Architektura gotycka.
Architektura gotycka jest ostatnim stylem budownictwa w średniowieczu. Jej rozwój przypada na okres dojrzałego i późnego średniowiecz. Styl ten ukształtował się we Francji w połowie XII w. już pod koniec stulecia pojawił się w budownictwie angielskim. W XIII wieku rozprzestrzenił się w szeregu krajów europejskich, m.in. w Europie Środkowej oraz Skandynawii. Nazwę swoją architektura gotycka wywodzi od barbarzyńskiego plemienia Gotów, chociaż ci nie mieli z nią nic wspólnego. Określenie – architektura gotycka – rozpowszechnili Włosi, nazywając tak nowy kierunek, którego odrębne i bardzo swoiste formy uznali za wykwit barbarzyństwa.
Jako zasadnicze cechy gotyku, które określają styl, można wymienić:
1. Zdecydowane wyodrębnienie elementów konstrukcyjnych, którymi są żebra i filary, od elementów wypełniających, tj. pól wypełniających sklepienia i ścian.
2. Lekkość sklepienia i jego konstrukcja pozwalająca na przekrywanie dużych przestrzeni o dowolnych rzutach.
3. Zapewnienie stateczności nawet bardzo wysokim nawom, przez zastosowanie systemu łuków przyporowych i skarp.
4. Przez zastosowanie zasady konstrukcji szkieletowej, możliwość uzyskania dużych rozpiętości przy rozstawie podpór i znacznych wysokości, co gwarantuje przestrzenność wnętrz.
5. Możliwość dobrego oświetlenia wnętrz otworami o dużych powierzchniach przeszklenia.
6. Znaczne uproszczenie rzutu w odniesieniu do poprzedniego okresu.
W układzie rzutu kościołów gotyckich przeważają założenia na krzyżu łacińskim o trzech lub rzadziej pięciu nawach. W konstrukcjach budowli tego okresu występują dwa zasadnicze systemy – bazylikowy i halowy. W rzutach poziomych bardziej rozwiniętych układów trójnawowych występują nawy poprzeczne z wydłużonym prezbiterium. Prezbiteria mogą być prostokątne, zakończone absydą półkolistą lub wieloboczną z wieńcem promieniście ułożonych kapliczek. Wzdłuż nich prowadzi obejście otoczone kaplicami. Do potężnych brył katedr przylega cały ich wieniec o kształcie prostokątnym lub owalnym, wbudowany między wieże sił.
Wieże wznoszą się na skrzyżowaniu naw oraz wychodzą na ścianę frontalną. Nad portalem wejściowym zjawiają się jedna lub dwie wieże. Czworoboczny kształt podstawy wież zmienia się z czasem, pnąc się ku górze w ośmioboku. Ściany wież wzmacniają , dostawione do boków lub naroży, cofające się ku górze filary przyporowe. Piętra są zaznaczone ostrołukowymi otworami.
Zamki w okresie gotyckim miały także charakter obronny. Zamek będący siedzibą feudała nie zawsze miał układ regularny. Jednak główne elementy jego założenia otrzymały obrys zbliżony do prostokąta. Tę formę miał głównie dziedziniec. Przekryciem stosowanym najczęściej był drewniany strop belkowy. W większych pomieszczeniach podtrzymywał belki jeden lub kilka podciągów zwanych sosrębami.
Materiał, konstrukcja.
Materiałem budowlanym z którego wykonywano ściany zależnie od warunków miejscowych , była cegła palona i kamień ciosowy. Na północy budowano przeważnie z cegły, na południu z kamienia. Detale architektoniczne, tak bogate w gotyku, wycinano w kamieniu lub wykonywano z czerwonej prasowanej cegły, zwanej kształtówką o najróżniejszych formach i profilowaniu. Nietynkowane, ceglane ściany tworzą charakterystyczny rysunek wiązania zwanego od nazwy okresu – gotyckim , a także polskim. Powszechnie stosowany łuk ostry pozwala na łatwe przekazywanie sił ze sklepień na podpory. Architekturę tego okresu charakteryzuje lekkość, strzelistość i dynamizm form. Nad otworami także pojawia się łuk ostry. W rozwiązaniu płaszczyzn ściennych panuje przewaga linii pionowych, czyli wertykalizm. W bryle, na linii osi filarów, zjawiają się łuki przyporowe przybierające w bogatszych rozwiązaniach mocno eksponowane formy. Są to charakterystyczne cechy architektury sakralnej gotyku.
W układach bazylikowych występuje tendencja do zdecydowanego podwyższania nawy głównej w stosunku do bocznych. Przy strzelistości i smukłości filarów niosących ściany tej nawy, występujące wiły skośne muszą być przeniesione na fundamenty przez zewnętrzny system przyporowy. W celu odciążenia filarów i ścian budowniczowie gotyku wprowadzają specjalne konstrukcje przyporowe przy ścianach zewnętrznych budowli. Tworzą one wieże sił i system łęków odporowych , przenoszący siły powstałe w wyniku ukośnego parcia sklepień.
Układ halowy polega na odmiennej zasadzie, którą łatwo można odczytać w przekroju pionowym budowli. Nawy boczne , równie wysokie jak główna , przekazują parcie jej sklepień na boki – mocnym zewnętrznym przyporom. Ich ustawienie wzdłoż ścian zewnętrznych odpowiada ściśle ułożdniu zbiegających się żeber.
Najwybitniejszym osiągnięciem budowniczych gotyku jest sklepienie żebrowe. Zastosowanie żebra, jako samodzielnego elementu nośnego, prowadzi konsekwentnie do zerwania z kanonem przekryć ograniczonych wyłącznie do pól kwadratowych . Żebra tworzą samodzielne łęki, na których opierają się kolebki sklepienia. Przekroje żeber mogą być zróżnicowane w zależności od roli, którą spełniają w sklepieniu. Żebra, oprócz podstawowego znaczenia konstrukcyjnego, są także bardzo ważnym w tym stylu elementem dekoracyjnym.
Forma.
Otaczający na zewnątrz budowlę gotycką zespół elementów , do których należały: przypory, łuki oporowe, arkady, otwory okienne i porale wejściowe czy też znajdujące się we wnętrz głowice , służki, żebra , zworniki, stanowiły powierzchnie, na których umieszczano niewyczerpaną wprost obfitość motywłw dekoracyjnych i figuralnych. Bogaty wystrój rzeźbiarski podkreślał smukłośćgotyckiej bryły, potęgował wrażenie lekkości. Rzeźbiarskie elementy w kształcie zwiniętych pączków lub liści tak zwane żabki zdobiły wszelkie pochyłe krawędzie dachów, wierzyczek, wimperg , których zakończenie stanowiła iglica ozdobiona kwiatonem. Wierze , przypory , naroża, szczyty, portale wieńczyły strzliste wieżyczki o czworobocznym trzonie z daszkiem zwane pineklami. Dachy gotyckie , zwłaszcza nad nawami środkowymi były bardzo wysokie . Ich szczyty rozwiązane jako formy ozdobne: sterczynowe, schodkowe, wnękowe. W kościołach halowych wymagających olbrzymiego dachu dzielono go niekiedy kryjąc osobno każdą nawę. W zachodniej elewacji dominującą rolę odgrywały wieże, które w wielu obiektach nie zostały w pełni zreakizowane. Ponad trzema lub pięcioma wielkimi portalami oddzielona od nich galerią , często zdobioną posągami umieszczona jest okazała rozeta. Ogromne portale zapraszają do wejścia uskokami pełnymi świętych postaci, nad którymi zamykają się ostrołukową lknią bogato zdobione laskowania .
Elementem nośnum konstrukcji wewnątrz kościoła są filary międzynawowe wiązkowe i przyścienne. Filary wiązkowe zbierają poprzez żebra ciężar sklepienia. Ich kwadratowy lub ośmioboczny trzon wzbogacają służki odpowiadające elementom niosącym sklepienie.Głowica miała kształt kielichowy o formach roślinnych w otoczeniu podobnych głowic zdobiących służki. Przykładami architektury gotyckiej są : Katedra Notre Dame w Paryżu, Katedra w Kolonii , Ratusz w Sienie, Pałac Dożów w Wenecji. Natomiast w Polsce : Kaplica Św. Jadwigi w Trzebinie, Katedra na Wawelu, Katedra w Gnieźnie i Kolegiata w Wiśnicy.
