We współczesnym języku polskim można dostrzec bardzo wiele faktów świadczących o niedbalstwie, nawet niechlujstwie i bezmyślności mówiących i piszących po polsku. Nie można jednak wywrzeć istotnego wpływu na rozwój języka przez samo wytykanie błędów. Oczywiście, gdy się widzi błąd, należy na niego zareagować, ale nie należy przeceniać siebie jako reagującego.
Wspólnym źródłem wszystkich błędów jest zawsze to samo, a mianowicie nie wkładanie przez mówiących i piszących dostatecznej pracy osobistej w to, co mówią i piszą, język jako narzędzie myśli, takiej pracy wymaga zawsze.
Błąd jest zawsze czymś niezamierzonym, a przed niezamierzonym skutkiem broni świadoma praca. Takiej pracy można i należy wymagać od każdego posługującego się językiem. Narzekanie na błędy językowe jest tak powszechne i stare jak narzekanie na drożyznę. Narzekanie jest czasem uważane za legitymację wrażliwości kulturalnej i patriotyzmu. Często się jednak zdarza, że sami narzekający robią błędy. Zdarza się to, dlatego, że oburzenie nie wystarcza do tego, by podejmowana akcja była pożyteczna.
Żeby posługiwać się językiem bezbłędnie i sprawnie należy znać nie tylko słownictwo tego języka i jego gramatykę, ale także jego normę. „Norma jest to zbiór środków językowych, które dane społeczeństwo w określonej epoce zaaprobowało do użytku.” Jeżeli mówiący odstępuje od normy, popełnia błąd i może się spotkać z dezaprobatą słuchającego: „Tak się nie mówi”. Błąd językowy jest to odstępstwo od normy językowej, które niczemu nie służy.
Wykroczenie poza normę to innowacje językowe. Nie każda innowacja językowa jest błędem. Błąd to innowacja niepotrzebna, nieuzasadniona funkcjonalnie. Np. używanie czasownika zabezpieczy w nowym, przyjętym z rosyjskiego znaczeniu zapewni np. „zabezpieczyć środki finansowe na daną inwestycję” jest innowację zbędną, ponieważ czasownik zapewnić od dawna służy w języku polskim do wyrażania tej treści np. zapewnić komuś dobrobyt, wygody, mieszkanie – a więc także: zapewnić środki finansowe na daną inwestycję. Błędne jest również nadawanie przymiotnikowi cienki znaczenia przenośnego, właściwego przymiotnikom subtelny, finezyjny np. cienka aluzja zamiast: subtelna aluzja, cienki dowcip zamiast: subtelny, finezyjny dowcip.
Takie przesunięcia znaczeniowe nie usprawniają porozumiewanie się, nasze wypowiedzi nie zyskują ani na precyzji, ani na zwięzłości. Mogą natomiast powodować zły odbiór informacji. Ze zdania: Należy zabezpieczyć paszę dla bydła odbiorca ma prawo wnioskować, że tę paszę trzeba ochronić np. przed działaniem wilgoci, podczas gdy w intencji nadawcy tekstu może ono informować o konieczności zapewnienia bydłu dostatecznej ilości paszy.
Błędy w zakresie słownictwa polegają nie tylko na używaniu wyrazów w znaczeniu niezgodnym z polską tradycją językową, ale także na wprowadzeniu do wypowiedzi niepotrzebnych zapożyczeń leksykalnych np. trend zamiast: tendencja, kreowaniezamiast: tworzenie i na nieuzasadnionym modyfikowaniu ustalonych związków wyrazowych, np. odgrywa znaczenie zamiast: mieć znaczenie. Błędny zwrot odgrywać znaczenie powstał przez pomieszanie ze sobą składników dwu synonimicznych związków: odgrywać rolę i mieć znaczenie. Błędna forma przekonywuję jest zbudowana z elementów dwu form poprawnych: przekonuję i (przestarzałej) przekonywam.
Błędy językowe wg „Szkolnego słownika terminów nauki o języku” Jana Malczewskiego klasyfikujemy na:
– błędy ortograficzne
– błędy fonetyczne (artykulacyjne)
– błędy słowotwórcze
– błędy fleksyjne
– błędy znaczeniowe (semantyczne)
– błędy frazeologiczne
– błędy składniowe (syntaktyczne)
– błędy stylistyczne
– błędy interpunkcyjne
– Błędy ortograficzne – błędy popełnione w pisowni wyrazów i wyrażeń. Najczęstsze błędy ortograficzne wiążą się z pisownią łączną lub rozdzielną grup wyrazowych użyciem odpowiedniej litery dla głosek: u, ż, y oraz zastosowaniem wielkich liter.
– Błędy fonetyczne – błędy popełniane w wymowie głosek lub wyrazów, czyli błędy artykulacyjne np. wymawianie piętnaście – zamiast pietnaście, zaczęła – zamiast zaczeła. Niepoprawne akcentowanie: matematyka – zamiast matematyka, powiedzielibyśmy – zamiast powiedzielibyśmy.
– Błędy gwarowe – wymawianie: mogie, nogie, cukerek, kedy – zamiast mogę, nogę, cukierek, kiedy; mówio, drogo – zamiast mówią, drogą.
– Błędy fleksyjne – błędy popełnione w odmianie wyrazów np. ten pomarańcz – zamiast ta pomarańcza, przyjacielami – zamiast przyjaciółmi, dla pana Jana Turek – zamiast dla pana Jana Turka.
– Błędy znaczeniowe (semantyczne) – błędy polegające na wadliwym zastosowaniu znaczenia wyrazu w danym kontekście.
– Błędy frazeologiczne – błędy popełniane w budowie fraz, wyrażeń i zwrotów np. snuć perspektywy – zamiast snuć plany. Wystąpiło tu zniekształcenie tradycyjnego związku wyrazowego przez zastąpienie jednego składnika innym bliskoznacznym. Pokonać stosunkiem głosów na wzór pokonać bronią – jest to niewłaściwa analogia do innych związków.
– Błędy składniowe (syntaktyczne) – błędy popełnione w budowie zdań. Należą tu m.in. wykolejenia w zakresie związków:
zgody np. pojawiła się dziewczę – zamiast pojawiło się dziewczę,
rządu np. śledzić za czym, poszukiwać maszynistkę – zamiast śledzić co, poszukiwać maszynistki
przynależności np. wylądować na ziemię – zamiast wylądować na ziemi,
przykłady niewłaściwego użycia spójników: nie szedł, a biegł – zamiast nie szedł, ale biegł oraz dość częste wypadki niestosowanego użycia imiesłowowego równoważnika zdania np. Czytając książkę, zgasła mi lampa. – zamiast – Kiedy czytałem książkę, zgasła mi lampa.
– Błędy stylistyczne – błędy popełnione w doborze środków językowych pod względem ich przydatności do wyrażenia określonej treści myślowej i uczuciowej, np. w doborze słownictwa. Wyrazy: rączka i buzia nie nadają się do rozprawy naukowej. Zwroty: uiścić opłatę czy dokonać zakupu są typowe dla stylu urzędowego, natomiast wpotocznej rozmowie nie są stosowane. Z kolei wyrazów charakterystycznych dla języka potocznego takich jak: facet czy forsa nie można użyć w piśmie skierowanym do urzędu.
Błędy interpunkcyjne – polegają na niestosownym użyciu lub pominięciu któregokolwiek ze znaków przestankowych. Do najpospolitszych błędów interpunkcyjnych należy niepotrzebne użycie lub pominięcie przecinka.
Wg „Encyklopedii języka polskiego” pod redakcją S. Urbańczyka wśród błędów językowych rozróżnia się:
– błędy leksykalne,
– błędy gramatyczne,
– błędy frazeologiczne,
– błędy stylistyczne,
naruszające odpowiednio normę w zakresie użycia wyrazów, gramatyki, frazeologii i stylu. Wśród błędów leksykalnych można z kolei wyróżnić błędy fonetyczne i semantyczne; wśród błędów gramatycznych zaś – fleksyjne i składniowe. Błąd leksykalny – polega albo na użyciu wyrazów w niewłaściwym znaczeniu np. zabezpieczyć w znaczeniu zapewnić lub w zniekształconej postaci np: dywiacja zamiast dewiacja, albo na użyciu wyrazu należącego do zasobu polskiego słownictwa np. emerald zamiast szmaragd.
Psychiczne podłoże powstawania błędów językowych jest zasadniczo takie samo niezależnie od tego czy chodzi o błąd leksykalny, gramatyczny czy fonetyczny. Jest nim bierność myślowa twórcy tekstu, nieznajomość ogólnopolskiej normy językowej, niedostateczna dbałość o nienaganną formę wypowiedzi.
