W ustroju człowieka mogą funkcjonować inne organizmy żywe, które zwykle powodują zmiany patologiczne w organach wewnętrznych lub zewnętrznych. Mam tu na myśli chorobę. Niestety, Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) nie zaakceptowała do tej pory odpowiedniej jej definicji. Jednak najczęściej spotykaną jest ta, która twierdzi, że schorzenie to:
taki stan organizmu, w którym dochodzi do nieprawidłowej reakcji układów, narządów lub poszczególnych komórek na bodźce środowiska zewnętrznego lub wewnętrznego, co może prowadzić do zaburzeń fizjologicznych.
Choroba jest stanem dynamicznym, w którym wyróżnić można kilka okresów:
1. Okres utajenia – czas, w którym nie ma objawów; trwa on od momentu zadziałania czynnika chorobotwórczego aż do pojawienia się pierwszych symptomów zachorowania. W przypadku chorób zakaźnych stosuje się termin „okres wylęgania choroby”.
2. Okres zwiastunów (prodromalny) – faza, w której pojawiają się pierwsze, często mało specyficzne objawy (np. gorączka, złe samopoczucie).
3. Okres jawny – charakteryzuje się typowymi dla danej choroby objawami klinicznymi. Objawy te można podzielić na podmiotowe (subiektywne) oraz przedmiotowe (stwierdzane przez lekarza).
4. Okres rekonwalescencji – powrót do zdrowia.
Czynnikami chorobotwórczymi w ludzkim organizmie są zazwyczaj wirusy i bakterie. Te pierwsze nie wytrzymują długiego okresu przebywania poza żywą komórką gospodarza, ich przetrwanie zależy od przeniesienia z jednego człowieka na drugiego. Bakterie natomiast występują niemal wszędzie, w całej biosferze, w najróżniejszych środowiskach i warunkach ekologicznych: w glebie, wodzie słonej i słodkiej, powietrzu, na śniegu i w gorących źródłach, w martwych i żywych organizmach. Wynika to z ogromnej różnorodności i przystosowań rozmaitych gatunków, a także z ich mikroskopijnej wielkości.
Wirusy nie posiadają budowy komórkowej, jednakże ich konstrukcja jest skomplikowana. Ich nazwa pochodzi z języka łacińskiego (virus – jad) i związana jest z faktem, iż znane są wirusy wyłącznie pasożytnicze. Są one zakaźnymi, potencjalnie patogennymi nukleoproteidami, istniejącymi tylko pod postacią jednego kwasu nukleinowego (DNA lub RNA), który reprodukuje materiał genetyczny; są niezdolne do podziałów poza komórką i zazwyczaj nie posiadają enzymów (nie wykazują metabolizmu).
Do najczęściej występujących DNA-wirusów należą:
– wirusy onkogenne, np. brodawki ludzkie (niezłośliwe nowotwory)
– opryszczka – schorzenie skóry i błon śluzowych
– ospa wietrzna (z wysypką skórną) wirusy dające częściową
– półpasiec – atakuje nerwy czuciowe odporność krzyżową
– ospa (z gorączką i ropiejącą wysypką, pozostawiającą blizny).
RNA-wirusy powodują:
– poliomielitis – choroba Heinego-Medina
– grypę – ma niesamowicie wiele mutacji
– zapalenie ślinianek przyusznych (popularna świnka)
– odrę
– kleszczowe zapalenie mózgu
– żółtą febrę
– AIDS
– zapalenie wątroby
– żółtaczkę.
Istnieją również czynniki podobne do wirusów, a chodzi tu o białkowe cząstki infekcyjne, czyli priony. Są one bardzo oryginalne, gdyż namnażają się przekształcając normalne cząsteczki białek w szkodliwe, wywołując zmianę ich kształtu. Wszystkie znane obecnie choroby prionowe są śmiertelne. U ludzi mogą to być:
– kuru – utrata koordynacji ruchów, następnie otępienie
– choroba Creutzfeldta-Jacoba (u krów gąbczasta encefalopatia)
– śmiertelna bezsenność rodzinna.
Cząstki wirusowe pączkujące z powierzchni ludzkiej komórki.
Bakterie są organizmami jednokomórkowymi o różnych kształtach i bardzo zróżnicowanym metabolizmie. Posiadają aparat jądrowy w postaci nukleoidu, zaś ciało prawie zawsze otoczone sztywną ścianą komórkową, która nadaje kształt i zabezpiecza przed pęknięciem spowodowanym ciśnieniem osmotycznym. Są nieruchome lub mogą się poruszać, mogą też tworzyć kolonie. Ich komórki są bardzo małe, lecz mogą przyjmować przeróżne kształty: dwoinki, paciorkowce, pakietowce, gronkowce, pałeczki, laseczki, prątki, maczugowce, przecinkowce, krętki. Mogą też przypominać budową wirusy (np. Chlamydie).
Trzy charakterystyczne kształty bakterii
Ziarniaki (koki) Pałeczki Krętki
Większość bakterii można podzielić na dwie grupy: gramdodatnie (barwią się na fioletowo) i gramujemne (ulegają odbarwieniu). Gramdodatność i ujemność to cechy charakterystyczne dla różnych gatunków i mające wielkie znaczenie przy oznaczaniu bakterii oraz w leczeniu. Cecha ta uzależniona jest od budowy ściany bakteryjnej.
Schemat budowy komórki bakteryjnej totalnej (taka w rzeczywistości nie istnieje). Łączy ze sobą budowę bakterii gramdodatnich i gramujemnych, tlenowych i beztlenowych, fotosyntetyzujących, chemosyntetyzujących i heterotrofów.
Mykoplazmy to bardzo małe bakterie otoczone błoną cytoplazmatyczną i pozbawione ściany komórkowej. Niektóre są tak małe, że przechodzą przez filtry bakteriologiczne, a nawet maja mniejsze rozmiary niż wirusy. Mogą być bakteriami tlenowymi lub beztlenowymi. Te, które żyją na błonach śluzowych ludzi, nie powodują schorzeń. Jednakże jeden z gatunków wywołuje śródmiąższowe bakteryjne zapalenie płuc.
Klasa krętków zawiera szereg groźnych dla człowieka bakterii. Ogólnie są one smukłe, spiralne, gramujemne, o giętkich ścianach komórkowych. Jest nim np.:
– krętek blady wywołujący kiłę (chorobę weneryczną); jest wrażliwy na gwałtowne zmiany temperatury i wysychanie. Wnika on do ciała poprzez skórę lub błony śluzowe (najczęściej narządów płciowych).
– krętek duru powrotnego przenoszony jest przez wszy, rzadziej przez kleszcze; wywołuje on chorobę charakteryzującą się nawracającymi napadami gorączki.
– jeszcze inne mogą powodować leptospirozę – ciężką chorobę przebiegającą z wysoką gorączką, uszkodzeniem nerek i wątroby; bakterie dostają się do organizmu wraz z zanieczyszczoną wodą pitną lub podczas kąpieli.
Krętek Leptospira
Riketsje to gramujemne pałeczki, które są bezwzględnymi pasożytami wewnętrznymi. Rozmnażają się wyłącznie w żywych komórkach i mają dość prostą budowę. Wywołują u ludzi:
– najgroźniejszą riketsjozą jest dur plamisty, którym można zakazić się poprzez wtarcie w uszkodzoną skórę zarazków obecnych w kale wszy odzieżowych. Zatem dur plamisty powiązany jest z zawszawieniem ludności i jego groźne epidemie wybuchają najczęściej w okresie wojen.
– do zakażenia gorączką Q dochodzi w razie dostania się riketsji do dróg oddechowych, wdychanych wraz z cząstkami kału lub sierści zakażonych zwierząt domowych; występują tu wtedy wysoka gorączka, czasem z objawami zapalenia płuc.
– dzięki naszej niezwykłej „gościnności” riketsje mogą też doprowadzić do tyfusu, gorączki plamistej Gór Skalistych, gorączki okopowej.
Kolejną grupą bakterii gramujemnych są chlamydie. Podobnie jak riketsje są bezwzględnymi pasożytami, tyle że mają kształt kulisty i nie rozprzestrzeniają się za pośrednictwem stawonogów. Do tej klasy można zaliczyć:
– zarazek jaglicy, wywołuje u człowieka jaglicę – chorobę spojówek oka, która nieleczona prowadzi do ślepoty. Jeszcze w czasie II Wojny Światowej jaglica była bardzo powszechna w Polsce, lecz dzięki intensywnemu zwalczaniu, praktycznie już nie występuje.
– zarazek papuzicy wywołuje groźne zapalenie płuc, zwane papuzicą, ponieważ pierwsi chorzy zarazili się nią od przywiezionych w tropików papug; obecnie najczęściej na tę chorobę cierpią hodowcy drobiu.
Klasa bakterii śluzowych (miksobakterii) obejmuje gramujemne ustroje, tworzące mikrocysty jako formy spoczynkowe. Przeważnie nie są patogenne dla człowieka
Klasa bakterii właściwych została podzielona wg kryteriów budowy. I tak:
– paciorkowiec ropny wywołuje płonicę (szkarlatynę), anginy, zapalenia: płuc, oskrzeli, zatok, ucha środkowego, nerek, wsierdzia, zakażenie ran, chorobę reumatyczną, różę, i inne.
– bardzo groźne jest przedostanie się bakterii do krwi i ich krążenie po całym ciele – posocznica.
– dwoinka zapalenia płuc powoduje większość płatowych zapaleń płuc u ludzi; zanim odkryto antybiotyki choroba ta często prowadziła do śmierci.
– dwoinka rzeżączki jest przyczyną rzeżączki; zakażeniu ulegają narządy płciowe, czasem układ moczowy; nieleczona prowadzi do bezpłodności.
– pałeczki Salmonella nieraz powodują epidemie groźnych chorób. Ich chorobotwórczość jest uzależniona od wytwarzanych endotoksyn. Najgroźniejszą jest pałeczka duru brzusznego – wywołujące dur brzuszny, którego objawami są wysoka gorączka, zamroczenie, utrata przytomności, wysypka i wyniszczenie całego organizmu, nieraz kończące się zgonem.
– pałeczka dżumy przenoszona przez pchły ze szczurów na człowieka. Dżuma przed odkryciem antybiotyków powodowała epidemie wyniszczające całe miasta, przebiega pod dwiema postaciami: dymieniczą albo płucną. Nadal powoduje duży odsetek zgonów.
– laseczka tężca rozwija się w zanieczyszczonych, odciętych od tlenu ranach. Wydzielona przez nią egzotoksyna oddziałuje na synapsy nerwowo-mięśniowe, powodując silne skurcze mięśni. Tężec charakteryzuje się dużą śmiertelnością.
– przecinkowiec cholery – atakuje prawie wyłącznie człowieka po wypiciu zarażonej wody; cholera prowadzi do odwodnienia organizmu, a nawet śmierci.
– promieniowce – wywołują promienicę, która u ludzi przebiega pod różnymi postaciami: guzy w różnych narządach, mających tendencję do przebijania się na zewnątrz ciała.
Jednakże we wnętrzu człowieka mogą znajdować się też organizmy jak najbardziej pożyteczne dla niego samego, np. bakterie jelita grubego (pałeczki jelitowe – Escherichia coli), które wykorzystują nie strawione resztki treści pokarmowej. Wśród rozmaitych produktów działalności tych bakterii znajdują się również witamina K i pewne witaminy z grupy B, które mogą być później wykorzystywane przez organizm. Ustroje te są też bakteryjnym (prawidłowym) składnikiem kału.
Mleko kobiece może być kolejnym przykładem środowiska również zawierającego bakterie; są one niezbędne do prawidłowego funkcjonowania przewodu pokarmowego dziecka (Lactobacillus bifidus).
Ludzki hormon snu, który powoduje zapadanie w sen, ma w swojej cząsteczce drobinę kwasu muraminowego i drobinę kwasu dwuaminopimelinowego – substancje produkowane wyłącznie przez bytujące w organizmie bakterie. Hormon ten został odkryty dopiero przed kilkoma laty, w
ięc nie poznano jeszcze w pełni znaczenia bakterii dla zapadania człowieka w sen.
Dalsze organizmy będące w stanie przystosować się do życia na lub w człowieku są pierwotniaki, szczególnie liczne gatunki pasożytnicze, jak świdrowce, leiszmanie, lamblie, czy malaria
Grzyby częstokrotnie wywołują przeróżne choroby, przenikając przez skórę i błony śluzowe. Niektóre z nich infekują tylko powierzchnie, a inne już wywołują choroby systemiczne (tkanki, organy wewnętrzne).Unoszące się w powietrzu zarodniki grzybów dają o sobie znać wywołując reakcje alergiczne.
W płazińcach liczną grupę o urzęsionych ciałach stanowią wypławki białe, czarne.
Motylica wątrobowa jest pasożytem dróg żółciowych ssaków roślinożernych, więc człowiek jest jej żywicielem przygodnim. Odżywia się krwią.
Jest to jajo motylicy wątrobowej z czapeczką
Cerkaria motylicy wątrobowej
Wszystkie tasiemce są pasożytami układów pokarmowych różnych kręgowców, zatem człowiek również znalazł się w zasięgu ich „działania”. Najczęściej jest ich żywicielem pośrednim lub ostatecznym. Tasiemiec osiedla się w jelitach. Człowiek zarażony tasiemcem może nie odczuwać żadnych objawów chorobowych, nawet przez 10 lat zakażenia, ale bywa też, że pacjent odczuwa silne bóle, ma większy apetyt, a mimo to tracić na wadze.
Barwione zdjęcie ze skaningowego mikroskopu elektronowego ukazuje główkę niewielkiego tasiemca.
Niestety, Homo Sapiens ze względu na swą „korzystną” budowę jest znakomitym środowiskiem dla innych organizmów, zarówno jako miejsce bytowania szkodliwego, jak i tego pożytecznego. Jednakże tych pozytywnych aspektów możemy doszukać się znacznie mniej.
