Za panowania króla Stanisława
Mięszkał ubogi szlachcic na Podolu;
Wysoko potém go wyniosła sława;
Szczęścia miał mało w życiu, więcéj bolu;
Albowiem była to epoka krwawa
I kraj był cały na rumaku, w polu;
Łany, ogrody leżały odłogiem,
Zaraza stała u domu za progiem.
Maurycy Kaźmierz Zbigniew miał z ochrzczenia
Imiona; rodne nazwisko Beniowski.
Tajemniczą miał gwiazdę przeznaczenia,
Co go broniła jako częstochowski
Szkaplerz ? od dżumy, głodu, od płomienia
I od wszystkich plag ? prócz śmierci i troski;
Bo w życiu swoim namartwił się bardzo,
A umarł, choć był z tych, co śmiercią gardzą.
Młodość miał bardzo piękną, niespokojną.
Ach! taką tylko młodość nazwać piękną,
Która zaburzy pierś jeszcze niezbrojną,
Od któréj nerwy w człowieku nie zmiękną,
Ale się staną niby harfą strojną
I bite pieśnią zapału, nie pękną.
Przez całą młodość pan Beniowski bujnie
Za trzech ludzi czuł ? a więc żył potrójnie.
Wioseczkę małą miał ? ale dziedziczną,
Dwadzieścia miał lat ? był u siebie panem.
Spraszał do domu szlachtę okoliczną,
Fortunka jego ciągle ciekła dzbanem.
Miał nadto proces i sprawę graniczną;
A prędzéj sprawę wygrałby z szatanem
Niż z ową psiarnią wtenczas palestrantów:
Słowem, że przyszło do długów i fantów.
Pozbył się naprzód klinów i futorów.
Potém i konie wyprzedał z uprzężą ?
Nie znano wtedy jeszcze w Polsce szorów,
O które żony dziś mężów ciemiężą
Pozbył się potém swoich białozorów,
Regentowi dał charty, w rękę księżą
Ostatnie grosze dwa za ojca duszę
I na ornaty dwa ojca kontusze.
Z tych majątkowych ostatnich konwulsji
Nie zyskał, jedno wyrok przeciw sobie;
Wyrok, w którym rzecz była o ekspulsji.
Mało o to dbał (tracąc na chudobie,
Dzisiaj są ludzie młodzi stokroć czulsi),
Lecz pan Beniowski rzekł: „Ja sam zarobię
Na drugą wioskę et si non mi noces,
Fortuna ? z wioską nabędę i proces.
„I znowu mój syn będzie miał przyjemność
Z palestrą jadać i być Akteonem,
I na przyjaciół wzdychać niewzajemność,
I stać, tak jak ja, pod ciemnym jesionem,
Który mój ojciec sadził… O nikczemność!…”
Tu pan Kazimierz jęknął harfy tonem
I na szumiący jesion łzawo spojrzał.
W téj chwili zyskał trochę ? trochę dojrzał.
Trochę skorzystał w sobie jako prawnik,
Trochę skorzystał jak człowiek odarty,
Na którego sam pan sędzia, zastawnik
I regent ? niby trzy głodne lamparty
Lub jako muły puszczone na trawnik,
Lub jak na duszę rozsierdzone czarty
Wpadli, ogryźli i na pocieszenie
Rzecz zostawili słodką ? doświadczenie.
O doświadczenie! ty jesteś pancerzem
Dla piersi, w któréj serce nie uderza;
Jesteś latarnią nad morskim wybrzeżem,
Do któréj człowiek w dzień pochmurny zmierza;
O doświadczenie! jesteś ciepłym pierzem
Dla samolubów; tyś gwiazdą rycerza,
Bawełną w uszach od ludzkiego jęku;
Dla mnie, śród ciemnéj nocy ? świecą w ręku.
Lecz pan Beniowski liczył lat dwadzieścia,
O doświadczenie jak o grosz złamany
Nie dbał ? wolałby mieć wioskę i teścia,
To jest ślubem być dozgonnym związany
Z panną Anielą. ? Téj sztuka niewieścia
Sprawiła, że był srodze zakochany;
Na gitarze grał i rym śpiewał włoski,
I wszystko dobrze szło ? dopóki wioski
Nie stracił… wtenczas po włosku: addio!
Po polsku: pisuj do mnie na Berdyczów.
Okropne słowa! jeśli nie zabiją,
To serce schłoszczą tysiącami biczów.
Panna Aniela, dziewczę z białą szyją,
Była z rodziny dostatniéj A…wiczów…
Kochała wiernie ? wierność była w modzie
Lecz ojciec ? ten stał jak mur na przeszkodzie.
Mimo to jednak Aniela, jak róże,
Co nad wysoki mur liściem wybiegną
Patrzeć na słońce ? oczy miała duże,
Czarne ? jak róże, co się nad mur przegną
I mimo czujne ogrodowe stróże
Zerwaniu chłopiąt i dziewcząt ulegną,
A potém gorzki los tych niewiniątek
Więdnąć na włosach i sercach dziewczątek;
Aniela ? mimo ojcowskie czuwanie ?
Widywała się ze swoim Zbigniewem.
Kronika milczy, czy to widywanie
Odbywało się pod jaworu drzewem,
W godzinę, kiedy słychać psów szczekanie,
Kiedy słowiki wywołują śpiewem
Księżyc spod ziemi; lecz pozwól, asindziéj,
Że się nie mogli widywać gdzie indziéj…
Zwłaszcza o innéj porze… Ojciec srogi,
Do tego wielki oryginał, splennik;
Diabeł wie, jakiéj wiary: w rzymskie bogi
Wierzył i wierzył w proroctwa i w sennik,
Chrystusa także krwią oblane nogi
Całował; zwał się cesarzów plemiennik…
Słowem, była to dziwna meskolancja
Świętości, złota, folgi ? jak monstrancja.
To porównanie pojąłbyś od razu,
Gdybyś go widział w złocistym szlafroku,
Z łbem łysym, gdzie jak z Rembrandta obrazu
Odstrzeliwało słońce; kiedy w mroku
Adamaszkowych purpur stał jak z głazu
Kłaniającym się ludziom na widoku
I stał jak martwy, niczym się nie wzruszył,
Lecz widać było, że żył ? bo się puszył.
Zamek jego stał nad rzeczką Ladawą,
Na skale, a pod skałą staw był wielki.
W tym stawie widać było twarz jaskrawą
Słońca i białe łabędzie Anielki;
Grobelka z młyńską u końca zastawą,
Za groblą kościół Panny Zbawicielki
Z trzema wieżami baniastymi w złocie
I chat okienka niby oczy kocie.
Wszystko to było dziwnie piękne, cudne!
Zwłaszcza że szlachcic, wielki oryginał,
Góry uczynił do przebycia trudne,
Wężowe w skałach ścieżki powycinał
I między róże, co rosły odludne,
Postawiał golce rzymskie: ten puginał
W ręku swym trzymał i twarz miał brodatą ?
Skąd łatwo było poznać, że to Kato;
Apollo w morzu zostawił koszulę
I na Starosty górach stał bez listka;
Daléj w egipskich katakombach… ule;
Daléj posągi, którym koniec świstka
Wyłaził z gęby i przemawiał czule
Do pana zamku jak do Antychrystka…
Albowiem wszystkie te pomysły pańskie
Nie katolickie były ? lecz pogańskie.
W ogrodzie stała jakaś larwa niema,
Czarna, ogromna, rozrosła szeroko;
Był to krzesany dąb na Polifema.
Jedno w koronie miał wybite oko,
A tyle widział nieba, co obiema,
I nad sadzawką coś dumał głęboko,
Patrząc tym jednym okiem w ciemną wodę:
Na deszcz miał czarny wzrok, jasny w pogodę.
Naprzeciw była bardzo ciemna grota;
Przed nią się nieraz siwy rybak skłoni,
Gdy go na stawie ogarnie ciemnota,
A sieci pluszczą śród spokojnych toni;
Albowiem w grocie Matka Boska złota,
Z wieńcem różanych lamp na jasnéj skroni,
Jako Dyjana o poranku biała,
Na staw z różanéj tęczy wyzierała…
Słowem, było to istne głupstwa wzgórze,
Zwierciadło czyste cnego antenata,
Na którym meszty świeciły papuże,
Rzymska, purpurą bramowana szata,
Przy ucztach często na łysinie ? róże,
A w ręku czara ze śmiercią Sokrata,
Tak dobrze, wiernie wykowana rylcem ?
Że kto pił, zdał się mędrcem ? nie opilcem.
Z tego wszystkiego pan Kazimierz śmiał się.
Lecz zakochany w cudownéj Anieli,
Wyjawić szczerze swoich myśli bał się;
Polubił nawet te posągi w bieli,
Te groty od lamp różane ? i stał się
Nabożnym bardzo w każdéj skalnéj celi;
W każdéj albowiem była jego droga
I w każdéj po niéj została część Boga ?
Woń jakaś, jakiś duch nieprzenikliwy,
Co myśli wtrącał i duszę w marzenia.
Każdy z nas miał kraj młodości szczęśliwy,
Kraj, co się nigdy w myślach nie odmienia.
Ja sam, com widział Chrystusa oliwy,
Góry z marmuru i góry z płomienia,
Wolę ? i sądzę najpiękniéjszą z krajów
Jedną maleńką wieś, pełną ruczajów,
Pełną łąk jasnych, gdzie kwitnie wilgotna
Konwalia, pełną sosen, kalin, jodeł;
Gdzie róża polna błyszczy się samotna,
Gdzie brzozy jasnych są kochanką źródeł ?
? A zaś przyczyna temu jest istotna,
Że na tych bagnach, gdzie potrzeba szczudeł,
Jam wtenczas bujał na młodości piórach,
Jasny i chmurny ? jako księżyc w chmurach.
O Melancholio! nimfo! skąd ty rodem?
Czyś ty chorobą jest epidemiczną?
Skąd przyszłaś do nas? Co ci jest powodem,
Że teraz nawet szlachtę okoliczną
Zarażasz? ? Nimfo! za twoim przewodem
Ja sam wędrówkę już odbyłem śliczną!
I jestem dzisiaj ? niech cię porwie trzysta!
?Nie Polak ? ale istny bajronista…
Trochę w tym wina jest mojéj młodości,
Trochę ? tych grobów, co się w Polszcze mnożą,
Trochę ? téj ciągłéj w życiu samotności,
Trochę ? tych duchów ognistych, co trwożą,
Palcami grobów pokazując kości,
Które się na dzień sądny znów ułożą
I będą chodzić skrzypiąc, płacząc, jęcząc,
Aż wreszcie Pana Boga skruszą ? dręcząc.
Prześliczna strofa! mógłbym zacząć od niéj
Nowy poemat, jak Sąd ostateczny;
I przy eumenid pokazać pochodni,
Jak jest grzech każdy dziwnie niebezpieczny;
Jak w jasnym niebie daleko jest chłodniéj
Niż w piekle, kędy płonie ogień wieczny;
Lecz wolę dzieło to rzucić na późniéj,
Bo do porządku mnie wołają woźni…
Ci woźni są to krytycy. ? Kolego,
Byłżeś w Arkadii téj, gdzie jezuici
Są barankami?… Pasą się ? i strzegą
Psów; i tym żyją, co ząb ich uchwyci
Na pięcie wieszcza. Kraina niczego!
Pełna wężowych ślin, pajęczych nici
I krwi zepsutéj ? niebieska kraina,
Co za pieniądze bab ? truć nas zaczyna.
O Polsko! jeśli ty masz zostać młodą
I taką jak ta być, co dzisiaj żyje,
I być ochrzczona tą przeklętą wodą,
Któréj pies nie chce, wąż nawet nie pije;
Jeśli masz z twoją rycerską urodą
Iść między ludy jak wąż, co się wije;
Jeśli masz zrównać się z podstępnym Włochem:
Zostań, czym jesteś ? ludzi wielkich prochem!
Ale to próżna dla ciebie przestroga!
Ciebie anieli niebiescy ostrzegą
O każdéj czarze ? czy to w niéj przez wroga,
Czyli przez węża i pająka swego
Wlane są jady. ? Jesteś córką Boga
I siostrą jesteś Ukrzyżowanego.
Ciebie się żadna trucizna nie imie;
Krzyż twym papieżem jest ? twa zguba w Rzymie!
Tam są legiony zjadliwe robactwa:
Czy będziesz czekać, aż twój łańcuch zjedzą?
Czy ty rozwiniesz twoje mściwe bractwa,
Czekając na tych, co pod tronem siedzą
I krwią handlują, i duszą biedactwa,
I sami tylko o swym kłamstwie wiedzą,
I swym bezkrewnym wyszydzają palcem
Człeka, co nie jest trupem ? lub padalcem.
Lecz pokój z nimi!… Nie, ten brud ruchomy
Nie zna pokoju ? więc życzenie próżne!
Niechaj więc włażą w zakrwawione domy,
Niech plwają na miecz ? stworzenia ostróżne,
Aby zardzewiał, nim będzie łakomy
Ich zgiętych karków, niech mają usłużne,
W jadzie maczane pióra ? dusze w bagnie,
Niech żyją: takiéj krwi ? nikt nie zapragnie.
Czołem bijący w marmur Chrystusowy,
Kiedym się skarzył na klątwy i zdrady,
Tom się i o ten kielich krwi octowy
Upomniał ? i Grób zaparł się: że gady
Z niego nie wyszły ? lecz z urwanéj głowy
Ten polip odrósł i lud wyssał blady.
Wygnać go była kiedyś wielka praca…
Ma nas za trupa ten szakal ? i wraca.
Precz z nim, lub jeśli przyczołgnie się żmija,
Pod Boga skrzydło kryjmy się i gromy. ?
Lecz widzę, że mię ten liryzm zabija,
Że na Parnasu szczyt prowadzi stromy,
Kiedy czytelnik tę górę omija
I woli prosty romans, polskie domy,
Pijące gardła, wąsy, psy, kontusze;
A nade wszystko szczere, polskie dusze.
Wszystko mieć będzie, wszystko mu przyrzekam,
Tylko o trochę cierpliwości proszę.
Ja sam na muzę i natchnienie czekam
I czoło moje pomarszczone noszę,
I poematu ekspozycją zwlekam,
I weny ducha lekkiego nie płoszę,
Który na mózgu jak motyl na róży
Usiądzie ? aż się kwiat listkami zmruży,
A potém nagle odemknie swe łono
Świeże i jasne ? i na okolice
Rozeszle wonie, co wszystko pochłoną. ?
Ja się zdolnością natchnień bardzo szczycę
I tu pokażę, że nie jest zmyśloną,
Lecz z moich rymów czyni błyskawice,
A mym przekleństwom daje siłę grotów.
Czekajcie! ? już pieśń zacznę ? jużem gotów.
Był wieczór. ? Z kwiatów wychodziły wonie
Melancholiczne, ciemniał las dębowy.
Beniowski kazał osiodłać dwa konie:
Jeden dla siebie, na drugim domowy
Miał jechać sługa. Beniowski na skronie ?
Chciałbym powiedzieć: włożył hełm stalowy ?
Lecz nie poemat pisząc, tylko gadkę,
Powiem, że tylko wdział ? konfederatkę.
Zapiął na piersiach szpencer z barankami,
Zawiesił burkę z tygrysimi łapy,
Wsiadł na koń, spojrzał na ganek ze łzami,
Pogłaskał konia ? koń otworzył chrapy
I w ciemną domu sień zaparskał skrami
Na pożegnanie. Klasły dwa harapy ?
Pana i sługi… I pan ze swym sługą
Wyszli z rodzinnych progów ? i na długo.
O! gdyby wtenczas jaka nimfa smętna,
Wiadoma ludzkiéj przyszłości, krzyknęła:
„Już ty nie wrócisz! i stopy twéj piętna
Są tu ostatnie! ? lecz jeśli twe dzieła
Zapisze sława wszystkiego pamiętna:
Ten dom, z którego cię nędza wypchnęła,
Będzie świątynią, a te ciche świerki
Pójdą na krzyże i na tabakierki,
„A twe koszule porżną na szkaplerze,
A twe papiery ? choćby to był tylko
Od ekonoma list albo przymierze
Wiecznéj miłości z Handzią lub Marylką ?
Sawantka łzami rzewnymi wypierze
I w sztambuch wklei albo przypnie szpilką;
Że twa peruka ? jeśli masz perukę ?
Frenologistów podeprze naukę;
„Że twój but prawy powieszą w Sybilli,
A o znikniony lewy będą skargi”. ?
Nie mówię więcéj, bo mój rym już kwili
I łzami się już zalewają wargi!
Lecz gdyby jaka nimfa w owéj chwili,
Kiedy nasz rycerz na świata zatargi
Puszczał się, takie proroctwo wyrzekła,
Uczułby w sercu coś ? coś na kształt piekła…
O! dzika żądzo pośmiertnego żalu!
Jakim ty jesteś smutnym głupstwem ludzi!
Zwłaszcza że wiedziesz prosto do szpitalu
Rozmarzonego. A nim się obudzi,
Już w jego oczach, jak w mglistym opalu,
Błyskają światła, szpitalnicy chudzi,
Mniszek pacierze, trumien robotnicy,
Mgła ? za tą chmurą Pan Bóg na kształt świécy.
Ale to wszystko jedno. ? Nasz bohater
Dom swój opuszczał ze swym starym sługą,
Jak opuszczała swój dom panna Plater…
A kiedyś, dawniéj, Czarnecki z kolczugą…
Ach, tak jak późniéj nasz sejmowy krater,
Który wybuchnął wielką, jasną fugą
Z Warszawy ? Wisłę przewędrował promem…
I mówi, że jak ślimak wyszedł z domem…
Ach, tak jak sztaby, klub i wszyscy święci,
Co dzisiaj w każdém są kalendarzyku
Emigracyjnym, niby z krzyża zdjęci;
Jak ja nareszcie, co w tym słoneczniku
Muszę się kręcić, bo się ze mną kręci
Za każdém słońcem ? słońc mamy bez liku!
I trzeba dobrze nam tą myślą przesiąc,
Że dla niezgody słońc ? królem jest miesiąc.
Lecz to dla innych wieszczów ta bez twarzy
Walka, jak w dawnéj Skandynawów wierze
Wojna niebieskich krwawych luminarzy.
Teraz niech nowi wystąpią rycerze,
Ułani, dawnych synowie husarzy,
Którym krew ruska chorągiewki pierze.
Pan Kaźmierz jechał takim być ułanem ?
Kłaniało mu się zboże całym łanem,
Kłosek mu każdy dziękował ugięty,
Bławatek każdy mu się przypatrywał
Ani się skarzył, choć kopytem ścięty.
Beniowski jechał cicho ? sługa śpiéwał
Jedną z tych pieśni, w których jęk zamknięty;
A głos po łanach złocistych przepływał
I wpadał w ciemny las, na dębów słuchy,
Te drżały bijąc skrzydłami jak duchy.
Ciemniało. ? Rycerz wyjechał nad jary,
Skąd rzucił okiem na dom swéj kochanki.
Skała ta jako wielki obłok szary
Stała nad stawem; nad nią były wianki
Drzew ogrodowych i dom wielki, stary,
Z płomienistymi okny i krużganki.
Całą téj górze postać ekscentryczną
Odjęła złota noc swą szatą śliczną.
Nie widać było posągu Junony,
Dalekim oczom zniknął gdzieś Apollo;
Ale dąb widać było zamyślony,
Co stał nad zamkiem, żeniony z topolą;
Lecz z zamku księżyc wybuchał czerwony
Jak smutny aktor, co z Hamleta rolą
Wyjdzie na scenę. Księżyc wstąpił krwawy
I oczerwieniać zaczął staw Ladawy.
Pan Kaźmierz był z tych, co stawią na tuza
Cały majątek; przegrał go i plunął ?
Lecz patrząc na ten dom, gdzie wziął harbuza
I z nadziei swych na wiek wieków runął,
Westchnął! ? i wzniosła mu się w piersiach śluza,
Łzami się zalał i z siodła się sunął
Jak człowiek, który dostał nagle mdłości. ?
Przyskoczył stary Grześ: „Co jegomości?
„Święta Maryjo, ratuj! dziecko kona!”
Na to Beniowski rzekł: „Poprawiam strzemię”.
Odepchnął sługę, co go brał w ramiona,
W konfederatkę się chlasnął i w ciemię,
Spojrzał na księżyc, co zeń jak z Memnona
Wydobył jęki, i całe trosk brzemię
Takim westchnieniem wielkim w księżyc cisnął,
Że księżyc śćmił się ? zmarszczył ? i znów błysnął.
Westchnąwszy jechał daléj brzegiem jaru,
A za nim sługa w ceglastym kontuszu.
Smutnemu wiatr się zdaje pełen gwaru,
Litość aniołów brzęczy koło uszu,
Smutny jest gotów do bójki i swaru,
Gorączkowego pełen animuszu.
Takim Beniowski był i jego lozak ?
Szczęściem, że żaden się nie zjawił Kozak,
Bo w takiéj chwili kochanek rozpaczny
Gorszy niż lwica Wirgilla hirkańska.
Jechał więc smutny rycerz; za nim baczny
Na wszystko jechał Grześ ? a wódka gdańska
W skórzanéj flaszy dźwięk dawała smaczny
I bełkotała ta nimfa szatańska
Właśnie jak gołąb, co z miłości grucha,
Lub poetyczna na Litwie ropucha.
Słysząc, jak słodko zapraszała flasza,
Spróbował jéj Grześ raz, dwa i trzy razy;
I w oczach mu się wnet zrobiła kasza
Z gwiazd, a sam księżyc był szperką, a głazy
Ludźmi. Więc jako żona Eneasza ?
Został się w Troi, z konia spadł na ślazy,
I tak bohater zbył swojego sługi ?
Ale za koniem jego szedł koń drugi…
I było coraz ciemniéj… wtem ? o cuda! ?
Koń Grzesia zaczął prześcigać panicza:
Na nim siedziała jakaś wiedźma ruda,
Gałąź pokrzywy miała zamiast bicza ?
Tu widzę, że mi się poemat uda,
Że mi już muza swoich łask użycza;
Więc daléj! wieszczów galopem wyprzedźmy,
Jest ex machina deus ? w kształcie wiedźmy. ?
Więc, jak powiadam, zrównały się konie.
Beniowski nagle ocknął się i wzdrygnął
Widząc, że siedział czart w srebrnéj koronie
Na koniu, co go jak wicher prześcignął…
I wziął z Kaźmierza rąk w kościane dłonie
Lejce, i stepem zamroczonym śmignął
Ciągnąc za sobą mojéj pieśni syna.
Że Polak daje się wieść ? nie nowina!
Widziałem… Ale stój, muzo! bieg krzywy
Tu nie przystoi wcale. ? Miesiąc świeci,
Na koniu wiedźma gałęzią pokrzywy
Smaga po zadzie konia i tak leci
W srebrnéj koronie jak anioł straszliwy,
O którym roją na pół senne dzieci,
Że ma koń ze mgły, z wężów srebrnych bicze,
Skrzydła ogniste i niańki oblicze…
I coraz prędzéj, jakby anioł zgonu
Pędził za naszym rycerzem i babą.
Dźwięk głuchy kopyt jak jęczenie dzwonu,
Jako tętnienia echo jęczał słabo,
A ręka wiedźmy jak liść wielki klonu,
Gdy sczerwieniéje, lub jak mówi Strabo,
Łapa ibisa, czerwona, bez pierza:
Za lejc trzymała swój ? i lejc rycerza.
W zawrocie głowy rycerz wlepił oczy
W tę rękę z trzema czerwonymi żyły.
A więc rozmyślał, czy z konia zeskoczy ?
Ale mu jego koń był bardzo miły ?
Czy świśnie szablą, aż się łeb potoczy
I spadnie z karku wiedźmy do mogiły ?
Ale i ta myśl druga, i ta chętka
Zdawała mu się niezła ? lecz za prędka.
A tu bym wiedzieć chciał twe mądre zdanie,
Mój czytelniku, i twój sąd o rzeczy:
Gdyby cię takie spotkało porwanie
I nie spodziewał się znikąd odsieczy,
I widział taką rękę, mości panie!
Czerwoną? ? do miliona krwawych mieczy!
Taką ohydną rękę? pełną kości,
Co pozbawiła cię ludzkiéj godności!
Zwłaszcza jeżeli jesteś demokratą
I o swą godność indywidualną
Dbasz wielce ? co byś więc powiedział na to?
Gdybyś przez babę tak suchą! fatalną!
I ? nie wiem pewnie ? lecz może wąsatą
Sę?symonistkę i nie idealną,
Ale kościaną, był pozbawion woli
I tchu i czynił to, co godność boli?
Nie wiesz? ? Więc sobie zamawiam twą łaskę
Nadal, na rzeczy ważniejszych sądzenie. ?
Beniowski więc wpadł w szatańską zatrzaskę,
Widzę w tym jego gwiazdę ? przeznaczenie!
I leciał jak wiatr, patrząc w bladą maskę,
Którą słoneczne wkładają promienie
Na twarz księżyca; a w tym prędkim biegu
Świat mu się cały zdawał kłębem śniegu.
Nagle ? zwolniła kroku przewodniczka,
Roześmiała się, zeskoczyła z siodła.
Beniowski siedział na koniu jak świéczka,
Patrząc, gdzie go ta wędrówka zawiodła.
Ujrzał, że chwastem zarosła uliczka,
Między skałami ? co mogą za godła
Służyć dwóm sercom rozdartym na wieki ?
Wiodła go prosto ? prosto ? do pasieki.
Pasiekę tę znał dobrze i te skały,
I tę ścieżeczkę, pełną rudéj glinki.
Tutaj pasterskie roił ideały ?
Z których czytelnik może robić drwinki. ?
Starosta córce dał ten gaik mały
I od niéj nazwał miejsce ? Anielinki.
A zaś ta wiedźma, na pozór straszliwa,
Była to niańka panny, stara Diwa.
Poznał ją rycerz i za tę czerwoną,
Za tę ibisa rękę wnet uścisnął.
„Więc ty Irydą jesteś, a Junoną
Jest twoja pani? Teraz obłok prysnął!
Ach, widzę, jaką miałem myśl szaloną!
I co bym zrobił, gdybym szablą świsnął
I odciął ci tę rękę, Diwo stara.
Drugi raz nie graj w diabła i w Tatara”.
Tak mówiąc, za swą Diwą szedł z pośpiechem
I ze skał wyszli na łąkę zieloną,
Na którą księżyc spoglądał z uśmiechem
Widząc tysiącznych róż otwarte łono.
Chata, nakryta prostéj słomy wiechem,
Ścieniona lipy ogromnéj koroną,
Stała na łące, w najciemniéjszéj głębi,
Z girlandą śpiących wokoło gołębi.
Z drżeniem za Diwą szedł Beniowski młody
Prowadząc konia, co się wyrwał z dłoni
I poszedł z wolna, parskając, do wody ?
Ta wyglądała spod białych jabłoni
Szarfą księżyca, błękitem pogody ?
Za nim koń drugi poszedł rżąc ? a oni,
To jest nie konie, lecz nasz rycerz z Diwą,
Weszli w lepiankę pochyłą i krzywą.
Staruszek, Diwy mąż, poświecił w sieni
I drzwi otworzył od panny pokoju.
Na progu stała jakby smętna ksieni
Panna Aniela, cała w białym stroju;
Z dyjamentowych zaś miesiąc pierścieni,
Podobny do gwiazd migających roju,
Błyskał na kruczych włosach rozwiniętych,
Właśnie jakoby złote światło świętych.
Beniowski myślał, że anioł, i witał
Jak bóstwo: długim, przeciągłym westchnieniem,
Potém się zmięszał i o zdrowie spytał ?
Co dziś byłoby wielkim uchybieniem!
Nieświatowością! znakiem, że nie czytał
Pani Sand, że się byronicznym cieniem
Nie okrył, że jest niezgrabny w rozmowie,
Że nie wie, jak to mówić romansowie.
Ja sam się dziwię, że za bohatéra
Wziąłem takiego prostego szlachcica!
Oto pierwszy raz swe usta otwiéra
Przed swą kochanką, która w nów księżyca
Swe włosy czarnobłękitne ubiéra
Jakby sawantka albo czarownica,
I słyszy ? że nie jak wieszcz lub astronom
Kochanek wita ją ? lecz jak ekonom.
Na niezgrabnego już masz patent ? a ja,
Rycerzu, wyprę się twoich grubijaństw ?
I cała moich poematów zgraja
Lęka się dalszych twoich swarów, pijaństw;
Anhelli cię ma biały za lokaja
I Balladyna skora do zabijaństw
Wolałaby się w trupów ukryć gęstwie,
Niż przyznać, że jest z tobą w pokrewieństwie.
Co jest niejaką prawdą, bo te mary
Jedne się rodzą z serca, drugie z głowy,
A trzecie tylko z dziwnéj, twardéj wiary
W przyszłość, a czwarte obłok piorunowy,
A piąte mi koń w stepach przyniósł kary. ?
Lecz ten poemat będzie narodowy,
Poetów wszystkich mi uczyni braćmi,
Wszystkich ? oprócz tych tylko ? których zaćmi.
Lecz do powieści. ? Więc na progu stała
Panna Aniela, prosta, dumna, czysta,
Dla zalotników zwyczajnych jak skała,
Z czego kochanek wybrany korzysta.
Albowiem nigdy nie kokietowała
Dlatego tylko, aby mieć ze trzysta
Kornych kochanków pod wachlarza trzonkiem,
Z których by żaden nie chciał być małżonkiem.
Lecz u Polaków tak: ciągną jak słomki
Za oczkiem jakiéj Marysi lub Wandy,
Która im różne rozdaje przydomki,
A wiosną listkiem cyprysu, lewandy
Z nimi w zielone gra lub wiąże słomki,
Lub wędkę rzuca w te rybek girlandy,
Które za każdém wody pluskiem płyną,
Skosztują ? haczek obaczą ? i miną.
Lecz u Polaków tak: widziałem całe
Przy jednéj pannie gimnazja, licea;
Ta miała często rączęta niebiałe,
A złość tak wielką w sercu jak Medea,
A zaś korzyści z tych miłości małe
I małe bardzo na późniéj trofea.
Rozdały wiele włosów, łez, podwiązek:
Żadna nie weszła stąd w małżeński związek.
A stąd przestroga, że takie zbiorowe
Miłoście nic są w miłości niewarte;
Że lepiéj serce zawrócić niż głowę,
Serca w miłości bowiem są uparte,
Choć głowy stokroć bardziéj romansowe
I stokroć bardziéj ogniście zażarte,
I często widząc, że na świecie źle tym,
Z rozpaczy kończą tak jak Werter w Götym.
Więc z drugiéj strony w tym jest kompensacja
Dla tych, co dzisiaj są starymi panny,
Gdy na rozstajnéj drodze jaka stacja
I kamień, i trup w białą czaszkę ranny
Świadczą ? że każda z nich, jako akacja
Okryta słodkim kwiatem w czas poranny,
Brzęczała wkoło pszczół zalotnych wieńcem
I ma kochanka w piekle ? potępieńcem.
Takim sposobem wnet jest heroiną
I poeci ją rymami zaszczycą:
Już jéj nie nazwie nikt w pieśni dziewczyną,
Lecz musi nazwać posępnie dziewicą,
A kochanek jéj, jak Fingal lub Ryno,
W chmurach skłębionych igra z błyskawicą
I śpiewa wichrom piekielny tryjolet,
Mając łzy w oczach ? a w ręku pistolet.
Ale to nie był los panny Anieli.
Chociaż tak piękna jak żadna śmiertelna,
Zbliżyć się ludzie i kochać nie śmieli.
Została dumna i nieskazitelna,
Chodziła jako łabędź lub anieli,
Kołysząc się na giętkiéj stopie ? strzelna
Nie była swymi zrennicami ? zgoła! ?
Lecz oczy czarne jéj ? paliły czoła.
Włosy jéj długie, krucze, w róg zwinięte,
Ciężyły głowie swą jedwabną wagą.
Ta sama głowa miała kształty święte
I uświęcone snycerską powagą,
Smukłe, ku plecom w okrągłość ściągnięte ?
Ktokolwiek widział marmurową nagą
Florencką Wenus, nie weźmie za fraszki
Tego, co mówię tu o formie czaszki ?
Jak owe jaje, w którym kiedyś Leda
Powiła syna bogu?łabędziowi;
Jak? ? dzisiaj się to wytłumaczyć nie da
Przez żaden nowszy cud katolikowi;
A gdym tłumaczył, to panna Prakseda
Święta ? aniołek jezuicki, wdowi ?
Jak na kazaniu siedziała sanskryckim,
A potém dała mi w sam łeb ? Witwickim.
Więc dziękowałem Bogu, że spod prasy
Nie wyszło jeszcze sześć psalmów Bojana,
Bobym te wszystkie katolickie kwasy
Miał na łbie, wszystkie sześć ? bo ta kochana
Panna Prakseda, gdy chodzi w zapasy
I chce traktować kogo jak szatana,
Co ma pod ręką katolickich wieszczy,
Rzuca na głowę i bije, i wrzeszczy.
Podziękowawszy więc Bogu, że tylko
Dostałem Złotym Ołtarzykiem, który
Każdą klamerką mię ukłuł jak szpilką;
Na niedźwiadkowe się bowiem pazury
Zamyka ? (Czymże jest ból? Jedną chwilką! ?
Jak mówią w Dziadach Mickiewicza chóry) ?
Podziękowawszy za chwilki chwilowość,
Wpadam w opisy znów i w romansowość.
Aniela miała cudowną postawę,
W noszeniu głowy cudną lekkość ? włosy
A l’antique ? barwy troszeczka bladawe,
Oczy skier pełne, teraz pełne rosy,
Smutne i twarzy kochanka ciekawe,
I pytające się o własne losy.
Jéj ręka piękna, maleńka i biała
Za szorstką, silną biorąc rękę ? drżała.
„Ty wyjeżdżałeś! tyś mi nie powiedział!
Ale me serce jest miłośnym szpiegiem.
Nie mów mi, że jest między nami przedział
Fortuny. ? Jestem nad przepaści brzegiem.
Usiądź ? opowiem ? wszystko będziesz wiedział!
Nie strasz się tylko trudności szeregiem,
Nie strasz się! jesteś ludziom w poniewierce…
Lecz ja cię kocham jedna ? ja mam serce.
„Straciłeś cały majątek? ? i cóż mi
Majątek? ludzi sąd? ? ja kocham ciebie!
Ja twego serca chcę ? a nie twych dusz mi
Potrzeba ? pójdę o żebranym chlebie.
Nie odpowiadaj mi na to, nie krusz mi
Serca ? mój los już zapisany w niebie!
Ja kocham ciebie! w twoim sercu żyję,
Kto nas rozdzielić chce ? ten mię zabije!
„Dzisiaj przyjechał Dzieduszycki z drogi,
Znów się oświadczył i o moją rękę
Prosił. ? Mój ojciec stał się dla mnie srogi
I guwernantka jak na moją mękę
Za ojcem trzyma. I ludzie, i bogi
Przeciwko nam są ? i wuja Sosenkę
Przekabacili już na swoją stronę.
Płakałam ? patrzaj ? oczy mam czerwone.
„A tu, jak na złość! dla Dzieduszyckiego
Był bal. ? Czy widzisz, jak jestem ubrana?
Musiałam ubrać się dla ojca mego
W ten księżyc ? lecz ja dla mojego pana,
Dla ciebie tylko! dla ciebie samego
Ubrałam się tak w kwiaty ? po kolana.
Prawda, że dobrze mi tak bez zawoja? ?
Ja nie ubrałam się dla nich ? ja twoja!
„Lecz ty wyjeżdżał? gdzie? O! ty niewierny!
Gdyby nie Diwa, byłbyś już daleko.
Gdzieżeś ty jechał? ? gdy mię ból nieźmierny
Dręczy ? kiedy mię przed ołtarze wleką,
Gdy nie zostanie nic, jak się w cysterny
Rzucić lub twoją się zakryć opieką:
Tyś mię opuszczał w chwilę tak okrutną!
Ja przebaczyłam już ? ale mi smutno.
„Czy ty nie ufasz, że ja zdołam jedna
Oprzeć się, zostać twoją? ? ja niepłocha!
Ty nie wiesz, co to jest kobieta biedna,
Kiedy ją dręczą, kiedy mocno kocha ?
Zgubi się, potem u wszystkich wyjedna
Łzy nad swym sercem zgubionym i trocha
Kwiatów i więcéj też żadnéj nie trzeba…
Cóż to? ? Nie mówisz nic do mnie? O nieba!
„Myślałam, że ty mi dodasz nadziei” ?
Tu wypuściła z rąk rękę kochanka ?
„Myślałam, że ty w téj smutnéj kolei” ?
Tu blisko, szczęściem, stała z wodą szklanka,
Wzięła ją… drżące w szkło usteczka klei,
Ząbki o kryształ dzwonią jak kraszanka,
Kiedy się z drugą spotka w dziecka dłoni.
Rzekłbyś, że perła o dyjament dzwoni:
„Myślałam…” ? Głos jéj o jedną oktawę
Zniżył się i pękł jak pęknięcie struny. ?
Boleść złamała jéj giętką postawę,
Myślałbyś, że się chyliła do truny,
Tak nawet małe usteczka jaskrawe
Zbladły uczuwszy gorzkich łez piołuny.
Padła na krzesło i przez łzawe deszcze
Błysnął ostatni jęk: „Kochasz mię jeszcze?”
Beniowski już był na kolanach; w dłonie
Wziął drżącą rączkę Anieli… Tu proszę
Włożyć mi wieniec Petrarki na skronie,
Bo na tym pieśń zakończę i ogłoszę
Po dawnych wieszczów umarłych koronie
Czas bezkrólewia; pobuntuję kosze,
Krytyków kupię z Grabowskim prymasem,
Reszta owczarzy moja. ? A tymczasem
Jako pretendent na własne poparcie
Utworzę całe wojsko w drugiéj pieśni.
Epiczny zamiar wyjawię otwarcie:
Wyjdę z dzisiéjszéj estetycznéj cieśni
I skrzydeł mojéj muzy rozpostarcie
Tęczowym blaskiem was oślepi wcześniéj,
Niż miałem zamiar. Suszę tylko głowę,
Jak w rzecz wprowadzić rzeczy nadzmysłowe.
Nie podobało się już w Balladynie,
Że mój maleńki Skierka w bańce z mydła
Cicho po rzece kryształowéj płynie,
Że bańka się od gazowego skrzydła
Babki?konika rozbija i ginie,
Że w grobie leżąc Alina nie zbrzydła,
Lecz piękna z dzbankiem na głowie martwica
Jest jak duch z woni malin i z księżyca.
Nie podobało się, że Grabiec spity
Jest wierzbą, że się Balladyna krwawi,
Że w całéj sztuce tylko nie zabity
Sufler i Młoda Polska, co się bawi
Jak każdy głupiec, plwając na sufity
Lub w studnię… która po sobie zostawi
Tyle co bańka mydlana rozwalin,
A pewnie nie woń mirry ? ani malin…
O Boże! gdyby przez metampsykozę
W Kozaka ciało wleźć albo w Mazura
I ujrzeć, jaką popełniłem zgrozę
Pisząc ? na przykład ? Anhellego. Chmura
Gwiazd, białych duchów, które lgną na łozę
Jak szpaki Danta: rzecz taka ponura,
A taka mleczna i niewarta wzmianki ?
Jak kwiat posłany dla pierwszéj kochanki.
Pewnie bym takich nie napisał bredni,
Gdybym był zwiedził Sybir sam, realnij,
Gdyby mi braknął gorzki chleb powszedni,
Gdybym żył jak ci ludzie borealni:
Troską i solą z łez gorących ? biedni!
Tam nędzni ? dla nas posępni, nadskalni,
Podobni bogom rozkutym z łańcuchów,
W powietrzu szarym, mglistym, pełnym duchów…
Pewnie bym… ? Lecz ta spowiedź jest za długa,
Dygresje ? nudzą; więc, mój czytelniku,
Spróbuj, czy ci się pieśń podoba druga,
Gdzie więcéj nieco będzie gwaru, krzyku,
Kościół i wielka słoneczna framuga,
I na tęczowym Duch Święty promyku;
Także cokolwiek szlachty. ? Powieść taka
Jak dawny, długi, lity pas Polaka.
