Nowe zadanie, stawiane literaturze i predestynowane do ich realizacji gatunki literackie narzuciły określony typ bohatera pozytywnego. Bohaterami stali się ludzie realizujący ideały pozytywistyczne, aktywni, liczący się z realiami świata, w którym egzystowali. Bohaterowie ci samorealizowali się w pracy, która stała się miernikiem ich wartości.
a) „A…B…C…” Elizy Orzeszkowej – bohaterka uważa za swój moralny obowiązek pracować na siebie. Podejmuje opiekę nad dziećmi ze swego otoczenia, uczy je polskiego, daje jej to radość.
b) „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej – Jan Bohatyrowicz odnajduje radość w pracy na ziemi. Ciężką pracą zdobywa dary matki – ziemi. Autorkę niepokoi stan społeczeństwa polskiego po 1863 roku – co wyraża ustami Justyny Orzelskiej – zginanie karku przed zaborcą, pogrążanie się w strachu. Postanawia starszemu pokoleniu przeciwstawić młode, nie pogodzone z niewolą i przypominające słowa poety: „lepiej zginąć, niż żyć podle”. Pisarka wystąpiła z hasłem pracy u podstaw, oznaczającym nie tylko trwanie na ziemi, ale pracę nad ludem. Ideał ten wyznaje, obok miłości ojczyzny, młody Witold Korczyński. Uczy on chłopów, jak dbać o ziemię, jak gospodarować nią, aby przynosiła jak największe korzyści. Mówi także o tym jego ojciec Benedykt: „Jeżeli wam [młodym] się zdaje, że wy pierwsi wymyśliliście wszystkie szlachetne uniesienia i wzniosłe idee, że wy pierwsi poczęliście kochać i ziemię, i lud, i sprawiedliwość – to popełniacie błąd gruby i grzech przeciw sprawiedliwości.”. Młodzi pozytywiści podejmują ideały romantyczne – dobro ojczyzny jest najważniejsze. Zmieniają się tylko metody. Dla dobra ojczyzny koniecznością jest praca u podstaw, praca, która ma zapewnić społeczeństwu polskiemu rozwój i oświatę.
c) „Lalka” Bolesława Prusa – Stanisław Wokulski, syn zubożałego szlachcica, podejmuje pracę w piwiarni, a pod wpływem studentów zaczyna studiować. Uczy się i pracuje, co jest jednym z ideałów pozytywizmu. Bierze udział w powstaniu styczniowym, za co zostaje wywieziony na Syberię. Po powrocie zatrudnia się u Minclów. Sklep rozwija się, Wokulski poprzez małżeństwo z Minclową staje się potentatem finansowym. Stara się zrobić karierę, aby zdobyć Izabelę Łęcką. Jego przedsiębiorczość i marzenia prowadzą do utraty złudzeń. Pomaga Magdalence, zakłada warsztaty kilku robotnikom, pomaga Wysockiemu i jego bratu. Mimo tego praca organiczna okazała się złudzeniem. Społeczeństwem rządziły twarde prawa walki o byt (sklep Wokulskiego przejmuje Szlangbaum, upada spółka handlowa). Los Wokulskiego ukazuje, że większość społeczeństwa nie dorosła do realizacji ideałów pozytywistycznych, a pojedyncze jednostki nie są w stanie ich zrealizować.
