Bizancjum jest to nazwa wschodniej części cesarstwa rzymskiego.
Obejmuje ona obszar prawie całego Półwyspu Bałkańskiego, Azję Mniejszą ,Syrię i Egipt.
Stolicą Bizancjum był Konstantynopol [obecnie Stambuł] zbudowany na miejscu dawnej kolonii greckiej Bizancjum stąd nazwa [cesarstwo bizantyjskie]. Za panowania cesarza Dioklecjana cesarstwo rzymskie zastało podzielone na dwie części. Pogłębiło to różnice między zachodnią [łacińską] , a wschodnią [grecką] częścią imperium. W 330 r cesarz Konstanty Wielki uczynił Konstantynopol drugą stolicą, zrównał w prawach z Rzymem.
W 395 cesarz Teodozjusz I Wielki podzielił rządy w imperium rzymskim między dwóch synów . Panowanie w części wschodniej otrzymał Arkadiusz a w zachodniej Honoriusz .
Prowadziły one odrębną politykę. W piątym wieku cesarstwo wschodnio rzymskie , mimo ostrych konfliktów wewnętrznych , dzięki lepiej rozwiniętej gospodarce , większej sile militarnej i działaniom dyplomacji , potrafiło powstrzymać ataki barbarzyńców, które w 476 doprowadziły do upadku cesarstwa zachodniego. Odbudowy cesarstwa rzymskiego w dawnych granicach podjął się cesarz wschodnio rzymski Justynian I Wielki ur. w 483 zm.565, cesarz bizantyjski od 527.
Na następcę tronu przygotowywany był jeszcze za życia wuja Augustyna I. Justynian był wykształcony i wychowany w tradycjach rzymskich. Swoje rządy rozpoczął w państwie rozwiniętym gospodarczo, silnym militarne i uporządkowanym wewnętrznie . Pomogło mu to w odbudowie cesarstwa w dawnych jego granicach. Rządy rozpoczął od ścisłych kontaktów z papiestwem.
Po uporządkowaniu spraw wewnętrznych (w 532 stłumił w Konstantynopolu powstanie
zw. Nika) zaatakował królestwo Wandalów w pn..-zach. Afryce i w 533 wódz bizantyjski Belzariusz włączył pn. Afrykę do posiadłości bizantyjskich . W 540 zajął Rawennę i zniszczył utworzone na terenie Italii Królestwo Ostrogotów. Walki z nimi toczyły wojska bizantyjskie pod wodzą Narsesa jeszcze w 553-555 .w 552 armia zajęła Hiszpanię [ Betykę] .
Zdobycze Justyniana Wielkiego okazały się nietrwałe . W trzy lata po jego śmierci większą część Italii podbili Longobardowie . W końcu VI w . cesarstwo bizantyjskie utraciło prowincję
hiszpańskie . Do końca VII w. utrzymała się administracja cesarzy bizantyjskich w pn. Afryce.
Osiągnięciem Justyniana Wielkiego był Kodeks Justyniana- kodyfikacja prawa rzymskiego. Za jego panowania nastąpił rozwój nauki kultury , powstał też nowy styl w architekturze , przykładem może być kościół Mądrości Bożej w Konstantynopolu..
Wkrótce po śmierci Justyniana północne granice zaatakowali Słowianie i Awarowie, którzy na początku VII w. wdarli się do Italii, Tracji, Macedonii i Grecji. W 619 i 626 bezskutecznie oblegali Konstantynopol. W 610 Persowie próbowali zdobyć stolicę lecz cesarz
Herakliusz zdołał ją obronić. Utracił jednak Antiochię, Jerozolimę, Aleksandrię. Prowincje utracone w walkach z Persami odzyskano w latach trzydziestych VII w. Za panowania Herakliusza łacina jako język urzędowy ostatecznie została wyparta przez Grekę. Bizantyjczycy wciąż jednak uważali się za Rzymian.
Osłabione wojnami z Persją i konfliktami religijnymi cesarstwo zostało zaatakowane przez Arabów i straciło kolejno Syrię, Jerozolimę, Antiochię, Egipt, Cyrenajkę i Cypr. W 673-677 Arabowie oblegali Konstantynopol lecz bezskutecznie. W 680 Półwysep Bałkański zaatakowali Turkowie i pokonali nad Dunajem armię cesarkom.
Bizantyjską sztukę charakteryzowało greckie poczucie stylu zamiłowanie do przepychu i bogactwa dekoracji. Wyczucie koloru monumentalności, hieratyczności, a jednocześnie wywodzące się z antyku zbliżenie do natury. W architekturze plan centralny z podłużnym, wysoki poziom konstrukcji przy wznoszeniu kopuł. Najczęstsze typy: bazyliki kopułowe (kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu), bazyliki krzyżowo-kopółowe (kościół Św. Apostołów w Konstantynopolu). Kościoły wznoszone z cegły, prawie całkowicie pozbawione dekoracji zewnętrznych. Wnętrza pokryte dekoracją malarską o określonych programach ikonograficznych. Ulubioną techniką była mozaika, wykorzystywano w niej widma świetlne : delikatne błękity, zielone, błękity ciemne, róże i czerwienie w rozmaitych odcieniach. Bizantyjczycy bardzo cenili złoty kolor z dwóch powodów: jako symbol bogactwa i luksusu i jako najjaśniejszą z barw, użyczającą postacią nigdy nie gasnącego blasku. W mozaice hellenistycznej poszczególne kamyki zlewały się w jedną barwną plamę, w bizantyjskiej natomiast nawet ze znacznej odległości można rozróżnić pojedyncze kamyki i stwierdzić, że z nich to właśnie została ułożona cała kompozycja.
Sztuka zajmowała w życiu dworu bizantyjskiego i arystokracji honorowe miejsce. Sztuka bizantyjska była nieodłącznie związana z kościelnym rytuałem. Nabożeństwo było aktem symbolicznym, przypominającym wiernym dzieje rodzaju ludzkiego tak, jak je opisuje Pismo święte. Każdy ruch lub gest kapłana, każdy odczytany tekst lub odśpiewany chorał poświęcony był pamięci jakiegoś wydarzenia z Historii świętej.
Wysoki poziom techniki i nauk ścisłych zaowocował powstaniem szeregu prac naukowych i wynalazków: w dziedzinie matematyki i techniki (Euklides, Straton, Archimedes), astronomii (Arystrachz Samos, Hipparch), geografii (Eratosteues), medycyny (Hierofilos).
Podstawowym znaczeniem dla przyszłości bizancjum miały reformy wojskowe, podjęte w VI i VII w. Armia rzymska miała charakter zawodowy i była utrzymywana z płaconych przez ludność podatków. Żołnierzom przydzielono zatem dobra ziemskie wolne od podatków państwowych, zobowiązując ich do dziedzicznej służby wojskowej. W związku z tym iż prze-
-ciwnikami Cesarstwa były przeważnie ludy koczownicze, znakomici jeźdźcy, trzeba było budować przede wszystkim potężną konnicę. Żołnierzom jazdy nadawano większe posiadłości, często wraz z osiadłymi w nich chłopami. Pozwoliło to stworzyć silne wojska pograniczne, za-interesowane w obronie własnych siedzib. Osadzenie żołnierzy na roli powodowało odpływ ludności z miast i utrudniało ich odbudowę ze zniszczeń wojennych. Załamała się administra- -cja państwowa.
