Wszystkie te trzy pojęcia odnoszą się do okresu kultury i literatury europejskiej i polskiej. Pojęcie „odrodzenie” jest nadrzędne w stosunku do pozostałych, gdyż zakres pojęć: „humanizm” i „reformacja” mieści się w zakresie „odrodzenia”.
Terminem „odrodzenie” lub „renesans” określamy okres w dziejach kultury europejskiej, trwający od połowy XIV wieku do końca XVI w. W tym czasie kształtował się i rozwijał ruch umysłowy i kulturalny zapoczątkowany we Włoszech, następnie rozprzestrzeniający się w całej Europie zachodniej i środkowej. Etymologia (pochodzenie) tego terminu wskazuje na ożywienie czegoś, co już było, czyli odrodzenie. Terenem poszukiwań człowieka stała się kultura i literatura antyczna, starożytna. Ze starożytności klasycznej czerpano inspirację dla zainteresowań człowiekiem i światem oraz wzory doskonałości w sztuce i literaturze. W okresie tym rozwinęły się dwa prądy umysłowe: humanizm i reformacja.
Humanizm był reakcją na światopogląd i ideały moralne średniowiecza. Maksymy wieków średnich: „Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz” oraz „Memento mori” (pamiętaj o śmierci) zastąpiono maksymą Terencjusza: „Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Tak więc ośrodkiem zainteresowania humanistów stał się człowiek, jego osobowość oraz społeczne i przyrodnicze uwarunkowania jego życia. Frapująca stała się natura człowieka (Petrarka) i sposoby jego społecznych zachowań (Boccaccio), dążono do osiągnięcia wszechstronnego rozwoju jednostki. Szukano nowych wartości i odnaleziono je w antyku. Starożytna literatura pokazała człowiekowi, że należy cieszyć się życiem, otaczającym światem, trzeba wierzyć w potęgę rozumu ludzkiego. Potwierdzeniem przekonania o niezależności i nieograniczoności intelektu człowieka stały się odkrycia naukowe (1492 r. – Krzysztof Kolumb: odkrycie Ameryki, 1543 r. – wydanie dzieła M. Kopernika „O obrotach sfer niebieskich”). Wiara w możliwości człowieka inspirowała humanistów do dalszych poszukiwań i dążenia do wszechstronnego rozwoju. Wszystko, co dane jest człowiekowi, powinno być przezeń wykorzystane, człowiek nie może być obojętny na to, co dotyczy człowieka. Nie myśl o śmierci, lecz pełne życie miało się stać celem istnienia człowieka. W pojęciu „humanizm” mieszczą się także wszelkie postawy przejawiające się w uznawaniu człowieka wraz z jego potrzebami duchowymi i materialnymi za wartość najwyższą. Kultura i literatura polska tego okresu reprezentowana jest przez takich humanistów, jak: M. Rej, J. Kochanowski, Sz. Szymonowic, A. Frycz-Modrzewski, Piotr Skarga, Łukasz Górnicki.
Pojęcie reformacja odnosi się do ruchu religijnego, społecznego i politycznego w Europie XVI wieku. Ruch ten wyrósł na gruncie różnorodnej interpretacji „Pisma świętego” i doprowadził do rozłamu w Kościele katolickim oraz powstania wyznań protestanckich. „Pismo święte” pisane jest językiem ponadczasowym, gdyż od czasu jego powstania minęły tysiące lat, a ciągle jest aktualne.Ten ogólny, często symboliczny język dawał powody rozmaitego rozumienia „Pisma świętego”, często odmiennego od tego, które nakazywał papież. Na przełomie średniowiecza i odrodzenia czeski kaznodzieja Jan Hus żądał zastąpienia w nabożeństwach łaciny językiem narodowym, zrozumiałym dla wiernych. Sam też przetłumaczył „Pismo święte” na język czeski. Jan Hus został potępiony jako heretyk i spalony na stosie. Śmierć Husa nie przeszkodziła jednak powstawaniu dalszych żądań reformy Kościoła. Również w Niemczech Marcin Luter domagał się prawa do swobodnej, indywidualnej interpretacji świętych ksiąg i przetłumaczył „Pismo święte” na język niemiecki. We Francji reformatorem religijnym był Jan Kalwin. Swobodne interpretacje „Biblii” dały początek powstaniu odłamów innowierczych – husyci, luteranie, kalwini. Do walki z coraz liczniejszymi szeregami reformatorów zwołano sobór w Trydencie. Uchwalono na nim wiele zmian w organizacji Kościoła i sformułowano nowy zbiór podstawowych prawd wiary. Ruch reformacyjny ukształtował nową postawę człowieka wobec zagadnień religijnych i przyczynił się do rozwoju ogólnej kultury umysłowej w Europie.
Rozpoczęte na gruncie religii tendencje reformatorskie stopniowo ogarnęły także inne płaszczyzny życia człowieka. Nastąpił bujny rozwój nauki, a głównym reformatorem w Polsce był Mikołaj Kopernik, który udowodnił, że Słońce, a nie Ziemia, jest centrum wszechświata. Andrzej Frycz-Modrzewski w swoim dziele „O naprawie Rzeczypospolitej” także domagał się wszechstronnych reform państwa. Wszystko, do czego doszła nauka, zostało poddane jeszcze raz weryfikacji, bo zmienił się sposób myślenia człowieka. Niechętnie przyjmowano za prawdziwe i nieomylne to, czego nie można było dociec rozumem. Życie społeczne narodu nie było doskonałe – rażąca niesprawiedliwość kazała człowiekowi poszukiwać nowych rozwiązań.
Prąd reformatorski ściśle łączył się z humanizmem – doskonalenie wszystkich dziedzin życia człowieka opierało się na przeświadczeniu, że człowiek jest w stanie zdziałać wiele. Polska XVI wieku była krajem tolerancyjnym, dlatego też właśnie w naszym kraju znajdowali schronienie – prześladowani w swoich ojczyznach – innowiercy: głównie husyci i kalwini. Szczególne zasługi położyli arianie, czyli bracia polscy dla rozwoju kultury, nauki, życia społecznego. Wyodrębnili się oni z grupy polskich kalwinów i stali się najbardziej radykalnym odłamem reformacji w Polsce. Odrzucali dogmat Trójcy Świętej, na pierwszy plan w swej religii wysuwali treści moralne oraz postulat tolerancji religijnej. Potępiali wyzysk człowieka przez człowieka, znosili w swych majątkach pańszczyznę i poddaństwo, byli przeciwni zabijaniu i w związku z tym nie brali udziału w wojnach (nosili u pasa drewniane szable). Radykalne poglądy społeczne arian bardzo nie podobały się szlachcie katolickiej, która odnosiła się do tych innowierców z rosnącą niechęcią, aż w połowie XVII wieku szlachta wymogła na królu edykt skazującyarian na wygnanie z kraju lub bezwzględne przejście na katolicyzm. Stało się to jednak już w następnej epoce, zaś w okresie odrodzenia właśnie arianie zakładali szkoły, zatrudniali w nich wybitnych nauczycieli (naukowców – protestantów zmuszonych do opuszczenia swoich krajów). Dziełem arian było też utworzenie w Rakowie szkoły wyższej tzw. Akademii Rakowskiej, która cieszyła się popularnością i dobrą sławą nawet poza granicami Polski – przyjeżdżali do Rakowa na studia także obcokrajowcy. W mieście tym istniała też drukarnia ariańska, której druki były przeznaczone również dla współwyznawców w innych krajach. Dzięki prądowi reformacji ludzie uświadomili sobie konieczność szukania nowych rozwiązań, dążyli do unowocześniania i ulepszania zastanego porządku świata.
