Nie jest znany czas i miejsce powstania tej pieśni, tym bardziej nie wiadomo nic o autorze słów i melodii. Zapewne utwór istniał początkowo tylko w przekazach ustnych – dwie, różniące się między sobą, wersje zapisano na początku XV wieku.
Pierwszy zapis (zwany kcyńskim) obejmuje dwie pierwsze zwrotki wraz z nutami, drugi (tzw. krakowski) aż 13 zwrotek bez nut. Oba są anonimowe, a dwie pierwsze strofy różnią się nieznacznie. Zapis kcyński (od Kcyni w pobliżu Gniezna) jest uznawany za najbliższy oryginałowi. W 1506 roku tekst Bogurodzicy został zamieszczony w słynnym Statucie Jana Łaskiego (był pierwszym drukowanym polskim tekstem poetyckim). Jego autorstwo przypisywano świętemu Wojciechowi.
15 strof Bogurodzicy, uważanych za najważniejsze, nie tworzy jednolitej całości, owe zwrotki są wewnętrznie zróżnicowane. Za najstarszą część pieśni uznaje się dwie pierwsze zwrotki. Badacze nie są zgodni co do tego, kiedy one powstały. Mówi się o wieku XI, XII lub XIII, a nawet XIV. W każdym razie pieśń powstała znacznie wcześniej nim została zapisana.
Dwie początkowe zwrotki pieśni zwane są częścią archaiczną. Czytając ten fragment napotykamy na duże trudności ze zrozumieniem tekstu, który wymaga niezbędnych wyjaśnień językowych. Już samo słowo Bogurodzica jest jednym z najstarszych wyrazów użytych w pieśni. Pochodzi z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego i poprzez Czechy zostało przeniesione do dawnej polszczyzny. Inne określenia Maryi to zdrobnienia: matka (zdrobnienie od wcześniejszego mać), dziewica (panienka, dzieweczka).
Bogiem sławiena znaczy przez Boga uwielbiona, a przymiotnik zwolena to dzisiejsza wybrana. Syn Maryi bywa nazywany Bogiem lub starym wyrazem gospodzin. Różnie objaśnia się modlitewne zwroty:
zyszczy nam (pozyskaj dla nas),
spuści nam (ześlij nam).
W żadnym innym zabytku języka polskiego (poza Bogurodzicą) nie znaleziono słowa bożyc (czyli syn Boga), zapewne słowo to pochodzi z języka czeskiego, jest tzw. bohemizmem. Bardzo stara jest forma dzieła (dla), to na nią z reguły powołują się uczeni, którzy datują powstanie Bogurodzicy na XII wiek. Nieczęsto spotykane są słowa pobyt iprzebyt (wieczne przebywanie w niebie). Również interesujące są konstrukcje składniowe tego wiersza – np. tak zwana składnia nadrzędnikowa Bogiem sławiena zamiast obecnego Wsławiona przez Boga.
Dwie pierwsze strofy Bogurodzicy zaskakują kunsztowną budową, bardzo wysokim poziomem artystycznym, na uwagę zasługuje także piękna melodia towarzysząca tekstowi. Większość polskiej literatury z tego okresu miała charakter wtórny, natomiast Bogurodzica jest zapewne utworem całkowicie oryginalnym, przejawem samodzielności autora o sporym talencie i kulturze literackiej. Być może wzorem była dla niego jakaś pieśń ludowa, nie znamy jej jednak. Pierwsza strofa Bogurodzicy to modlitwa do Matki Boskiej (tylko ona ma tak zwany charakter maryjny) o pośrednictwo pomiędzy ludźmi i Chrystusem. Strofa druga to apel do Jezusa, by umożliwił ludziom pobożne życie, wieczne zbawienie po śmierci. Poszczególne strofy kończą się greckimi słowami Kyrie, eleyson, to jest Panie, zmiłuj się.
Bogurodzica stała się pieśnią bardzo popularną. Według Jana Długosza śpiewało ją polskie rycerstwo pod Grunwaldem. Utwór został uznany za rodzaj hymnu narodowego, śpiewano go przy różnych okazjach, ale pozostawał przede wszystkim hymnem bitewnym – na przykład pod Warną. Z upływem lat Bogurodzica traciła swój uroczysty, podniosły charakter, stała się nawet pieśnią gminną, śpiewali ją żebracy. XIX wiek przywrócił jej dawną rangę.
