Utworzenie parku.
Biebrzański Park Narodowy jest największym parkiem narodowym w Polsce. Chociaż koncepcja ochrony tych terenów poprzez utworzenie „Biebrzańskiego Parku Natury” pojawiła się jeszcze przed Konwencją Ramsarską, bo w 1968 roku na łamach „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, to na należyte formalne uznanie region czekał aż ćwierć wieku. Dopiero 9 września 1993 roku podpisano rozporządzenie powołujące na miejsce mniejszego parku krajobrazowego – Biebrzański Park Narodowy o powierzchni z otuliną, ponad 126 tyś. ha. Nieco później został on wpisany na listę UNESCO jako Światowy Rezerwat Biosfery.
Położenie parku.
Park położony jest w płn. – wsch. Polsce na terenie województwa podlaskiego. Jest to największy park narodowy w Polsce. Jego powierzchnia wynosi 59 223 ha. Wokół parku utworzono otulinę o powierzchni 66 824 ha. Obszary leśne zajmują 15 547 ha., 18 181 ha. to grunty rolne i 24 604 ha. to nieużytki – w rzeczywistości najbardziej wartościowe ekosystemy – słynne Bagna Biebrzańskie. Powierzchnia 3 936 ha. została objęta ochroną ścisłą (rezerwat Czerwone Bagno).
Rzeźba terenu i budowa geologiczna.
Biebrzański Park Narodowy obejmuje znaczną część Kotliny Biebrzańskiej (położonej na wysokościach 102 – 112 m n.p.m.) i leżącej na styku obszarów staro i młodo glacjalnych. Kotlina ma długość ponad 100 km. i powstała w okresie zlodowaceń: środkowopolskiego i bałtyckiego. Wypełnia ją kilkumetrowa warstwa torfu. Jest to największy i najbardziej naturalny w Europie Środkowej kompleks torfowisk o powierzchni około 90 tyś. ha. Dolina Biebrzy jest otoczona ze wschodu, południa i zachodu przez wysoczyzny morenowe – Białostocką, Kolneńską i Wysokomazowiecką – utworzone podczas zlodowacenia środkowopolskiego. Na północy granicę wyznacza wysoczyzna morenowa uformowana podczas ostatniego zlodowacenia (bałtyckiego). W okolicach Augustowa dolina jest otoczona strefa głębokich jezior i kotlin polodowcowych. W Kotlinie Biebrzańskiej wyróżnia się trzy odrębne części zwane basenami: północny – obejmuje dolinę na wschód od Sztabina, środkowy – od Sztabina do Osowca i południowy od Osowca do ujścia Biebrzy do Narwi.
Basen Północny zwany też basenem górnym Biebrzy, zajmuje 40 kilometrowy odcinek doliny o szerokości 1 – 3 km. Złoża torfu mają tu miąższość 3 – 6 m , a miejscami nawet 8 m. Cechą charakterystyczną rzeźby terenu Górnego Basenu Biebrzy są wzgórza morenowe.
Basen Środkowy ma kształt zbliżony do trapezu o wymiarach 20 na 40 km. Jest to kompleks torfowisk o powierzchni około 45 tyś. ha. i miąższości torfu 1 – 3 m.
W północnej części pod złożami torfu zalega piasek i żwir, a w południowej osady wodne i glina. Basen Środkowy wyróżniają rozległe piaszczyste pasma, w wielu miejscach przekształcone przez procesy eolityczne w wydmy częściowo zanurzone w torfie. Kanał Augustowski, Woźniejewski i Rudzki (wybudowane w pierwszej połowie XIX w.) zmieniły układ hydrologiczny tej części doliny, powodując trwałe obniżenie poziomu wód gruntowych i przesuszenie torfowisk.
Basen Południowy, zwany tez Basenem Dolnym Biebrzy, ma kształt rynny o długości o długości 30 km. i szerokości 12 – 15 km. Złoża torfu o miąższości około 2 m, podścielone są utworami żwirowo – piaskowymi, miejscowo pokrytymi iłami i osadami wodnymi. Małe wydmy rozrzucone wyspowo, zanurzone są w torfie zalegającym otaczające płaskie tereny zalewowe. Wzdłuż tej strefy o szerokości 1 – 2 km. występują liczne łukowate zakola. Basen ten uznawany jest za najbardziej naturalny w dolinie Biebrzy.
Stosunki wodne.
Główną oś hydrologiczną omawianej krainy stanowi Biebrza (159 km. długości w granicach parku). Jest jej podstawowym elementem decydującym o charakterystycznym wizerunku. Biebrza jest największym prawobrzeżnym dopływem Narwi. Jest to rzeka o typowo nizinnym charakterze, z niskimi spadkami (od 0,06 do 3,33 promila), silnie meandrująca, z licznymi zakolami i staro rzeczami. Szerokość koryta Biebrzy wynosi od kilku metrów w basenie północnym do kilkunastu w jej dolnym biegu. Obszar zlewni Biebrzy wynosi 7 062 km2. Dolina Biebrzy zasilana jest zarówno wodami powierzchniowymi, jak też wodami podziemnymi: naporowymi z dna doliny oraz wypływającymi z rozległych warstw wodonośnych wysoczyzn morenowych otaczających dolinę. Biebrza zbiera wody blisko 40 mniejszych cieków wodnych. W granicach parku znajdują się dolne odcinki dopływów Biebrzy. Dopływami prawobrzeżnymi są: Lebiedzianka, Netta, i biegnący jej korytem Kanał Augustowski, Kopytówka, Ełk i jego dopływ Jegrznia, Dybła, Klimaszewnica i Wissa. Dopływami lewobrzeżnymi są: Sidra, Kamienna, Brzozówka, Czarna Struga i Kosódka. Duża liczba staro rzeczy, kanałów, rowów melioracyjnych i cieków wodnych powoduje, że sieć rzeczna zlewni Biebrzy jest silnie rozwinięta. W jej korycie występuje wiele przegłębień i płycizn, korzystnych dla bytowania i rozwoju zróżnicowanego świata roślin i zwierząt. Nazwa rzeki wywodzi się stąd, że kiedyś w jej pobliżu żyły bardzo licznie bobry. Wielka przestrzeń jej pradoliny w dużej części zachowała pierwotny lub zbliżony do naturalnego charakter i w tym względzie stanowi „żywe laboratorium” przyrody – z unikatową florą i bezcennymi w skali światowej siedliskami dzikich zwierząt.
Unikatowym, zasługującym na specjalne wyodrębnienie miejscem jest rezerwat „Czerwone Bagno”. Zachowały się tutaj zarówno torfowiska wysokie jak i niskie oraz przejściowe, w naturalnej, niezmienionej formie. Rezerwat ten jest ostoją łosia.
Powierzchnia rezerwatu to 3 936 ha.
Warunki klimatyczne.
Omawiany obszar należy do najchłodniejszych rejonów naszego kraju. Charakteryzuje się oddziaływaniem klimatu kontynentalnego, z wpływami klimatu północnego (borealnego). W stosunku do sąsiadujących terenów, występują tu niższe średnie temperatury, ze względu na bagienne podłoże, które ogrzewa się wolniej niż suche. Pokrywa śnieżna zalega tu przez około 80 – 110 dni. Okres wegetacji nie przekracza 190 dni i należy do najkrótszych w Polsce. Lato, co jest cechą charakterystyczną dla obszarów będących pod wpływem powietrza kontynentalnego, jest ciepłe, lecz krótkie, a zima mroźna i długa. Jest tu stosunkowo mało dni bezchmurnych. Największe opady maja miejsce w okresie letnim (lipiec, sierpień), a suma rocznych opadów wynosi od 570 mm na południu do 750 mm na północy omawianej krainy. Latem przeważają wiatry zachodnie, natomiast zimą – suche wiatry wschodnie.
Flora.
Szata roślinna parku odznacza się dużą różnorodnością, wysokim stopniem naturalności i obecnością wielu rzadkich gatunków. Sprzyjające warunki rozwoju znajdują tu rośliny pochodzenia północnego i relikty glacjalne, reprezentowane przez 17 gatunków roślin naczyniowych m.in.: brzozę niską, wierzbę lapońską, wełnianeczkę alpejską, gnidosza królewskiego, skalnicę torfowiskową, turzycę strunową i 8 gatunków mszaków np.: mszar nastroszony, skorpionowiec brunatny. W uroczysku Grzędy występują również: arnika górska, orlik pospolity, lilia złotogłów, buławik czerwony, podkolan biały, kruszczyk rdzawoczerwony, kruszczyk szerokolistny, tajęża jednostronna Dotychczas w dolinie Biebrzy stwierdzono występowanie 872 gatunków roślin naczyniowych, z których 67 jest objętych prawną ochroną gatunkową w Polsce, zaś 9 umieszczonych jest w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin jako gatunki ginące, bądź zagrożone wyginięciem (m.in.: szachownica kostkowata, fiołek torfowy, wełnianeczka alpejska i wierzba borówkolistna). Według dotychczasowych danych na siedliskach mokradłowych doliny Biebrzy występują zbiorowiska ponad 60 zespołów roślinnych, w tym niemal wszystkie zbiorowiska siedlisk wodnych, bagiennych i torfowych spotykane w Polsce. Szczególnie cenna jest duża grupa zbiorowisk turzycowo – mszystych i mechowiskowych, w których licznie spotyka się gatunki zanikające w innych częściach kraju. Wyrazem wpływów klimatycznych jest obecność 7 zespołów roślinnych o borealnym charakterze, m.in.: zarośli brzozy niskiej, mechowiska złocieńcowego z wełnianeczką alpejską, boru sosnowego z turzycą strunową, olsu świerkowo – olszowego.
Ogromnym walorem doliny Biebrzy jest zachowana dwukierunkowa strefowość ekologiczna tj. poprzeczna i podłużna strefowość siedliskowo – roślinna uwarunkowana różnymi stosunkami hydrologicznymi. Strefowość poprzeczna związana jest z zasięgiem wód wylewowych utrzymujących się niejednokrotnie przez kilka miesięcy w roku. Na terenach bezpośrednio przyległych do rzeki występuje strefa zespołów szuwarowych, a za strefą szuwarów rozciągają się rozległe turzycowiska. Najlepiej wykształcona jest ona w Basenie Dolnym doliny Biebrzy i dość ewidentnie w Basenie Środkowym. Strefowość poprzeczna jest zakłócona obecnością licznych wysp mineralnych (grądzików, wydm) bądź zarośli wierzbowo – brzozowych.
Fauna.
Wśród tej niezwykle ciekawej roślinności Kotliny Biebrzańskiej egzystuje równie ciekawy świat zwierząt. Fauna biebrzańska jest doprawdy przebogata, zarówno pod względem rozmaitości gatunków, jak i liczebności osobników. Znajduje się tu największa w kraju ostoja łosia. Kilkanaście sztuk tego gatunku, którym udało się przetrwać na Czerwonym Bagnie okres II wojny światowej pozwoliło restytuować ten gatunek. Teraz można spotykać łosie spacerujące tu drogami, po śródleśnych polanach, a nawet na pastwiskach i łąkach, obok bydła, do którego łosie czasem się przyłączają. Z kolei reintrodukowany i objęty ochroną bóbr jest obecnie wręcz pospolitym zwierzęciem dorzecza Biebrzy. W sąsiedztwie bobrów żyją wydry. Dość licznie występują kuny leśne, łasice, tchórze, gronostaje, borsuki oraz małe gryzonie. Rzadziej na tym terenie można spotkać jelenie i wilki. Licznie reprezentowane są gady i płazy. Spośród nich, na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego, występują: jaszczurka zwinka i żyworodna, padalec, zaskroniec, żmija zygzakowata, kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, rzekotka drzewna, ropucha szara, zielona i paskówka, traszka grzebieniasta i traszka zwyczajna.
Wiele jest tutaj różnych owadów, a wśród nich chociażby kilka gatunków ważek. Różnorodnością charakteryzuje się grupa motyli.
Wiele z nich, to gatunki objęte ochroną: paź królowej, niepylak mnemozyna, szlaczkoń torfowiec, mieniak tęczowiec i strużnik, pokłonnik osinowiec, przeplatka maturna i diamina, strzępotek hero, strzępotek soplaczek, czy modraszek alkon.
Biebrzańskie Bagna to przede wszystkim królestwo ptaków. Liczba gatunków występujących na tym terenie jest imponująca: stwierdzono tu obecność 262 gatunków ptaków, w tym 178 gatunków lęgowych. Żyją tu zarówno gatunki ptaków wodnych (kaczki, gęsi), błotnych jak i drapieżnych, a nawet gatunki borealne (np. droździk, łabędź krzykliwy, bekasik, świstun). Biebrzańskie mokradła rozbrzmiewają ptasim gwarem zwłaszcza podczas wiosennych i jesiennych przelotów. Nie bez powodu kraina ta nazywana jest niekiedy „ptasim Eldorado”. Pod względem różnorodności gatunkowej oraz liczebności ptaków niewiele miejsc w Europie dorównuje Biebrzańskiemu Parkowi Narodowemu.
Ornitifuanę tego parku można chyba tylko zestawić z równie bogatym światem ptactwa Delty Dunaju. Doliczono się tam ponad 300 gatunków, z których 70 to gatunki nieeuropejskie. Niektóre ptaki, zasiedlające środowisko Delty Dunaju, np. żuraw, łabędź niemy, perkoz dwuczuby, kormoran czapla siwa, czapla biała, bocian biały, kaczka krzyżówka, błotniak stawowy spotkać można na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego. O unikatowej wartości fauny Biebrzańskich Bagien świadczy fakt, że żyje tu aż 21 gatunków ptaków, wpisanych do Czerwonej Księgi zwierząt ginących. Są to: batalion, bekasik, biegus zmienny, bielik, dubelt, dzięcioł białogrzbiety, gadożer, gągoł, kulik wielki, łabędź niemy, mewa mała, orlik grubodzioby, orlik krzykliwy, orzełek włochaty, puchacz, rybitwa zwyczajna, sowa błotna, wodniczka i żuraw.
Bogata jest także ichtiofauna Doliny Biebrzy. Stwierdzono tu występowanie 36 gatunków ryb należących do 11 rodzin, a także minoga ukraińskiego. W wodach Biebrzy i jej
dopływach pływają m.in. węgorz, leszcz, szczupak, lin, miętus, płoć, okoń, jaź, krąp, koza, ukleja, wzdęga. Rzadziej występują: sandacz, świnka a także ryby charakterystyczne dla rzek podgórskich: strzebla potokowa, brzana, jelec. Fauna Biebrzańskiego Parku Narodowego posiada, podobnie zresztą jak flora, wiele gatunków rzadkich i chronionych.
Turystyka.
Biebrzański Park Narodowy jest ważnym obszarem dla turystyki przyrodniczej, wypoczynku sobotnio – niedzielnego, wędkarstwa, a także dla celów dydaktycznych. Jest on jednak słabo zagospodarowany turystycznie. W Południowym i Środkowym Basenie parku wytyczone są piesze szlaki o długości ponad 195 km., a przy nich wybudowano 8 wież widokowych, zagospodarowano 3 pola biwakowe (Grzędy, Barwik,Osowiec), przygotowano 2 trasy wodne: Biebrza z Lipska do jej ujścia do Narwi – 135 km. oraz Jegrznia i Ełk z Rajgrodu do jej ujścia do Biebrzy – 64,4 km. W Osowcu organizowany jest Terenowy Ośrodek Edukacyjny z pomostami widokowymi i kładkami wśród torfowisk. Jest też punkt informacji turystycznej i wypożyczalnia sprzętu wodnego. Turystyka w tym rejonie ma charakter sezonowy – najwięcej turystów przebywa tu wiosną i w okresie wakacji.
Uzupełnieniem walorów przyrodniczych są obiekty starej architektury drewnianej we wsiach na obrzeżach doliny. Godny zwiedzenia jest Kanał Augustowski ze śluzą w Dębowie, wybudowaną w latach 1826 – 1827 (zabytek budowli hydrotechnicznej). Dużą atrakcją jest XIX-wieczna twierdza Osowiec, wybudowana dla ochrony zachodnich granic Cesarstwa Rosyjskiego w jedynym dostępnym przejściu przez bagna. Wokół doliny położonych jest szereg miejscowości z charakterystycznym układem urbanistycznym, z najstarszymi zabytkami sakralnymi: kościoły w Wiźnie (1525 r.), Krasnymborze (1598 r.), Dolistowie (1771 r.) i drewniany kościół w Jaminach z końca XVIII w. oraz krzyże i kapliczki przydrożne.
Zagrożenia – Ochrona przyrody.
Brak już w dzisiejszym świecie naturalnych ekosystemów, podobnych chociażby do Doliny Biebrzy. Przemysł i rolnictwo zanieczyszczają wciąż nowe obszary. Człowiek ingeruje w przyrodę, niszcząc jej unikatowe obiekty nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Podejmowane w przeszłości próby osuszania nadbiebrzańskich terenów naruszyły gospodarkę wodną: poziom lustra wody w niektórych miejscach znacznie się obniżył zagrażając wyginięciem naturalnych zbiorowisk roślinności bagiennej i niezmiernie cennych torfowisk. Pracownicy parku podejmują więc działania, mające na celu podniesienie wód gruntowych, aby za wszelką cenę nie dopuścić do przesuszenia torfów i ich degradacji. Człowiek próbuje naprawić szkody, jakie niegdyś zdarzyło się mu wyrządzić przyrodzie. Tworzy się rezerwaty przyrody, parki narodowe, gdzie chroni się zachowaną jeszcze przyrodę, aby człowiek obudziwszy się któregoś dnia, nie musiał stwierdzić, że świat, który go otacza to jedynie fabryki i betonowe osiedla, tereny gdzie brak jest zieleni i zwierząt. Musimy pamiętać o tym jaki mamy skarb. Zachowane jeszcze w naturalnej formie obszary są ostoją rzadkich gatunków roślin i zwierząt, a kiedy ich zabraknie, zubożeje nasz świat, zostanie naruszona równowaga biologiczna.
Człowiek czasem zapomina, jak wiele przyjemności i satysfakcji może dać mu obcowanie z naturą, która jest przecież nieodłącznym elementem jego istnienia. Nie cała ludzkość zapomniała jednak o współzależności przyrody i człowieka. Jest jeszcze wciąż wśród nas duża grupa osób liczących się z prawami przyrody i je respektująca. Chcemy zachować chociaż skrawek świata w naturalnej, niezmienionej formie, gdzie pośród pięknej, bujnej roślinności żyją rozmaite gatunki zwierząt. Ich obecność daje nam świadomość, że przyroda nie jest jeszcze tak bardzo skażona, skoro potrafią znaleźć sobie w niej miejsce nawet rzadkie i wymagające szczególnej czystości środowiska gatunki.
