Powieść to obszerny utwór literacki pisany prozą, o swobodnej i elastycznej kompozycji, przedstawiający rozległy obraz określonych zjawisk, wypadków historycznych, zależności społecznych i sytuacji psychologicznych. Powieść jest gatunkiem epickim. Odgrywa w kulturze czasów nowszych doniosłą rolę. Spośród wszystkich gatunków literackich odznacza się największą pojemnością poznawczą, z łatwością ogarnia ona bogaty i różnorodny materiał życiowy. Stendnal określił powieść jako „zwierciadło przechadzające się po gościńcu”. Podstawowym elementem klasycznej konstrukcji powieściowej jest fabuła rozbudowana i wielowątkowa, obejmująca dzieje licznych bohaterów, czy środowisk społecznych.
Świat powieściowy jest tworem narracyjnym. Kształtuje się w toku narastania mniej lub bardziej zindywidualizowanego narratora, który prezentując bohatera lub wydarzenia zajmuje wobec nich określone stanowisko – postawę interpretującą i oceniającą, nie zawsze bezpośrednio ujawnioną. Punkt widzenia narratora uzewnętrznia się w różnorodnych formach narracji i trzecioosobowej, i pierwszoosobowej oraz poprzez określone stosunki i napięcia między narracją a wypowiedziami postaci. Spotkać można w powieści również bardziej złożone sposoby narracji, będące kombinacją wypowiedzi kilku narratorów, np. „Lord Jim” Conrada.
W historii powieści wykształciło się wiele odmian gatunkowych związanych z coraz bardziej posuwającym się zróżnicowaniem zakresów tematycznych. Najważniejsze w nich to :
*powieść społeczno-obyczajowa – będąca obrazem pewnego środowiska socjalnego, na tle procesów rządzących tym środowiskiem przedstawione są losy bohaterów. Przykładami tego typu powieści są : „Nad Niemnem” Orzeszkowej, „Lalka” Prusa, „Rodzina Połanieckich” Sienkiewicza, czy też „Chłopi” Reymonta.
*powieść psychologiczna – kładąca główny nacisk na sferę przeżyć wewnętrznych bohatera. (Dostojewski „Zbrodnia i kara”, Hardy „Tessa d’Urberville”. Proust „W poszukiwaniu straconego czasu”, Kuncewiczowa „Cudzoziemska”).
*powieść polityczna – przedstawiająca mechanizm życia politycznego (Kaden-Bandrowski „Mateusz Bigda”, Breza „Mury Jerycha”)
*powieść historyczna – w wersji starszej, reprezentowanej przez Kraszewskiego czy Sienkiewicza dominowały elementy fikcyjne, w wersji nowszej – przynosi utwory osnute w przeważającej części na losach bohaterów autentycznych (Tołstoj „Piotr I”)
*powieść sensacyjna – o wyrazistej intrydze, obejmująca wiele rozmaitych typów m.in. powieść kryminalną.
*powieść awanturnicza – której przedstawicielami są Cooper, May, Dumas.
*powieść podróżnicza – opierająca się na żywej akcji pełnej lirycznych niespodzianek i niezwykłych przygód, reprezentowana np. przez Umińskiego.
*powieść fantastyczna – w dawnej formie powieść utopijna (Krasicki) ; w nowszej odmianie powieść fantastyczno-naukowa (Lem, Verne)
*powieść biograficzna – przedstawiająca dzieje autentycznej postaci znanej z histori. Przykładami tej odmiany mogą być powieści Zweiga, Mourois’a.
*powieść autobiograficzna – rezygnująca z fikcji fabularnej.
*powieść cykliczna – składające się z większej liczby części powiązanych tematycznie i kompozycyjnie mniej lub bardziej spoiście. („Trylogia” Sienkiewicza, „Komedia ludzka” Balzaka)
Jedną z nowoczesnych odmian powieści cyklicznej jest powieść- rzeka – szeroko rozbudowana i wieloczęściowa, przedstawiająca zazwyczaj dzieje rodziny w kilku pokoleniach (Dąbrowska „Nocei dnie”).
