Września Biblia, mitologia jako źródła kultury europejskiej
Cechy eposu homeryckiego na przykładzie Iliady i Odysei
Wojna Chocimska Potockiego PT Mickiewicza – eposy wzorowane na tekstach Homera
Tragedia antyczna na podstawie Antygony dramat antyczny, a dramat szekspirowski
Antyczna koncepcja tragizmu
Antyczna, a szekspirowska koncepcja losów człowieka
Zjawisko Horacjonizmu
Twórczość Horacego i motywy zawarte w jego utworach * filozofia pieśni (stoicyzm, epikureizm)
Motywy mitologiczne i biblijne inspiracją dla twórców współczesnych (Ikar, Dedal, Nike, Apollo i Marsjasz, Prometeusz, Syzyf, itp.)
Geneza i funkcjonowanie mitu arkadyjskiego
1. Biblia i mitologia jako źródła kultury europejskiej. Biblia jest jednym z ważnych źródeł kultury europejskiej, zarówno w sferze religijno-moralnej jak również w sferze inspiracji artystycznych. Biblia odegrała szczególną rolę w rozwoju piśmiennictwa staropolskiego. Średniowieczna Europa stanowiła wspólnotę kulturową, w której Biblia była niepodważalnym autorytetem jako zbiór pism sakralnych. Dla wyznawców judaizmu i licznych wyznań chrześcijańskich taką funkcję pełni nadal. Jest Świętą Księgą zawierającą prawdy o zbawieniu. Jest Ona także natchnieniem dla wielu myślicieli, artystów, pisarzy, inspiracją literatury, rzeźby, malarstwa i muzyki. Dla literatury stanowi niewyczerpalny skarbiec wzorów osobowych i postaw, fabuł, anegdot, wątków, motywów, symboliki, frazeologii i stylistyki. Wersety biblijne wchodzą do języka potocznego (Sodoma i Gomora, hiobowe wieści, trąby jerychońskie, owoc zakazany, zamienić się w słup soli, salomonowa mądrość, wdowi grosz). Utrwalona w powszechnej świadomości pamięć obrazów i wersetów biblijnych, powodują, że stanowią one wspólny repertuar środków wyrazu, które poprzez literaturę wchodzą do języka potocznego. Biblia jest dobrem powszechnym, kulturowym, dziedzictwem literatury europejskiej i światowej wszystkich czasów. * Pamiętniki Adama i Ewy – Mark Twain * Na wschód od Edenu – John Steinbeck * Józef i jego bracia – Tomasz Mann * Zmartwychwstanie – Tołstoj Rzeźby : * Dawid – M. Anioł * Mojżesz i niewolnicy – M. Anioł Freski – Kaplica Sykstyńska Drzeworyt Albrechta Czterej jeźdźcy Apokalipsy Muzyka : J.F. Haendel – Mesjasz , Seul , Juda Dzięki Biblii posiadamy : * Poczucie czasu i historii. * Dekalog i moralność. * Godność człowieka, wzorce osobowe. * Motywy biblijne w kulturze i sztuce. Antyk obok Biblii, to podstawowe źródło, z której wyrosła i na bazie której rozwija się cała cywilizacja (kultura, literatura, sztuka świata zachodniego). Sposoby nawiązań do kultury antycznej są różne, od odwołań do mitów, motywów, wątków, postaci literackich po osoby konkretne oraz kanony i założenia sztuki klasycznej (Renesans, Oświecenie). To właśnie z kultury grecko-rzymskiej pochodzą utrwalone już kanony piękna, fundamenty estetyki, filozofii, nauki, liryki, wreszcie demokracji i wolności człowieka. Mitologia jest inspiracją twórczą dla wielu pisarzy, poetów. Na tej płaszczyźnie stanowi niewyczerpalne źródło mitów i motywów. Jeżeli chodzi o postawy ludzkie czy wzorce osobowe to kultura grecka jest bardzo uboga : agonistyczna lub hedonistyczna. Bogowie i herosi greccy są nośnikami stałych i niezmiennych wartości moralnych : * bunt – Prometeusz * wierność Penelopy * tyrtejskie poświęcenie w walce * patriotyzm – Enean * heroizm – trojańscy chłopcy Postacie te są sprowadzone niestety do jednego wymiaru – są archetypami uczuć i postaw. Mitologiczne postacie żyją w nowej świadomości w takim wymiarze jaki wytworzyła literatura staropolska, europejska czy współczesna 2. Cechy eposu homeryckiego na przykładzie Iliady i Odysei Epos (inaczej epopeja) to główny gatunek epicki wykształtowany w starożytności, który później zastąpiła powieść. Epopeja jest rozbudowanym utworem wierszowanym przedstawiające dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. W epopei na plan pierwszy wysuwa się fabuła, narrator wszechwiedzący i obiektywny – ujawnia się w inwokacji, całość zaś ujawnia z epickim dystansem. Akcja utworu Iliada skupia się wokół jednego wątku, który zapowiedziany jest w pierwszych słowach inwokacji – gniew Achilla . Cechy niektórych poematów Homera świadczą o tym, że istniały pierwotnie jako opowieści czy pieśni w formie ustnej (np. stałe epitety szybkonogi Achilles czy gromowładny Dzeus powtarzają się jako sygnały początku i końca wypowiedzianej kwestii), później zaś, gdy Grecy znali już pismo powstały eposy (kompozycja całości i jednorodny temat). Epopeja antyczna w swych założeniach była utworem o budowie epizodycznej. Składała się z części, z których każda stanowiła odrębną jednostkę, część fabularną. Bohater epopei antycznej był kreowany na człowieka o charakterze ukształtowanym w sposób typowy dla okresu, środowiska w jakim żył, miał być tak wykreowany, aby był godny podziwu. W zakresie dotyczącym treści akcji epopei antycznej, toczyć się miała w okresie ważnych wydarzeń historycznych dla danego narodu. Na plan pierwszy wysuwa ,się fabuła, narrator – wszechwiedzący i obiektywny ujawnia się w inwokacji. Styl podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne opisy ważnych przedmiotów i sytuacji. Iliada była przeznaczona do głośnej recytacji – pisana heksametrem składającym się daktyli lub spondejów. Narrator przedstawia wydarzenia z epickim dystansem, nie komentuje ich, nie ocenia. Rozbudowane porównanie tworzące obrazy poetyckie i podnoszące nastrój (pojedynek Achillesa z Hektorem). Dokładność opisu, każda sytuacja opisywana kolejno (nie przedstawia czynności równoczesnych). Każdy gest, szczegół. Bohaterowie są herosami – półbogami, są wyidealizowani. Inwokacja skierowana do bogów. Występuje paralelizm akcji – dwa ciągi wydarzeń, działalność ludzi i działalność bogów (realistyczny i nadzmysłowy). O końcowym wyniku decyduje przeznaczenie (Mojra), któremu podlegają zarówno ludzie jak i bogowie – Mojra jest wyrazem niezmiennego porządku świata. Brak wyraźnej pomiędzy ludźmi i bogami. Bogowie nie przewyższają ludzi pod względem etycznym. Drobiazgowe tło polityczno-społeczne, ekonomiczne, historyczne. Cechy epopei: * występuje inwokacja * porównania homeryckie(czyli rozbudowane-jedna część porównania jest samoistnym obrazem poetyckim) * epitety złożone(przym+rzecz :gromowładny Zeus) * pozycja narratora(ukazuje zdarzenia z dystansem, nie ocenia, nie krytykuje) * dwie płaszczyzny zdarzeń(paralelizm-dwupłaszczyznowość-obok świata realistycznego występują wydarzenia fantastyczne, obok płaszczyzny boskiej występuje płaszczyzna ludzka, bogowie ingerują w świat ludzi) * idealizacja, heroizacja człowieka * obok bogów i ludzi występują herosi * sceny batalistyczne i bitewne * opisy pełnią funkcję retardacyjną; zatrzymują akcję * Homer stosuje zasadę mimetyzmu, ale jednocześnie ją narusza poprzez cudowność świata przedstawionego * Heksametr w Iliadzie * podział na 24 księgi * narrator wszystkowiedzący ILIADA Homer * posiada inwokację * treść utworu nie jest ściśle związana z tytułem * utwór o tematyce batalistycznej i bohaterskiej * główny bohater Achilles * porównania homeryckie * epitety złożone, zasada mimetyzmu * utwór niezwykle dojrzały artystycznie ODYSEJA Homer * występowanie inwokacji * bohaterem utworu jest Odyseusz * świat przedstawiony kształtują jego baśniowe przygody * treść utworu stanowią opowiadania o 10-letniej tułaczce po morzu Odyseusza * retrospekcje i narracja bohatera * utwór bardzo obszerny -12 000 wierszy * bogowie ingerują w świat ludzi 3. Wojna Chocimska Potockiego PT Mickiewicza – eposy wzorowane na tekstach Homera Wojna Chocimska Cechy epopeji : * kategoria narratora wszechwiedzącego * bohater zbiorowy * opisowość * sceny batalistyczne * paralelizm akcji – świat ludzi i świat bogów; mitologiczna motywacja działań boaterów * inwokacja * operowanie dwoma stylami : * uroczystym – wysokim * realistycznym – styl opisów * funkcja opisów * poznawcza * retardacyjna (opóźnieniowa) * narracja epicka – obiektywne przedstawienie rzeczywistosći Środki : * epitety * wyliczenia * porównania * porównania homeryckie * heksametr (wiersz bohaterski) Epos sarmacki wyłamuje się z norm gatunku. Autor sięga do przeszłościi, aby potomkom ukazać waleczność przodków, sarmacki heroizm. Interpretując historię dokonuje konfrontacji bohaterskiej przeszłości z teraźniejszością. W Wojnie chocimskiej dominuje warstwa bohaterska. Chodkiewicz został wykreowany na heroicznego wodza i rycerza – przedstawiciel starej szkoły rycerskiej. Wzór osobowy rycerza chrześcijańskiego – jego śmierć to przykład słuzby dla ojczyzny i wiary. Obok bohatera jednostkowego pojawia się bohater zbiorowy, któregio heroizm sławi Potocki zestawiając w dygresjach czyny prawdziwych rycezry z wodzami ich zniewieściałych potomków. Bohater celowo hipeerbolizowany – funkcje dydaktyczne. Wojna Chocimska ma dwudzielną strukturę narracyjną * opowieśc o wojnie * wzbudzane dygresje oczasach współczesnych Potocki w sferze narracji zbliza się do wierszowanych kronik historycznych. Historia góruje nad fikcją, zachowuje układ diariuszowy Pan Tadeusz jako epopeja narodowa Epopeja to obszerny utwór epicki, wierszowany, podniosły w formie i nastroju (bohaterski, legendarny, historyczny, ludowy), także powieść o tematyce historycznej lub narodowej. Cechy Pana Tadeusza : * tematyka narodowa; * rozbudowane opisy; * utwór zawiera wszystkie cechy epopei; * kompozycja oparta jest na schemacie kompozycyjnym powieści – wielowątkowość (wątek miłosny: Zosia i Tadeusz, Telimena i Hrabia; wątek walki narodowowyzwoleńczej: Jacek Soplica i jego dzieje; wątek obyczajowy: spór o zamek, zajazd), epicki świat przedstawiony, akcja, fabuła; * synkretyzm: powieść (kompozycja), sielanka (opis życia w Soplicowie), komedia (miłość Telimeny i Hrabiego), poemat heroikomiczny (zajazd), gawęda (opowiadania Gerwazego i Wojskiego), liryka (opisy przyrody), baśń (zakończenie: i ja tam byłem, miód i wino piłem ). 4. Tragedia antyczna na podstawie Antygony dramat antyczny, a dramat szekspirowski Początek tragedii greckiej sięga misteriów dionizyjskich (Wielkie Dionizje), podczas których ich uczestnicy, ubrani w koźle skóry, śpiewali pieśni obrzędowe ku czci Dionizosa (boga wina i plonów). Nazwa tragedia pochodzi od dwóch słów greckich: tragos – kozioł i ode – pieśń (tragedia = pieśń kozła). Z pieśni obrzędowych (pochwalnych) zrodziła się tragedia, której budowa oparła się na dialogu prowadzonym przez Koryfeusza (przewodnika – opowiadacza) z chórem. Pierwszego aktora wprowadził Tespis, drugiego – Ajschylos, trzeciego – Sofokles. Zespół aktorski ograniczał się do trzech osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni, grali więc też i role kobiece. W tragedii antycznej nie ma podziału na akty i sceny: * PROLOGOS – zapowiedź * PARADOS – wkroczenie chóru * EPEJSODIONY – akcja sceniczna z aktorami * STASIMONY – wystąpienia chóru * KOMMOS – lament bohatera * EKSODOS – opuszczenie sceny przez zbiór * ZASADA DECORUM – zasada jedności treści, formy, jednorodności stylistycznej, zgodności gatunku ze stylem, językiem bohatera * ZASADA TRZECH JEDNOŚCI : * MIEJSCA – akcja rozgrywa się w jednym miejscu * CZASU – akcja zamyka się w ciągu 12-24 godzin * AKCJI – jeden wątek * ZASADA TRZECH AKTORÓW – tylko trzech aktorów może naraz przebywać na scenie(brak scen zbiorowych) * KATHARSIS – oczyszczenie (wywołanie u odbiorcy uczuć, litości, współczucia) Katharsis według Arystotelesa, nie prowadziło do uszlachetnienia uczuć, ale wyzwolenia się z nich, doprowadzało do osiągnięcia stanu spokoju wewnętrznego. * MIMESIS – naśladownictwo. Sztuka ma odzwierciedlać rzeczywistość. * SCHEMAT AKCJI : * EKSPOZYCJA, rozwinięcie, * PUNKT KULMINACYJNY, katastrofa, * ROZWIĄZANIE AKCJI. ANTYGONA * nie ma podziału na akty i sceny * kompozycja * pieśni chóru (rola chóru : ocenia bohatera, głos doradczy bohatera, komentuje akcje, wyraża opinie ludu, wyraża prawdy uniwersalne) * tragizm postaci (konflikt między prawem boskim i ludzkim) * akcja według schematu * zasada trzech jedności * zasada decorum * zasada trzech aktorów * występuje zwiastun (strażnik) Konflikt pomiędzy królem – KREONEM, a ANTYGONĄ jest istotą tragedii i nosi nazwę konfliktu tragicznego. Polega na zderzeniu się przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru i dlatego każde posunięcie bohatera prowadzi go do katastrofy, czyli klęski. Dla Kreona nadrzędnymi wartościami są rozum, ład społeczny i państwo. Dla Antygony natomiast, kierującej się wiarą i miłością, nadrzędne są przykazania duchowe. Konflikt Antygony z Kreonem jest to więc konflikt wartości i konieczności, bowiem bohaterowie bronią przeciwnych racji. Rozum zostaje przeciwstawiony miłości, prawo ludzkie – prawu boskiemu, interes zbiorowości (państwo) – obronie jednostki. Z tego względu, że racje obu stron są równorzędne, konflikt tragiczny jest nierozwiązalny, prowadzi nieuchronnie do klęski bohaterów. Antygona, za przeciwstawienie się rozkazowi króla, zostaje skazana na śmierć; Kreona, który jest winien śmierci trzech osób (Antygony, jej narzeczonego, a własnego syna – Hajmona i swojej żony), los skazuje na wyrzuty sumienia, które będą go dręczyły do końca życia. Tragizm jest wywołany szczególną konstrukcją losów bohaterów, którzy niezależnie od siły charakteru i szlachetnych intencji sprowadzają na siebie śmierć lub klęskę. Należy dodać, że o ich losie decydowało w tragedii greckiej fatum – przeznaczenie, ślepy los. Sympatia czytelnika (widza) jest po stronie Antygony, bo w jego odbiorze urasta ona do symbolu wielu uniwersalnych wartości, takich jak odwaga i przeciwstawianie się despotyzmowi oraz przemocy, wytrwałość i wierność swoim poglądom, niezależność, miłość do brata, poczucie więzi z tradycją i religią, szlachetność i spełnienie powinności siostrzanej i ludzkiej. Dramat Szekspirowski – Makbet : * zerwanie z zasadą trzech jedności * miejsca (pole, komnata zamkowa, pokoje w pałacu królewskim, Szkocja, Anglia) * czasu ( nie ma jednoznacznych oznaczeń w tekście, obejmuje okres od objęcia władzy przez Makbeta, jego panowanie i upadek). * akcji (obecność epizodów naświetlających nastroje społeczne) * zerwanie z zasadą decorum * sceny zbiorowe (tłum na scenie) * zerwanie z zasadą jedności estetycznej (sceny komiczne przeplatają się z tragicznymi) * brak retardacji * dwie konwencje świata przedstawionego – realistyczna i fantastyczna * dwojaka motywacja zdarzeń * nadprzyrodzona (żądza władzy zostaje obudzona przez czarownice) * psychologiczna * pejzaż nieobojętny (tragedia Makbeta rozgrywa się w typowej sceneri koszmaru – noc, burza) * w przeciwieństwie do tragedi antycznych nie działa fatum * bohaterów cechuje targizm, ale np. Makbet to jednocześnie zbrodniarz (tzw. Bohater – łotr) Popełniona zbrodnia powoduje, że Makbet staje się ofiarą własnych halucynacji (duch Banka widziany na uczcie), przywidzeń, które stają się przyczyną kolejnych zbrodni. Wydarzenia rozgrywają się często w nocy – porze strachu. 5. Antyczna koncepcja tragizmu TRAGIZM – kategoria estetyczna oznaczająca nierozwiązalny konflikt między dążeniami jednostki a siłami zewnętrznymi lub między różnymi dążeniami i skłonnościami tej samej jednostki zakończony klęską. Konflikt antyczny polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru. Każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy. Antygona – konflikt pomiędzy nie pisanym prawem boskim nakazującym chowanie zwłok Polinejka, a prawem władcy zakazującym chowania zdrajcy. Zdecydowała się pochować brata, za złamanie zakazu skazana na śmierć. Uważa, że prawa boskie stanowią mniejsze zło. Nie okazała skruchy wobec Kreona więc ten nie może zmienić swojego stanowiska. Kreon złamał prawo boskie – musi być za to ukarany. Podejrzliwy, postępuje bezwzględnie, rządzi terrorem. Hejmon użyty jako ogniwo łączące oboje bohaterów. Konflikt Hajmona pomiędzy uczuciami i powinnościami synowskimi z uczuciami i powinnościami narzeczonego. Szalę jego uczuć przeważa opinia publiczna solidaryzująca się z Antygoną. Katastrofa Antygony pociąga za sobą śmierć Hajmona – początek katastrofy Kreona . Za losem synów idzie Eurydyka. Kreon traci wszystkich najbliższych niemal w jednej chwili. Pozostał sam – by cierpiąc będąc odtąd żywym trupem . W tym konflikcie Antygona okazuje wytrwałość, odwagę, przeciwstawianie się despotyzmowi i przemocy, wierność swoim poglądom, niezależność, miłość do brata, poczucie więzi z tradycją i religią. 6. Antyczna, a szekspirowska koncepcja losów człowieka 7. Zjawisko Horacjonizmu Horacjonizm charakteryzuje się refleksyjnością, propagowaniem postawy dystansu i stoickiego spokoju wobec zmienności fortuny, prostotą i powściągliwością stylu, tendencją do korzystania z motywów mitologicznych. Horacjonizm przejawiał się w twórczości Petrarki, francuskich poetów Plejady, w poezji Jana Kochanowskiego oraz twórczości Michała Sarbiewskiego. 8. Twórczość Horacego i motywy zawarte w jego utworach – filozofia pieśni (stoicyzm, epikureizm) Horacy był najsławniejszym poetą rzymskim, świadomym swej poetyckiej wielkości ( non omnis moriar – nie wszystek umrę). Był autorem znakomitych wierszy, pieśni (które później nazwano odami), satyr i listów poetyckich. Głosił mądre zasady człowieka znającego ludzki los, człowieka, który wie, że bogactwo rzadko przynosi szczęście i że życie w zdrowiu, spokoju i w zgodzie z własnym sumieniem znacznie pomniejsza troski i niepokoje (podobne myśli można znaleźć w pieśniach Kochanowskiego). Epikureizm Materialistyczna i ateistyczna doktryna: w etyce uznająca jedynie dobra doczesne, a jako cel najwyższy szczęście człowieka, za które on sam jest odpowiedzialny, a którego źródłem są zwłaszcza przyjemności natury duchowej. Utożsamiane z dobrem negatywnym (brak cierpienia będącego wytworem ograniczonej, ciemnej umysłowości) i wskazaniami duchowymi jakie daje światły umysł; człowiek sam jest odpowiedzialny za swoje szczęście, a żyjemy po to, by ciągle dążyć do szczęścia; ponadto epikureizm zakładał istnienie tylko materialnego świata i dóbr doczesnych. W filozofii przyrody – uważający wszelki byt za cielesny, przyjmujący atomową budowę ciał, głoszący zasadę przyczynowości oraz tezę o mechanicznym działaniu przyczyn. Potocznie, postawa życiowa polegająca na dążeniu do niczym nie skrępowanego używania życia. Epikur (341 – 270 r. p.n.e.) – filozof grecki; przedstawiciel starożytnego materializmu, kontynuator atomistyki Demokryta. Stoicyzm W języku potocznym istnieje zwrot stoicki spokój – tak określamy postawę równowagi zachowywaną nawet wobec przeciwności losu. To określenie wywodzi się z systemu filozofii stoickiej. Filozofia stoicka została zapoczątkowana w III w. p.n.e. w Atenach przez Zenona z Kition. Stoicy byli materialistami i racjonalistami: uznawali tylko jeden byt – materię, i poznanie rozumowe. Najbardziej jednak rozwinęli myśl etyczną, przejmując od Sokratesa przekonanie o łączności szczęścia, cnoty i rozumu. Najwyższym dobrem jest cnota, ona zapewnia szczęście. Aby je osiągnąć, trzeba uniezależnić się od okoliczności zewnętrznych, zapanować nad sobą, wyrzec się dóbr przemijających. żyć cnotliwie znaczy żyć zgodnie z naturą. Natura jest rozumna, harmonijna, boska. Naturę człowieka stanowią nie namiętności (te są źródłem zła), lecz rozum. życie cnotliwe jest zatem zgodne z naturą, z życiem wolnym. Ideałem stoików był mędrzec – człowiek rozumny, szczęśliwy, wolny, bogaty, bo mający rzeczy najcenniejsze. Mędrzec ceni tylko cnotę, potępia zło i jest obojętny wobec dóbr nietrwałych: bogactwa, siły, urody, zaszczytów. Dzięki temu jest niezależny i wolny. Filozofię stoicką cechowała surowa powaga, trzeźwość, rygoryzm. Była to jednak filozofia optymistyczna: głosiła wiarę w człowieka, w możliwość osiągnięcia cnoty, a więc szczęścia. Pojęcie wolności wewnętrznej człowieka jest kluczowym pojęciem etyki stoickiej. Seneka i Marek Aureliusz należą do młodszej szkoły stoickiej. Odbiegli oni od pierwotnego materializmu, ograniczyli filozofię stoicką do etyki i mądrości życiowej. Wywarli duży wpływ na rozwój myśli chrześcijańskiej. Ich pisma trafiały do szerokich rzesz odbiorców, filozofia stawała się w ich ujęciu podporą w życiu. 9. Motywy mitologiczne i biblijne inspiracją dla twórców współczesnych ( Dedal i Ikar , Nike , Apollo i Marsjasz , Prometeusz , Syzyf , itp.) * Jan Kochanowski Czego chcesz od nas Panie – motyw zaczerpnięty z Księgi Rodzaju. Bóg jest ukazany jako stwórca świata, architekt, Wielki Budowniczy. On zbudował niebo i sprawił, że wody zebrały się w brzegach. Przedstawiany także jako wielki artysta. Oblicze Boga jest dobrotliwe i pogodne. W podniosłym tonie mówi o nim Kochanowski jako o Panu Świata. Eksponuje jego potęgę i wszechobecność. Antropomorfizacja wizerunku Boga. * Treny – Tren XIX – Sen. Stwierdza, że Bóg zsyła na człowieka zarówno cierpienie jak i radość, nagradza prawość, służbę ojczyźnie i cnotę. * Prawa i obowiązki Tadeusz Różewicz . * Wciąż o Ikarach głoszą Ernest Bryll * Nike która się waha Zbigniew Herbert * Apollo i Marsjasz Zbigniew Herbert * Ikar Stanisław Grochowiak Mit jest to sfabularyzowana opowieść wyrażająca wierzenia danej społeczności, Ma on najczęściej charakter metaforyczny i symboliczny i dlatego niesie bogate treści uniwersalne. Te cechy mitu sprawiają, że zawiera on pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tzw. archetypy. Uniwersalna wymowa mitu i wzorce postaw powodują, że mity odegrały szczególną rolę w kulturze europejskiej, stały się bogatym źródłem tematów sztuk pięknych, a w tym także literatury, która sięgała do nich najczęściej w tych okresach, gdy ożywały estetyczne normy antyku. Potwierdzeniem tego może być literatura Odrodzenia, a przede wszystkim twórczość najwybitniejszego jej przedstawiciela w Polsce – Jana Kochanowskiego. W Odprawie posłów greckich Jan z Czarnolasu wykorzystuje zaczerpnięty z Iliady fragment mitu trojańskiego opowiadającego o uprowadzeniu przez Parysa pięknej Heleny – żony króla Menelausa. Posłowie greccy – Menelaus i Ulisses – przybywają do Troi i zabiegają o zwrot porwanej królowej spartańskiej. Nad dylematem, oddać czy zatrzymać w Troi Helenę, obraduje rada trojańska, która wskutek intryg królewicza trojańskiego postanawia zatrzymać Greczynkę i przez to naraża kraj na niebezpieczeństwo. Nawiązanie do mitu służy autorowi do pokazania stanu moralnego współczesnej sobie szlachty oraz do krytyki sejmu polskiego i osoby niezdecydowanego króla, który opowiada się za wolą większości kierującej się prywatą. W Odprawie posłów greckich wyraża też Kochanowski patriotyczną troskę o przyszłość kraju, którą wypowiada przez usta wieszczki Kassandry przepowiadającej upadek Troi. W zupełnie inny sposób mity inspirują pisarzy romantyzmu i Młodej Polski. Poeci tych czasów sięgają do symboliki mitu, nawiązują do postaw bohaterów mitycznych i tego, co wyraża uniwersalne wartości lub dążenia epoki. Widzimy to w kreacji bohatera III części Dziadów Adama Mickiewicza i w natchnionym monologu Konrada w Wielkiej improwizacji . Konrad w tej pieśni kierowanej do Boga i natury wyraża wiarę w twórczą, boską moc uczucia i myśli. Jednak radość płynąca z doskonałości i geniuszu poetyckiego jest przeniknięta wszechogarniającą miłością do własnego, udręczonego narodu. Konrad dzieli z nim cierpienia. Ja i ojczyzna to jedno. Nazywam się Milijon – bo za miliony kocham i cierpię katusze. Żarliwa miłość do ojczyzny doprowadza go do prometejskiego buntu przeciwko Bożej obojętności. Domaga się więc rządu dusz , bo wierzy, że siłą swego uczucia uszczęśliwi naród. Konrada jako bohatera romantycznego cechuje poczucie tytanicznej siły, które jednak rodzi w nim pychę i powoduje bluźnierstwo wobec Boga. Dlatego bohater staje się łupem diabłów i ponosi klęskę. Konrad często jest zwany Prometeuszem polskim. Z postawy mitycznego bohatera przejmuje miłość do ludzi , bunt przeciwko Bogu, ofiarę i cierpienie. Podobne cechy widzimy w kreacji podmiotu lirycznego w hymnie Jana Kasprowicza Święty Boże, Święty Mocny : Jestem, Jestem i płaczę… Biję skrzydłami jak ptak ranny jak ptak ten nocny któremu okiem kazano skrwawionym patrzeć w blask słońca. i obraz buntu: A ty o Boże! o Nieśmiertelny! (…) siedzisz między gwiazdami (…) i ani spojrzysz na padolny smug. Mit o Syzyfie wykorzystuje Stefan Żeromski w powieści Syzyfowe prace . Nieefektywny, bezowocny wysiłek Syzyfa ( nieustanne wtaczanie głazu na szczyt góry i staczanie się go z wierzchołka) wprowadza pisarz w tytule powieści jako metaforę. Ma ona pokazać daremność wysiłku rusyfikatorów, którym nigdy nie uda się zrusyfikować młodzieży polskiej. Widzimy to na przykładzie Marcina Borowicza. Zdawałoby się, że już uległ rusyfikacji , jednak jedna lekcja języka polskiego, a zwłaszcza recytacja Reduty Ordona przez Bernarda Zygiera sprawia przemianę duchową Marcinka. Zrozumiał on, że jest Polakiem i świadomie podjął walkę z rusyfikacją. Wyjątkowo często do kultury antycznej sięga Stanisław Wyspiański – wielki erudyta w tej dziedzinie. Dramat Akropolis zaludnił poeta licznymi postaciami z dzieł Homera. Natomiast w Nocy listopadowej do akcji wkraczają greccy bogowie, np. zryw narodowy inspirowany przez Nike, motyw Demeter i Kory – pożegnanie matki z córką i odpłynięcie Kory do Hadesu jest zapowiedzią klęski powstańców. W literaturze współczesnej do kultury antycznej oraz mitologii greckiej i rzymskiej nawiązuje w wielu wierszach Zbigniew Herbert. Przykładami są Nike, która się waha – wiersz poświęcony dramatowi młodziutkiego powstańca oraz Apollo i Marsjasz . W tym ostatnim utworze przedstawia poeta współzawodnictwo Marsjasza i Apollina w grze na flecie. Zgodnie z treścią mitu Apollo wygrał pojedynek, a Marsjasza przywiązał do drzewa i odarł ze skóry. Cierpienia Marsjasza budzą w naturze grozę i współczucie: pod nogi upada mu skamieniały słowik (…) drzewo, do którego przywiązany jest Marsjasz jest siwe zupełnie Ale Apollo spokojnie czyści instrument. Wiersz ten potępia okrucieństwo i przemoc. Tematy i motywy mitologiczne stanowią stałą inspirację dla twórców, a więc nie tylko dla pisarzy, ale również rzeźbiarzy i malarzy. Antygona – mit o Edypie: tron tebański posiadł Lajos, wyrocznia ostrzegła go, że polegnie z ręki własnego syna, który w następstwie ożeni się z matką, a jego żoną Jokastą. Gdy urodził się syn, przekłuli mu pięty żelaznymi kolcami, związali i porzucili w górach. Dziecko znaleźli pasterze i zanieśli na wychowanie królowej, która nie miała własnego potomstwa. Od spuchniętych nóg nazwano go Edyp. Nikt nie chciał wyjawić mu tajemnicy jego pochodzenia. Pojechał do Delf do wyroczni. Usłyszał aby nie wracał do ojczyzny, gdyż zabije ojca i ożeni się z matką. Edyp sądząc, że królestwo Koryntu są jego rodzicami udał się w inne strony. Po drodze w ciasnym wąwozie spotkał wóz, nie chciał ustąpić z drogi. W bójce tamci zginęli (Lajos – ojciec Edypa). W Tebach tron objął syn Lajosa – Kreon. Edyp rozwiązał zagadkę Sfinksa – ożenił się z matką, zaczął panować w Tebach. Urodziła mu dwóch synów i dwie córki. Klątwa wisiała na całymi Tebami. Wezwany mędrzec wyjawił prawdę. Jokasta się powiesiła, Edyp wykłuł sobie oczy, odział w łachmany i odszedł. Polinejkes i Eteokles walczyli o władzę w mieście – oboje zginęli. Polinejkes jako zdrajca (on najeżdżał miasto, Eteokles go bronił) został bez pogrzebu. Iliada – mit o wojnie trojańskiej: król Troi Priam kazał nowonarodzonego syna Parysa porzucić w górach (matka Hekebe miała zły sen). Dziecko ocalił i wychował pasterz. Gdy dorósł był rozjemcą trzech bogiń: Ateny, Hery i Afrodyty. Afrodyta obiecała dać mu najpiękniejszą kobietę świata – Helenę żonę Menelaosa króla Sparty. Potem porwał Helenę. Grecy wyprawili się na Troję. Na czele brat Menelaosa – Agamemnon. Na wyprawę wzięto Achillesa (pięta nie zamoczona w Styksie) – bez niego nie mogli zwyciężyć. Pogrom Troi był pogromem bohaterów (Petroles, Hektor, Achilles, Parys). Pomysł Odyseusza – koń trojański, miał być ofiarowany Atenie. Odyseja Syzyfowe Prace Upadek Ikara Odprawa posłów greckich . Nawiązanie do mitu służy autorowi do pokazania stanu moralnego współczesnej sobie szlachty, krytyki sejmu, niezdecydowanego króla. Wyrażona jest również patriotyczna troska o dobro kraju, ustami wieszczki Kassandry, przepowiadającej upadek Troi. Syzyfowe prace – metafora wprowadzona w tytule ma ukazać bezowocność wysiłku rusyfikatorów, który nigdy nie uda się zniszczyć młodzieży polskiej. Widzimy to na przykładzie Marcina Borowicza. Wydawałoby się, że już uległ rusyfikacji jednak jedna lekcja polskiego, zwłaszcza recytacja Reduty Ordona sprawia jego przemianę duchową. Zrozumiał, że jest Polakiem i podjął świadomie walczyć z rusyfikacją. 10. Geneza i funkcjonowanie mitu arkadyjskiego ARKADIA – (wg starożytnych greków) górski, lesisty kraj na środkowym Peloponezie, zamieszkały przez ubogich pasterzy i dzikie zwierzęta. Kraina prostoty i szczęśliwości (w istocie zacofana i prymitywna). Wielką karierę zrobił mit arkadyjski, który po raz pierwszy pojawił się w IV eklodze Wergiliusza w postaci poetyckiego obrazu wyidealizowanej krainy spokoju, ładu i wiecznej wiosny. Jej mieszkańcy – pasterze żyją w pełnej harmonii z naturą. Nawiązaniem do tego motywu jest pieśń Panny XII z Pieśni świętojańskiej o Sobótce Jana Kochanowskiego. Wyraża tu poeta pochwałę życia wiejskiego i stworzonego przez ten model egzystencji typu ludzkiego. Jest to ideał ziemianina, który prowadzi samowystarczalny pod względem materialnym tryb życia, z dala od zgiełku miejskiego , niebezpieczeństw wojennych i kłopotów kupieckich. Ideał ziemianina jest pełen aspiracji duchowych. W jego kreację wpisuje poeta pochwałę takich wartości, jak niezależność, spokój wewnętrzny, wzajemna życzliwość członków rodziny, szacunek dla starszych. Poeta nie zapomina o dobrobycie i eksponuje to, co dla motywu arkadyjskiego jest bardzo istotne, a mianowicie brak trosk materialnych i dostatnie życie bohaterów, którzy nie znają znoju pracy. W słynnej sielance Laura i Filon poeta łączy czułostkowość z rokokowym wdziękiem, elementy konwencjonalne z akcentami szczerości i prawdy uczuciowej. Przeżyciom bohaterów towarzyszy natura i atmosfera wieczoru na wsi . Głębsze i prawdziwsze doznania i emocje oddaje wiersz Do Justyny. Tęskność na wiosnę . Ukazane jest tu subtelne przeżycie natury, a więc tęsknota za słońcem, kwiatami, śpiewem ukochanej. W motywie arkadyjskim poeci sentymentalizmu eksponują nastroje elegijne, tzn. smutek i melancholię, a w uczuciu – tkliwość, czułość i rzewność. Przemiany Owidiusza Złoty wiek bliski jest wyobrażeniu Arkadii : * brak karzącej dłoni, sądów, winnych * brak prawa (zakazów i nakazów) ze względu na pełne pokory i dobroci życie mieszkańców * brak trosk, zmartwień * nieznajomość wojen * brak broni * nieznajomość lęku * wieczna wioska * ziemia sama z siebie rodzi, obfite plony(bez pielęgnacji, orki, zasiewu) * prostota i jasność
