych i sądowych. Ewokacja polegała na możliwości ingerencji królewskiej w każdym stadium procesu; kasację zaś na podstawie skargi zainteresowanych z powodu uchybienia prawu uznawał król w Radzi Spraw Procesowych. Committimus to nakaz panującego, powołujący sąd komisaryczny dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Listy pieczętne były groźnym narzędziem w ręku absolutnego króla. Listy sądowe, podobne do pieczętnych, dawały królowi możliwość kazania łaski przez złagodzenie lub darowanie kary.
