Czym rózni sie barok szlachecki Potockiego od baroku sarmackiego Paska i baroku dworskiego Morsztyna? Waclaw Potocki (1621-1696) pochodzil ze sredniozamoznej szlachty, wyksztalcenie zdobyl przy zborze arianskim w Raciborzu. Pod grozba edyktu z 1658 r., skazujacego arian na wygnanie, przeszedl na katolicyzm, lecz mimo to pozostal wierny swemu wyznaniu i skutecznie pomagal swoim wspólwyznawcom, za co cierpial (sady i srodowisko szlacheckie). O przesladowaniu arian mówi jego wiersz Kto mocniejszy, ten lepszy : Temu nieborakowi wsi wziely kaduki Czemuz to? – Bo zle wierzyl . Potocki pietnuje w swojej twórczosci wady narodowe. Elementy takie mozna znalezc w utworach Ogród fraszek (1800 utworów róznej wielkosci i róznorodnej tresci). W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, spoleczne, obyczajowe, moralne. Pietnuje wady ustroju politycznego Polski, a wiec anarchie, bezprawie, zlota wolnosc, prywate, brak ochrony granic, slabosc pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Te ostatnie wady spotkaly sie z ostra krytyka poety w wierszu Pospolite ruszenie , w którym nieszczesny dobosz usiluje bez skutku obudzic smacznie spiaca szlachte i zmusic ja do podjecia walki. Nasluchawszy sie wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci rycerskiej – widzac, ze go zgola nikt nie slucha, poszedl i sam spac . W Zbytkach polskich z gorzka ironia mówi o przepychu, w jakim zyje szlachta polska, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy – O tym szlachta, panowie, o tym mysla ksieza, choc sie co rok w granicach swych ojczyzna zweza . Tytul kolejnego utworu – Polska nierzadem stoi – jest sam w sobie oskarzeniem. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, wystepki moznych uchodza plazem, czlowiek prosty i biedny z serdecznym dzis placzem z dziatkami cudze katy pociera tulaczem . Inne wielkie utwory to: Wojna chocimska , Moralia . Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) pochodzil z rodziny zwiazanej z arianizmem, ale po przejsciu na katolicyzm zachowal tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii. Dzieki zrecznosci dworaka i sprzyjajacym okolicznosciom, pial sie szybko po szczeblach kariery politycznej. Dwór królewski Jana Kazimierza, z którym byl zwiazany, stanowil osrodek nie tyle zycia umyslowego, co towarzyskiego. W atmosferze salonów i flirtów mógl powstac tylko taki styl, który wyrazal blyskotliwosc, elegancje i kunszt artystyczny, a pomijal wazne zagadnienia zycia. W twórczosci Morsztyna przejawilo sie to w blahosci tresci przy równoczesnym przeroscie nagromadzonych przenosni, porównan i innych figur poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy). Zebral swe wiersze w zbiorach Kanikula albo psia gwiazda i Lutnia . Znaczna wiekszosc utworów byla o tematyce milosnej. Nie chodzi w nich jednakze o proste wypowiedzenie uczuc do ukochanej. Sa to wiersze bedace wyrazem flirtu, który odznacza sie dworska elegancja i salonowym dowcipem. W Bierzmowaniu liczne, coraz ciekawsze wyliczenia wdzieków i czarów pieknej Jagnieszki prowadza do konkluzji, ze jest ona nie tyle dziewczyna, co raczej ogniskiem, które spala swym zarem zakochanego w niej mezczyzne. Na kwiatki – to urocze cacko poetyckie, gdzie autor zazdrosci zerwanym kwiatom, gdyz wplecione we wlosy jego ukochanej beda mogly byc blizej z nia niz on sam. Do trupa to najglosniejszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwinietego porównania ukazuje najpierw poeta podobienstwo zakochanego do trupa. Nastepnie poslugujac sie kontrastem zestawia spokój zmarlego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciagnac zaskakujacy wniosek, ze lepiej byc trupem niz kochac bez wzajemnosci. W Niedostatku znajdziemy ironiczna uwage na temat rozsadku i powagi kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, które nigdy nie mialy miejsca, ale podejrzewa, ze predzej stac sie one moga rzeczywistoscia nizli bedzie stateczna która bialoglowa . Inny charakter ma Piesn w obozie pod Zwancem . Widac w niej pewien przeblysk patriotyzmu, rzadko dochodzacy do glosu pod piórem typowego poety dworskiego. Do ogólu szlacheckiego odnosil sie poeta raczej z pogarda, wyraznie dajaca sie tu odczuc, bo do szlachty silniej przemawia natocz albo nalej niz glos wodza wzywajacego do walki z wrogiem. Morsztyn tlumaczyl takze tragedie francuskie Piotra Corneille a. J. A. Morsztyn, choc nie wniósl wielu wartosci ideowych na miare potrzeb ówczesnej Polski, dbal jednak o piekno form poetyckich, wzbogacal je, podnosil na wysoki poziom artyzmu i stad jego wiersze sa cenna zdobycza literatury polskiej. Jan Chryzostom Pasek (1636-1701) znany jest z Pamietników , przedstawiajacych fakty w sposób zywy i barwny. Czesc pierwsza Pamietników dotyczy wojennych doswiadczen Paska. Ciekawie wypadl tu obraz szlachcica-zolnierza. Walczy on na ogól dzielnie, ale mozna podejrzewac, ze zapalu do walki dostarcza mu nie tyle milosc do ojczyzny, ile ambicja osobista i chec zdobycia lupów. Ciekawosc i zadza przygód sa tez prawdopodobnie przyczyna udzialu Paska w wyprawie do Danii. W opisach waznych wydarzen historycznych autor skupia uwage na wlasnych przygodach, wyolbrzymiajac niekiedy swa role swiadka i uczestnika tych wydarzen. Zaskakuje tez wspólczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów. Posluszny nakazanym przez Kosciól postom, jalmuznom i odpustom, nie bral ich sobie gleboko do serca, skoro nie zmienialy jego obyczajów i nie lagodzily stosunku do czlowieka, nad którym byl góra. Glosny opis mszy swietej, do której sluzyl Pasek majac rece zbroczone krwia wrogów, jest tego dowodem. Ksiadz-celebrant uswieca to barbarzynstwo slowami: nie wadzi to nic, nie brzydzi sie Bóg krwia rozlana dla imienia swego . Pamietniki zawieraja równiez szeroki obraz pokojowego zycia ziemianskiego i obyczajów szlacheckich. Autor mysli kategoriami przecietnego szlachcica, totez ucisk i niedole chlopa uwaza za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacka mentalnoscia odnosi sie do wlasnej klasy i tylko szlachte uwaza za godna przedstawicielke narodu. Zycie prywatne szlachty nacechowane jest troska o dobrobyt i korzysci materialne. Wystarczy przypomniec znakomity fragment Pamietników , w którym Pasek opisuje swe zaloty do Anny Lackiej. Bardziej przypominaja one uklady handlowe niz wyznania milosne. Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazujacym na gawedziarskie talenty autora, nasycony anegdotami i przyslowiami. Szczególnymi wartosciami wyrózniaja sie opisy batalistyczne.
