Rewolucja burżuazyjna – typ antyfeudalnej rewolucji społecznej kierowanej przez burżuazję, prowadzącej do obalenia ustroju feudalnego i ukształtowania ustroju kapitalistycznego oraz ustalenia klasowego panowania burżuazji.
Czy rewolucję angielską można nazwać rewolucją burżuazyjną? Zdecydowanie tak, ta rewolucja była przewrotem politycznym, ustrojowym i gospodarczym, który etapami umożliwił dojście do władzy burżuazji i nowej szlachty a także stworzył z Anglii państwo kapitalistyczne.
Rewolucja (według Encyklopedii) trwała od 1640-do1660r., ale ja rozszerzę ten okres czasu do lat 1603-1689 aby ukazać przyczyny, uwarunkowania, cele oraz znaczenie danej rewolucji. Przebiegała ona w 4 fazach, w mojej pracy zaznaczę kolejne fazy, lecz samą pracę przedstawię 12 najważniejszych moim zdaniem punktach. Zacznijmy więc od początku i pierwszej fazy.
1. Dążenie burżuazji angielskiej i nowej szlachty do likwidacji pozostałości ustroju feudalnego.
Rozwój stosunków kapitalistycznych w przemyśle i rolnictwie angielskim powstrzymywany był po przez różnorodne czynniki:
w miastach – bardzo mocny ustrój cechowy
na wsi – feudalna własność ziemi,
ponadto nie wytworzył się jeszcze ogólnonarodowy rynek oraz istniały całe połacia kraju, na których panowały stosunki feudalne. W związku z tym decydujący głos w państwie miały klasy społeczne związane z feudalnym sposobem produkcji i z feudalnym systemem społecznym. Na straży takiego porządku społecznego stało państwo i kościół anglikański.
W takiej sytuacji burżuazja i nowa szlachta dążyła do usunięcia pozostałości feudalnych w życiu ekonomicznym , społecznym i politycznym kraju.
2. Purytanie.
Z innymi zamiarami rewolucyjnymi stanęła, jakże ważna dla przebiegu i powodzenia rewolucji, grupa purytanów. Była to grupa wyznaniowa, dążąca do odrodzenia kościoła anglikańskiego w duchu czystego kalwinizmu, bez naleciałości katolickich w zakresie doktryny, liturgii i organizacji. Purytanie zwalczali kościół katolicki (nielegalny w Anglii), atakowali również kościół anglikański, uważając, że jest w nim zbyt wiele elementów katolickich, a zarazem uderzali też w króla jako głowę kościoła, oraz zwolennika episkopalizmu (naczelnej władzy biskupów). Wyznawcami purytanizmu stali się głównie kupcy, finansiści oraz nowa szlachta, cenili oni typowe burżuazyjne cnoty, jak skromne , oszczędne i pracowite życie, a powodzenie materialne uważali za wyraz łaski bożej. Tego rodzaju poglądy przyczyniły się do gromadzenia sporych zasobów pieniężnych w rękach wyznawców. Dzięki temu, purytanie wkrótce zdobyli większość w Izbie Gmin – czyli niższej izbie parlamentu angielskiego a to miało olbrzymie znaczenie w kolejnym etapie rewolucji, ale o tym później.
3. Poglądy Stuartów na władzę królewską.
Rewolucja trwała za panowania dynastii Stuartów w Anglii. Po śmierci królowej Elżbiety na tron Angielski zasiadł pierwszy członek tej dynastii, syn Marii Stuart – Jakub I (1603-1625), zapoczątkowując w ten sposób rządy swego rodu w Anglii. Po nim tron odziedziczył jego syn Karol I (1625-1649). Za panowania tych Stuartów doszło do poważnych zatargów i konfliktów z parlamentem. Jakub I i Karol I stali na stanowisku, że „władza królewska wyposażona jest w te same niemal atrybuty co władza boska”, a zatem nikt, nawet parlament, nie ma prawa jej ograniczać. Byli więc zwolennikami absolutyzmu. Parlament natomiast chciał współdecydować z królem o losach kraju, co sprzeciwiało się idei monarchii absolutnej i wywołało konflikt.
4. Konflikt między królem a parlamentem.
Płaszczyzną tarć między królem a parlamentem były sprawy religijne, kwestie finansowe i polityka zagraniczna. Jakub I popierał kościół anglikański jako wygodne narzędzie w swym ręku, prześladował natomiast purytanów
(a dokładniej purytańskich nonkonformistów i katolików, którzy to zaplanowali w 1605r. tzw. „spisek prochowy” mający na celu wysadzenie parlamentu z królem. Niestety zamach ten się nie powiódł.), z takich właśnie rządów królewskich niezadowolony był parlament (w którego skład w dużej mierze wchodzili purytanie) który nie chciał uchwalać podatków.
I parlament w latach 1604-1611 (z przerwami) wysnuł do króla „apologie Izby Gmin” (zawierający opinię na temat istoty władzy monarszej), w której oświadczono mu, że nie posiada on władzy absolutnej i w zakresie ustawodawczym dzieli swą władzę z parlamentem, którego przywileje są „przyrodzonymi swobodami narodu angielskiego” i wobec tego nie mogą być przez monarchę samowolnie ograniczane. Ten sam parlament w petycji z 1611r. zażądał od króla zniesienia podatków ściąganych przez dwór bez zgody Izby Gmin. Warto też dodać, że parlament Jakuba I wysunął żądanie, by król zrzekł się praw feudalnej opieki i innych danin związanych z jego stanowiskiem najwyższego seniora Anglii w zamian za coroczne subsydium, ten tak zwany „Wielki kontrakt” nie doszedł jednak do skutku, ale stanowi ciekawy przykład antyfeudalnych tendencji występujących w ówczesnej Anglii.
Konflikt między królem a parlamentem zaostrzył się za panowania Karola I na skutek jego próby rządów absolutnych oraz niekonsekwentnej polityki zagranicznej. Karol I początkowo sprzymierzył się z Francją i nie przeszkadzał jej w dławieniu oporu hugenotów. Gdy następnie pod naciskiem opinii publicznej zdecydował się pomóc hugenotom, nic nie zyskał i wywołał wojnę z Francją, która nie przyniosła królowi oczekiwanych sukcesów. Wojna wymagała dużych nakładów finansowych. Można je było uzyskać przez nałożenie nowych podatków. Parlament gotów był podjąć odpowiednie uchwały, ale pod warunkiem uznania swych praw do współdecydowania o sprawach państwa.
7 czerwca 1628r. przedłożył królowi tak zwaną „Petycję o Prawo” która powoływała się na postanowienia Wielkiej Kary Swobód z 1215r. i zawierała 4 następujące punkty:
1. Nikogo nie wolno wbrew woli zmuszać do płacenia podatków nie zatwierdzonych przez parlament.
2. Nikt nie może być aresztowany i pozbawiony majątku bez prawomocnego wyroku sądowego i wbrew obowiązującym w kraju prawom.
3. Nie należy aresztować osób cywilnych na podstawie prawa wojennego.
4. Należy zlikwidować przymus kwaterowania wojsk w domach prywatnych.
Król jednak odrzucił petycję oraz rozwiązał parlament. Rozpoczął się dziesięcioletni okres rządów bez parlamentu. Okres ten charakteryzuje się rabunkową polityką finansową, narzucaniem społeczeństwu rozmaitych opłat oraz prześladowaniami religijnymi.
5. Długi Parlament i Wielka Remonstracja.
Taka polityka królewska wzbudziła żywą opozycję, w której główne role odgrywali J. Eliot, E. Coke, T. Wentworth, J. Pym, J. Hampden i O. Cromwell. Najpierw w 1638r. wybuchło powstanie w Szkocji. Nie mogąc pokonać Szkotów król zwołał w 1640r. parlament, zwany krótkim, ponieważ na skutek odrzucenia postulatów królewskich został po kilku dniach rozwiązany. Wkrótce jednak król musiał ponownie odwołać się do parlamentu. Nazwano go długim (1640-1653). W 1641r. Parlament uchwalił tak zwaną „Wielką Remonstrację” zawierającą program burżuazji angielskiej, w której potępiał nadużycia popełnione przez króla i jego zauszników, żądał ścisłej kontroli nad finansami, zniesienia sądów specjalnych, ograniczenia uprawnień biskupów, powoływanie ministrów z grona ludzi cieszących się zaufaniem parlamentu. Król próbował dokonać zamachu na przywódcę opozycji. Gdy próba się nie powiodła, na początku 1642r. Karol I opuścił Londyn.
W tym momencie rewolucja weszła w swoją drugą fazę.
6. Wojna domowa i obalenie monarchii.
Wyjazd Karola z Londynu zapoczątkował wojnę domową w Anglii. Król zgromadził wojska złożone z konserwatywnej szlachty, zwanej „kawalerami”. Parlament zaś powołał armię, w której służyli głównie kupcy londyńscy i przedstawiciele nowej szlachty. Zwano ich „okrągłogłowymi”, od krótko ostrzyżonych włosów. Parlament znajdował się w korzystniejszej sytuacji, ponieważ dysponował pieniędzmi i flotą, jednak wojsko jego posiadało poważne braki szkoleniowe. Lepiej przygotowana była armia królewska. Mimo to królowi nie udało się opanować Londynu.
Wkrótce w armii parlamentu wzięły górę elementy radykalne, kierowane przez drobnego szlachcica, Oliwera Cromwella, złożone z fanatycznych purytanów – mieszczan i zamożniejszych chłopów, którzy zaciągali się do szeregów wojskowych nie dla pieniędzy ale w obronie swej wiary. W ten sposób powstała tak zwana Armia Nowego Wzoru. Trzon jej stanowiła doskonale walcząca jazda. Odniosła ona szereg zwycięstw nad armią królewską i zdobyła główną bazę króla, Oxford (1645). Karol I zbiegł do Szkocji, jednak Szkoci za opłatą pieniężną wydali go parlamentowi angielskiemu.
W parlamencie purytańskim większość podzieliła się na dwa odłamy. Większy, złożony z nowej szlachty i bogatej burżuazji, uznał, że rewolucja poszła już za daleko i zaczęła szukać porozumienia z królem. Bardziej radykalny był odłam independencki (głoszący niezależność poszczególnych gmin od zwierzchniej władzy religijnej) słabszy liczebnie, lecz posiadający poparcie armii. Nieporozumienia związane z tym podziałem wykorzystał Karol I i uciekł na wyspę Wight, gdzie został internowany. Mimo to prowadził rokowania z ugodową większością parlamentu i Szkocją. Wówczas do akcji wkroczyła armia, zajęła Londyn, usunęła z parlamentu elementy ugodowe, zostawiając tylko independentów. Wkrótce potem króla postawiono w stan oskarżenia i radykalny parlament, zwany teraz Kadłubkowym, skazał go na ścięcie. W dniu 9 lutego 1649r. Wyrok został wykonany. Anglia przestała być monarchią i stała się republiką w której do władzy doszła Izba Gmin.
W tym momencie rewolucja weszła w trzecią fazę – w okres republiki i protektariatu (1649-1660).
7. Lewelerzy i diggerzy.
Armia Cromwella była independencka. Z czasem jednak wyłoniły się w niej elementy jeszcze bardziej radykalne, znane pod nazwą lewellerów, czyli równaczy. Jednym z ich przywódców i ideologów był John Liburn. Lewellerzy posiadali wpływy wśród mas żołnierskich i reprezentowali interesy drobnomieszczaństwa. Domagali się wprowadzenia powszechnego prawa wyborczeg
o dla wszystkich mężczyzn poza żebrakami i służbą domową, równości obywateli wobec prawa. Cromwellowi udało się stłumić ten ruch, podobnie jak uporał się z ruchem tak zwanych diggerów, czyli kopaczy.
Diggerzy domagali się sprawiedliwego podziału między bezrolnych chłopów ziemi zabranej zwolennikom króla i kościołowi i głosili hasło wspólnego posiadania ziemi. W niektórych rejonach kraju zaczęli nawet wspólnie zaorywać ugory, przez co narazili się na zarzut naruszenia własności. Naiwnie wierzyli przy tym, że ich postulaty zostaną spełnione w drodze pokojowej. Diggerzy znaleźli poparcie wśród ludu. Jednakże na rozkaz Cromwella oddziały wojskowe szybko stłumiły ten ruch.
8. Rządy dyktatorskie Cromwella.
Po zlikwidowaniu problemów z ruchami „równaczy i kopaczy”, trzeba jeszcze było uporządkować władzę w państwie i tak po ścięciu króla Anglią rządziła armia i Kadłubkowy Parlament. Młoda republika miała do rozwiązania wiele problemów. W Szkocji i Irlandii powołano na tron syna Karola I, Karola Stuarta. Cromwell w ciągu kilku lat krwawo tłumił powstanie w Irlandii i zmusił do uległości Szkocję. W Irlandii i Szkocji przeprowadzono masowe konfiskaty majątków ziemskich feudalnej arystokracji i szlachty, rozdzielając je między zwolenników rewolucji oraz oficerów i żołnierzy Cromwella. Szczególnie bezwzględnie przebiegała kolonizacja angielska w Irlandii. Powstały tam wielkie majątki angielskich oficerów i żołnierzy. Armia straciła rewolucyjny charakter: obdzielona ziemią chciała już tylko utrzymać zdobyte przywileje i chwalić istniejący stan rzeczy.
Cromwell starał się zachować zdobycze burżuazji i nowej szlachty nie tylko w Szkocji i Irlandii, ale i w Anglii. Rozwiązał Kadłubkowy Parlament, uzyskał w 1653r., na mocy opracowanego przez Radę Oficerów tak zwany Instrument Rządzenia, władzę dyktatorską z tytułem lorda-protektora Rzeczypospolitej Anglii, Szkocji i Irlandii. Do parlamentu dopuścił tylko przedstawicieli „prawa i porządku”, tak zwanej wielkiej i częściowo średniej burżuazji oraz nowej szlachty. Bezwzględnie tłumił ruchy ludowe.
9. Akta nawigacyjne.
W interesie wielkiej burżuazji i nowej szlachty prowadził też politykę zagraniczną . W 1650 i 1651r. wydał tak zwane akty nawigacyjne posiadające ogromne znaczenie dla handlu angielskiego. W pierwszym z nich zabronił cudzoziemcom handlować z koloniami angielskimi bez zezwolenia rządu angielskiego, w drugim pozwolił wwozić towary pozaeuropejskie do Anglii tylko na statkach angielskich z angielską załogą, a z krajów europejskich na statkach tego kraju, w którym towary zostały wyprodukowane lub na statkach angielskich. Akta nawigacyjne uderzyły głownie w Holandię, której potęga opierała się na handlu. Posiadała ona wówczas największą w Europie flotę handlową przewożącą przeważnie towary produkcji innych krajów. Między Anglią i Holandią doszło do wojny (1652-1654), która zakończyła się sukcesem Cromwella; rząd holenderski musiał uznać akty nawigacyjne.
Tu rewolucja wchodzi w ostatnią – czwartą fazę, spójrzmy więc co się dzieje.
10. Restauracja Stuartów.
Burżuazja angielska zrealizowała swoje podstawowe cele w rewolucji. Dyktatura wojskowa przestała już być jej potrzebna, zwłaszcza po śmierci Cromwella (1658r.) nie działała sprawnie. Parlament porozumiał się więc z Karolem Stuartem, który przyrzekł amnestię dla przeciwników monarchii, zaprzestanie prześladowań religijnych oraz pozostawienie w ręku nowej szlachty i burżuazji ziemi zabranej w czasie rewolucji kościołowi, koronie i zwolennikom króla. W 1660r. Karol II za zgodą armii i parlamentu zasiadł na tronie angielskim, w ten sposób dokonując restauracji Stuartów.
11. Przewrót państwowy w 1688r.
Zarówno Karol II, jak i jego następca Jakub II prowadzili politykę ekonomiczną zgodną z interesami burżuazji i nowej szlachty, popierali kampanie handlowe, wznowili i rozszerzyli akty nawigacyjne. Starali się jednak podporządkować sobie parlament oraz prowadzili niekorzystną dal Anglii politykę zagraniczną, ulegali zanadto królowi francuskiemu Ludwikowi XIV i usiłowali zrównać katolicyzm w prawach z innymi oficjalnie uznanymi wyznaniami. Karol II próbował rozprawić się z opozycją za pomocą aresztowań, ale w 1679r. parlament uchwalił słynny Habes Corpus Act, na którego mocy nie wolno było nikogo aresztować bez okazania pisemnego nakazu sądowego, aresztowany miał zaś prawo żądać, by go w ciągu 24 godzin zapoznano z zarzutami, w przeciwnym razie musiał być zwolniony. Król zmuszony został do uznania tego aktu.
W 1685r. na tron wstąpił Jakub II. Podobnie jak ojciec dążył do przywrócenia dawnego porządku. Jego polityka napotkała zdecydowany sprzeciw. W 1688r. dokonano przewrotu, zwanego wspaniałą albo bezkrwawą rewolucją; Jakuba II zmuszono do opuszczenia kraju, a parlament ofiarował tron rządzącemu w Holandii księciu Wilhelmowi Orańskiemu, zięciowi
Jakuba II.
12. Ukształtowanie się burżuazyjnej monarchii parlamentarnej.
Po objęciu tronu Wilhelm w 1689r. wydał Deklarację Praw Narodu Angielskiego, stanowiącą podstawę Billu o prawach. Akta te w poważnym stopniu ograniczyły władzę królewską. Króla pozbawiono prawa zawieszania i unieważniania ustaw, zagwarantowano regularne zwoływania parlamentu, swobodę obrad parlamentarnych i wnoszenia petycji do parlamentu. Tylko parlament miał prawo uchwalania i ściągania podatków, decydowania o składzie i liczebności armii. Katolików pozbawiono praw piastowania urzędów państwowych. Anglia przekształciła się w monarchię parlamentarną. Parlament jako przedstawicielstwo nowych klas posiadających stał się najważniejszym organem władzy, decydującym o polityce państwa.
W tym miejscu możemy więc już mówić o udanym końcu rewolucji angielskiej. Kończąc już spójrzmy jeszcze na
Ogólnodziejowe znaczenie rewolucji burżuazyjnej w Anglii.
Rewolucja angielska XVII w. była pierwszą w dziejach rewolucją burżuazyjną o szerszym zasięgu, stanowi jeden z przełomowych momentów historii powszechnej, granicę między epoką feudalizmu a kapitalizmu. W wyniku tej rewolucji do władzy doszły klasy społeczne, związane z nowym, kapitalistycznym sposobem produkcji, burżuazja i nowa szlachta. Mimo istnienia w ekonomice kraju silnych przeżytków starego ustroju feudalnego kapitalizm mógł się teraz o wiele szybciej i swobodniej rozwijać i ostatecznie zwyciężyć. Anglia stała się krajem przodującym w rozwoju kapitalizmu, epoka rewolucji wyzwoliła na wyspie siły wytwórcze i społeczne formując społeczeństwo burżuazyjne, oparte już – wcześniej niż w innych krajach – na nowych i bardziej postępowych postawach. Rewolucja angielska doprowadziła do ogromnego podniesienia pozycji Anglii w polityce i ekonomice światowej, wzrostu jej potęgi i znaczenia. Wyzwalając siły wytwórcze narodu angielskiego z więzów feudalizmu, rewolucja sprzyjała też rozwojowi techniki i związanych z nią nauk ścisłych. Ogromny postęp społeczny epoki rewolucji angielskiej wpłynął również na rozwój ideologii społeczno-politycznej, która przyczyniła się do przygotowania kultury Oświecenia. Zrodzone przez epokę idee, teorie społeczne i odkrycia naukowe oddziaływały w poważnym stopniu na Europę i Amerykę, stając się zaczynem nowych postępowych tendencji epoki wczesnego kapitalizmu. Rewolucja angielska wskazała drogę rozwoju innym krajom, oddziaływała na nie ideologicznie, „uzbrajała w oręż ideologiczny burżuazję innych państw”. Po 1689r. ukształtowała też wzorzec monarchii parlamentarnej, ale to już jest temat na inną pracę.
