Gotyk był pierwszym w pełni oryginalnym stylem architektonicznym jaki wykształcił się w zachodniej Europie. Przez ponad trzysta lat budowano strzeliste i pełne światła katedry i kościoły, które stanowiły wyrazy chrześcijańskiej dumy i wiary. Gotyk kształtuje się w okresie od około 1250 – 1450 roku. Do Polski wprowadzili go zakonnicy cystersi, a później częściowo przyjęli dominikanie i franciszkanie. Styl gotycki był przede wszystkim sztuką miejską. Wznoszono w tym stylu nie tylko okazałe katedry, kościoły parafialne ale i mury miejskie z pięknie dekorowanymi bramami, kamienice mieszczańskie, ratusze i sukiennice kupieckie. Styl gotycki w architekturze był następstwem stylu romańskiego. Dążono do udoskonalenia bazyliki, uzyskanie potężniejszej i smuklejszej budowli poprzez przebudowę sklepień. Sklepienia posiadały ostre łuki, każdy z nich był złożony z dwóch odcinków koła symetrycznie rozmieszczonych. Dachy bardzo strome szczególnie nad nawami głównymi bazyliki. Kościoły najczęściej były pokryte dachami o ozdobnych szczytach. Charakterystyczną cechą są czerwone powierzchnie nie tynkowanych ścian z cegły przedzielonych ostrołukowymi oknami, wzmocnione na zewnątrz filarami przyściennymi tzw. przyporami, a na dachu wysmukłe wieżyczki i iglice.
Pierwsza faza rozwoju sztuki gotyckiej trwała do około 1400 r. Obok typu bazylikowego coraz częściej zaczęto budować kościoły w tzw. układzie halowym, w którym nawy kościoła mają jednakową wysokość ( np. katedra sandomierska). Wnętrza pokrywano malowidłami ściennymi, a wejścia ujmowano w rzeźbione portale. Rozwinęła się też gotycka rzeźba nagrobkowa, okazałe nagrobki w Katedrze na Wawelu (Kazimierza Wielkiego z około 1380). Faza późnego gotyku przypada na XV i początek XVI wieku.
Okres ten przyniósł istotne zmiany kształtu i funkcji architektury. W budownictwie sakralnym nasiliło się dążenie do jednolitego traktowania wnętrza. Dominującą formą stała się hala z poszerzonymi nawami bocznymi i nie wyodrębnionym chórem. Skarpy wprowadzono do wnętrza kościoła, co przyczyniło się do utworzenia płytkich kaplic. Na miejsce skarp wprowadzono dekoracyjne lizeny.
Budowano mniej nowych świątyń. Sklepienia i dekoracja architektoniczna stawały się coraz bardziej ozdobne, coraz jaśniejsze przez wprowadzenie ogromnych okien i umiejętne rozproszenie światła w ich wnętrzu. Sklepienia były: gwiaździste, siatkowe lub też wachlarzowe. Styl ten nazwany płomienistym. Gotyk „płomienisty” jest jedynie powierzchowną dekoracją nałożoną na kościec techniczny, wypracowany między XI a XIII w. Przez 250 lat wynajdywano coraz to nowe rozwiązania techniczne, a przez następne 250 lat zadowalano się jedynie naśladownictwem. To zahamowanie rozwoju architektury w końcu XIII w. jest zjawiskiem związanym z całą historią średniowieczną: z rozwojem religii, techniki, gospodarki, z przemianami społecznymi i przeobrażeniami w psychice człowieka. Dekoracyjne rzeźby oderwały się od architektury i stanowiły oddzielne posągi, które ustawiono w ustronnych niszach kościoła. Rozpowszechnił się też drewniany ołtarz tzw. szafiasty, złożony z szafy środkowej, zamykanej skrzydłami pojedynczymi (tryptyk) lub podwójnymi (poliptyk), sceny w nich i na nich były rzeźbione lub malowane. Najlepszym przykładem tych rzeźb jest ołtarz Wita Stwosza w krakowskim kościele Mariackim. Jest to wspaniałe dzieło późnogotyckiej rzeźby europejskiej.
Nadal bujnie rozwija się architektura miejska: powstają ratusze (Wrocław), nowe fortyfikacje (Barbakan w Krakowie), budowle szkolne (Akademia Krakowska z pięknym dziedzińcem).
Szczególną rolę w tym okresie odegrał nasz wielki historyk Jan Długosz, fundator powstałych w tym okresie budowli sakralnych i świeckich. Między innymi z jego fundacji powstał Dom Mansjonarzy w Sandomierzu, obecnie zwany Domem Długosza. Kościoły „długoszowe” reprezentowały najprostszy typ. Składały się z krytej stropem nawy i mniejszego sklepionego prezbiterium. Budowle posiadały dekoracyjne portale.
Cechą charakterystyczną późnośredniowiecznej sztuki gotyckiej w Polsce było jej zróżnicowanie regionalne. Polegało ono na różnicach w architekturze Pomorza Zachodniego a Małopolską. Na Pomorzu Zachodnim wzorowano się na budowlach krzyżackich.
Rzeźba
Podstawowym materiałem rzeźby gotyckiej w Polsce był kamień a później drewno, zyskujące w końcu XIV wieku przewagę nad kamieniem; w pewnych środowiskach i okresach używano także sztucznego kamienia. Zmiany tworzywa nie wynikały tylko z jego obiektywnych wartości – decydował o tym głównie rodzaj i przeznaczenie dzieła, organizacja produkcji.
W dobie późnego gotyku, gdy twórczość rzeźbiarska związana była silniej z miastami, rozwijała się w obrębie cechów, a głównym jej przedmiotem stały się ołtarze – zaczęło dominować drewno jako materiał łatwiej dostępny, umożliwiający szybką pracę i lepiej nadający się do wytwarzania ołtarzy szafiastych. Brąz spotykamy głównie – choć nie wyłącznie – w rzeźbach importowanych. W dobie gotyku rzeźba drewniana, także kamienna, z reguły pokryta była polichromią. W praktyce zatem każde dzieło rzeźbiarskie było równocześnie dziełem malarskim. Wyjątek stanowiły rzeźby wykonane w brązie.
Rzeźba była związana zawsze z architekturą. Chronologicznie na czoło wysuwała się tzw. rzeźba architektoniczna, stanowiąca nieodłączną część architektury. Były to detale konstrukcyjne – kapitele, wsporniki i zworniki sklepienne, oraz dekoracja rzeźbiarska, jak np. rzeźby tympanonów portalowych, fryzy figuralne, ornamentalne itp. Początkowo ściśle związana z detalem architektonicznym, na którym występowała, z czasem usamodzielniła się; detal architektoniczny stał się niejako pretekstem dla występowania rzeźby, komponowanej swobodnie, według praw kompozycji rzeźbiarskich, a nie architektonicznych.
Drugim rodzajem rzeźby były dzieła stanowiące wystrój wnętrz kościelnych: ołtarze, sakramentaria, chrzcielnice – dzieła funkcjonalne związane z kultem, konieczne w każdej świątyni, stanowiące jednak – w stosunku do rzeźby architektonicznej – bardziej samodzielne wypowiedzi artystyczne. Do wystroju kościołów należały także pojedyncze przedstawienia kultowe lub całe cykle, umieszczane np. na filarach.
Malarstwo i grafika
Malarstwo w dobie gotyku rozwijało się na terenie Polski równolegle do architektury i rzeźby; mniejsza liczba zabytków z XIII i początków XIV wieku spowodowana jest zapewne późniejszymi zniszczeniami, zwłaszcza malarstwa ściennego. Także nasza znajomość istniejących zasobów malarstwa książkowego jest jeszcze bardzo mała.
Malarstwo gotyckie dzieli się na kilka rodzajów, różniących się techniką, przeznaczeniem i funkcją. Malarstwo książkowe występuje przez cały okres gotyku. Księgi liturgiczne były jednak często importowane, a równocześnie dostępne głównie duchowieństwu. Funkcje społeczne tych dzieł były zatem ograniczone. Natomiast iluminacje stanowiły często ważny łącznik między odległymi nawet środowiskami artystycznymi i były wzorem dla innych rodzajów malarstwa, a także rzeźby. Iluminacje powstawały początkowo głównie w skryptoriach klasztornych. Jednak w wieku XIV coraz częściej stwierdzamy wykonywanie kodeksów na zamówienie feudałów świeckich, przez pisarzy i malarzy pozostających na ich usługach i zapewne pracujących na ich dworach. Były to zwykle żywoty świętych, modlitewniki, ale także księgi liturgiczne. Iluminacje wykonywane były, jak całe księgi, na pergaminie lub na papierze techniką wodną, przy użyciu farb kryjących lub rysowane piórkiem, i często lawowane. Składały się na nie przedstawienia figuralne, ilustrujące tekst, wykonywane często przy użyciu płatkowego złota, nie pozbawione znaczeń symbolicznych, umieszczane w tekście, np. ozdoby inicjałów, lub na marginesie karty.
Malarstwo ścienne związane była ściśle z architekturą. Miało różny charakter: czysto dekoracyjny, jak polichromia w węższym znaczeniu czyli nadanie barwy elementom architektonicznym lub też pokrycie ich motywami ornamentalnymi. Znany był na przykład zwyczaj malowania wątku ceglanego na murze pokrytym cienką warstwą tynku. Znaczenie polichromii, wyjątkowo tylko zachowanej, było ogromne – decydowała ona o ostatecznym wyrazie wnętrza. Odrębny rodzaj stanowiło figuralne malarstwo ścienne. Były to zwykle większe cykle malowane zwłaszcza na ścianach prezbiterium, także naw czy w krużgankach klasztornych. W wieku XIV i XV pojawiły się pojedyncze sceny umieszczane także na filarach. Były to często obrazy wotywne lub epitafijne, powstające na prywatne zamówienie. Malowidła ścienne wykonywany były na specjalnie przygotowanym tynku – mokrym
(al fresco) lub też suchym (al secco), także temperą. Malowanie na świeżym tynku zapewniało większą trwałość malowidłu, gdyż pigment głębiej wnikał w podłoże, w Polsce jednak najczęściej stosowano technikę „na sucho”.
Z malarstwem łączył się rysunek i grafika. Rysunek nie uzyskał w dobie gotyku znaczenia samodzielnej gałęzi sztuki – z wyjątkiem iluminacji.
Pełnił natomiast istotne funkcje jako technika utrwalania projektów malarskich, rzeźbiarskich i architektonicznych. Grafika, której podstawową cechą była możliwość powielania odbitek, pełniła różne funkcje. Najwcześniej rozwinął się drzeworyt jako technika ilustracyjna. Bardziej precyzyjne miedzioryty służyły początkowo głównie do powielania wzorów na potrzeby malarstwa czy rzeźby.
Całkowicie samodzielne cykle graficzne powstawały dopiero w późnym wieku XV, jednak nie w Polsce. Docierały tu natomiast i wykorzystywane były przez miejscowych artystów. Znaczenie grafiki niderlandzkiej i niemieckiej dla kształtowania się końcowej fazy malarstwa gotyckiego w Polsce było ogromne.
Malarstwo gotyckie powstawało przede wszystkim na zamówienia kościelne, bez względu na to, kto był bezpośrednim fundatorem. Stąd jego tematyka była początkowo niemal wyłącznie
religijna. Malarstwo o tematyce świeckiej, dworskiej czy rycerskiej było wyjątkowym zjawiskiem, choć i u nas znano je od początku wieku XIV. Samodzielne malarstwo portretowe nie istniało. Pojawiły się natomiast przedstawienia fundatorów na obrazach ołtarzowych, w obrębie malowideł ściennych, a także – w większy
m stopniu mając charakter portretowy – na epitafiach.
Gotyk światowy.
Na przykładzie Francji można stwierdzić jak gigantyczna była ta praca. Między rokiem 1050 – 1350 wzniesiono ponad 80 katedr, 500 wielkich kościołów i kilkadziesiąt tysięcy kościołów parafialnych.
Należy nadmienić, że w ciągu trzech wieków Francja przetransportowała więcej kamienia niż starożytny Egipt. Fundamenty wielkich katedr sięgają 10 m w głąb. W tym czasie jeden kościół przypadał na około 200 mieszkańców. Tu należy stwierdzić, że z trzech państw Francji, Niemiec i Anglii, Francja jest kolebką gotyku a pierwszy kościół zbudowano w tym stylu w1144 roku powstał we Francji.
W dziedzinie średniowiecznej architektury wszystko zostało powiedziane przed końcem XIII w., a następnie dwa stulecia tylko przetwarzały dorobek poprzedników, mowa oczywiście o krajach Europy Zachodniej a właściwie Francji, gdyż np. w Polsce lub w Prusach Krzyżackich właśnie XIV w. był okresem szczytowego rozkwitu architektury gotyckiej.
Literatura:
1. „Polska sztuka gotycka” – Janusz Kębłowski
2. „Słownik historii Polski”- wydany przez Wiedzę Powszechną Warszawa 1969 rok.
3. „Jak budowano w średniowieczu” – Jean Gimpel
