DEMOKRACJA SZLACHECKA.
POCZATEK:
Pod koniec XV w. w Europie zaszły poważne zmiany ustrojowe. Ujawnił się kryzys monarchii stanowej, coraz częściej pojawiały się głosy mówiące o potrzebie głębokich zmian ustrojowych. Zachodnia Europa podążała w kierunku państwa scentralizowanego, o silnej władzy. W przeciwieństwie do tego ruchu, Polska nie dążyła do absolutyzmu. Od końca XV w. lub jak twierdzą inni badacze historii od początku XVI w. ukształtował się w Polsce ustrój, zgodnie z którym mieszkańcy Rzeczpospolitej mogli uczestniczyć w sprawach politycznych państwa i który gwarantował wolność wyznaniową, ograniczał i określał zakres władzy królewskiej, tworzył podstawy i ramy dobrowolnej, trwającej 400 lat, unii dwóch niezależnych państw – Polski i Litwy. Tę formę państwa, utrzymującą się do 1795 roku określa się jako demokrację szlachecką.
KONSPEKT ROZWINIĘCIA:
1 ETAP – 1454 – 1505
1) 1454 – przywilej cerkwicko-nieszawski (K. Jagiellończyk). Król nie może nakładać nowych praw, podatków i zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików.
Wzrasta tym samym władza szlachty, malej znaczenie króla.
2) 1493 – pierwszy Sejm (J. Olbracht) w Piotrkowie Trybunalskim.
„Trzy stany sejmujące: król, senat, izba poselska.
§ Zwoływany najpierw nieregularnie, po 1573 r. (artykuły henrykowskie) co 2 lata na 6 tygodni.
§ Rodzaje sejmów: walne (zwyczajne), nadzwyczajne, konwokacyjne, elekcyjne, koronacyjne.
§ Uprawnienia sejmu: nakładanie podatków, zwoływanie pospolitego ruszenia(od 1496 r.), udzielanie prawa łaski i amnestii, zawieranie traktatów pokojowych i sojuszniczych, wypowiadanie wojny (od 16161 r.), kontrola króla (dzięki senatorom- rezydentom – po 1573r.), decydował o rekrutacji wojsk zaciężnych (od 1620), prawo nobilitacji i udzielania indygenatu (od 1641 r.)
§ SENAT: wykształcił się z Rady Królewskiej, skład: arcybiskupi, biskupi, wojewodowie, kasztelani, kanclerze, podkanclerze, podskarbi, marszałkowie. Po unii lubelskiej – 140 senatorów. Największe kompetencje miał po 1501 r. – przywilej mielnicki, zniesione przywileju i zrównanie uprawnień w 1505 – „nihil novi”
§ KRÓL: elekcyjny, prowadził politykę zagraniczną i wewnętrzną, dowodził nad armią, mianował wyższych urzędników państwowych (biskupów także), miał ustawodawczą moc i miał prawo zwoływania sejmu.
§ IZBA POSELSKA: reprezentacja sejmików ziemskich, 170 posłów ( po unii lubelskiej)
„Rządy sejmikowe”:
§ Z wykształceniem dwuizbowego sejmu sejmiki tracą znaczenie. Ich rola wzrasta od II poł. XVII.
§ SEJMIKI ZIEMSKIE: były kontynuacją dawnych wiecy dzielnicowych. Ich zadaniem był wybór i kontrola posłów, którzy zasiadali w Izbie Poselskiej.
§ Rodzaje sejmików: przedsejmowe, relacyjne, elekcyjne, kapturowe, deputackie, gospodarcze.
§ W okresie bezkrólewia niezwykle ważne – są jedyną nie zawieszoną władzą
3) 1505 – sejm w Radomiu (A. Jagielklończyk), ustanowienie konstytucji „nihil novi: – nic nowego nie może być ustanowione bez zgody Sejmu i Senatu
4) PODSUMOWANIE 1 ETAPU:
§ Powstanie Sejmu i ustanowienie jego kompetencji
§ Szlachta otrzymuje prawo do rządzenia.
2 ETAP 1505 – 1569
1) Wzrost znaczenia magnaterii
2) 1506 r. tzw. Statut Łaskiego (zbiór obowiązujących praw i przywilejów)
3) Działalność Bony, żony Zygmunta Starego: rozdawnictwo dóbr, próba wprowadzenia absolutyzmu
4) 1530 – koronacja Zygmunta Augusta za życia króla
5) Wzmożenie się działalności średniej szlachty
6) 1537 – pierwszy rokosz – „wojna Kokosza” – król zobowiązuje się do przestrzegania praw i przywilejów
7) 1559 – król nie zwołuje sejmu – do początku konfliktu Inflanckiego
8) 1562 – król przystępuje do obozu średniej szlachty
9) Ruchu egzekucyjnego:
§ Ruch egzekucyjny praw i dóbr – obóz średniej szlachty domagający się wykonywania i przestrzegania istniejącego prawa i zwrotu zabranych dóbr królewskich , stworzenia skarbu publicznego, ujednolicenia państwa.
§ Początkowo to reakcja na przywilej mielnicki
§ Główni działacze ruchu: Hieronim Ossoliński, Mikołaj Sienicki, Rafał Leszczyński
§ Osiągnięcia ruchu: przystąpienie do obozu reform Zygmunta Augusta (1562), lustracja dóbr koronnych, egzekujca dóbr, powołania „wojska kwarcianego”, reforma podatkowa, ujednolicenie miar i wag, unia lubelska
10) Etap ten kończy Unia Lubelska – 1569
11) PODSUMOWANIE 2 ETAPU: Sformułowanie programy średniej szlachty – ruch egzekucyjny i reformy sejmów egzekucyjnych.
3 ETAP 1573
1) Pierwsze bezkrólewie po śmierci Zygmunta Augusta
2) Postanowienia Artykułów Henrykowskich:
§ Jest to umowa między „stanami politycznymi” a wybranym przez nie monarchą
§ Gwarantuje utrzymanie dotychczasowego ustroju: duża rola sejmu, uszczuplenie władzy króla, potwierdzenie istniejących praw, monarcha nie jest dziedzicem państwa, o wojnie i pospolitym ruszeniu król decyduje w porozumieniu z sejmem, nie może wyprowadzać pospolitego ruszenia poza granice kraju, król ma zwoływać sejm co 2 lata, wszystkie ważniejsze decyzje ma konsultować z senatorami
§ W razie złamania postanowień artykułów szlachta może odwołać króla
§ Artykuły henrykowskie to precedens w skali Europy
3) Konfederacja warszawska: wolność wyznaniowa dla szlachty
4) PODSUMOWANIE 3 ETAPU: Ustalenie zasadniczych praw Polski przedkładanym do zaprzysiężenia królom. Podsumowanie ustroju Polski i ograniczenie polityki przyszłych królów.
4 ETAP 1578 – 1581
1) 1578 – powołanie Trybunału Koronnego z Sądu Królewskiego, sąd apelacyjny najwyższej instancji (dla Wielkopolski w Piotrkowie Trybunalskim, dla Małopolski w Lublinie)
2) 1581 – powołanie Trybunału Litewskiego (w Grodnie i Mińsku)
3) Inne sądy szlacheckie: ziemski, grocki, podkomorzy
4) PODSUMOWANIE EPTAPU 4: Utworzenie najwyższych organów sądowniczych – Trybunału Koronnego i Litewskiego
5 ETAP WIEK XVII
1) Znaczenie magnaterii jest już ogromne: ekonomiczne (wielkie latyfundia, państewka magnackie), polityczne (uzależniają od siebie sejmiki i posłów)
2) Próby reform królewskich prowadzących do stworzenia monarchii absolutnej:
§ Zygmunt III August – chciał władzy centralnej, tronu dziedzicznego, ograniczenia przywilejów, głos doradczego dla izby poselskiej).
Odzew szlachty; rokosz Zebrzydowicki (sandomierski) 1606 – 1609 w celu odebrania przywileju monarchy w rozdawiennictwie urzędów i w celu ukrucenia prób zmiany ustroju
§ Władysław IV – chciał wzmocnić władzę, co spotkało się z mocnym sprzeciwem magnaterii
§ Jan Kazimierz – chciał wzmocnienia władzy królewskiej, i przeprowadzania koronacji za życia króla
Odzew szlachty: rokosz Lubomirskiego 1655 -1666
§ Michał Korybut Wiśniowiecki – wzmocnienie władzy oligarchii magnackiej
3) 1652 – Władysław Siciński przez użycie liberum veto zrywa sejm – precedens
4) PODSUMOWANIE 5 ETAPU: nieudane próby wprowadzenia rządów absolutnych w Polsce, króla ogranicza tron elekcyjny i artykuły henrykowskie. Zostaje zachwiana równowaga w stanie szlacheckim, zubożenie średniej szlachty, wzrost roli gospodarczej i politycznej magnaterii, decentralizacja władzy, rządy sejmikowe a nie centralne. Blokowanie przez magnaterię reform. Ustrój demokracji szlacheckiej przeżywa kryzys.
6 ETAP: PANOWANIE SASÓW
1) Panowanie Augusta II:
§ Chce wprowadzić absolutyzm na wzór Zachodnioeuropejski, wzmocnić pozycję Wettinów w Polsce, która ma być zapleczem dla działań dynastii, chcą dziedzicznego tronu.
§ 1715 – konfederacja tarnogrodzka -odzew szlachty na próby wzmocnienia władzy
§ Konflikt zakończony w 1717 „sejmem niemym” – urzędy dla Polaków, reforma podatkowa, wojskowa, król ma przebywać w kraju, ukrócono samowolę Hetmanów
§ Rozpoczyna się interwencja obcych mocarstw w Polsce: Poczdam, traktat Loewenwolda
2) Panowanie Augusta III
§ Upadek Polski, kryzys polityczny i gospodarczy.
§ Ścieranie się mocarstw zachodnich co do panowania w Polsce
3) Próby reform: projekty reform ustrojowych familii Czartoryskich, Stanisława Leszczyńskiego (Głos wolny wolność ubezpieczający), Stanisława Konarskiego, bp. Andrzeja Załuskiego.
4) PODSUMOWANIE EATPU 6: zrywanie sejmów, przekupstwa obcych dworów, nietolerancja, kryzys gospodarczy, upadek suwerenności Polski, uległość wobec sąsiadów, spadek znaczenia i roli szlachty i ich interesów, nie ma już polskiej racji stanu, liczą się tylko interesy państw ościennych.
7 ETAP 1764 – 1795
1) Reformy sejmu konwokacyjnego:
§ Zakaz przysięgi na instrukcje sejmikowe, głosowanie większością głosów w sprawach skarbowych i wojskowych, ograniczenie kompetencji hetmanów i podskarbich na rzecz komisji skarbowych i wojskowych
2) Stanisław August Poniatowski królem, reformy sejmu koronacyjnego:
§ Utworzenie „konfederacji króla z ministrami” – namiastki rządu
§ Komisje dobrego porządku (skarbu, gospodarki, monetarnej)
3) 1767 – konfederacja w Słucku i Toruniu:
§ prawa kardynalne: wolna elekcja, liberum veto, prawo do rokoszu, wyłączne prawo szlachty do urzędów i ziemi, oraz władzy nad chłopem
§ konfederacja barska: 1768 – „w obronie wiary i wolności” przeciwko Rosji i królowi
4) Pierwszy rozbiór Polski (1772) i reformy sejmu rozbiorowego:
§ Władza ustawodawcza dla sejmu, potwierdzono prawa kardynalne, król przewodniczył Radzie Nieustającej (5 departamentów liczących 36 konsyliarzy wybranych z sejmu)
§ Reformy gospodarcze, armii, oświatowe
5) Sejm Wielki 1788 – 1792
§ Sejm pod laską konfederacji, pod przewodnictwem marszałków Małachowskiego i Nestora Sapiehy
§ Reformy sejmu: stała armia, podatek z dóbr szlacheckich i duchownych, zniesiona Radę Nieustającą, pozbawiono szlachtę gołotę prawa głosu, utworzono komisje porządkowe cywilno – wojskowe
6) Konstytucja 3 maja 1791
§ Sejm – dwuizbowy, co 2 lata, zniesiono liberum veto, decyzje zapadały większością głosów, sejm konstytucyjny co 25 lat
§ Władza wykonawcza: król (dziedziczny w dynastii saskiej przez Wettinów) i Straż Praw (rząd) odpowiedzialni przed sejmem
§ Niezawisłe sądownictwo
§ Chłopi pod opieką prawa i rządu
§ Zniesienie dualizmu Polski i Litwy
§ Zachowanie szlacheckich swobód wolnościowych, ale pozbawienie prawa głosowania nieposesj
onatów
§ Polska stała się monarchią konstytucyjną, parlamentarną
§ Wzmocnienie roli średniej szlachty, ograniczenie magnaterii, nowa polityka wobec mieszczan
§ Trójpodział władzy według Monteskiusza
7) Wojna z Rosją (1792) i rządy targowiczan:
§ Przystąpienie S.A. Poniatowskiego do Targowicy
§ Niszczenie dzieła Sejmu Wielkiego, odebrano prawa mieszczanom a przywrócenie gołocie, prześladowanie działaczy Sejmu Wielkiego
8) Reformy drugiego sejmu rozbiorowego: pozostawienie po Sejmie Wielkim głosowania większością głosów, nietykalność osobistą mieszczan.
9) Powstanie Kościuszkowskie (1794) i Trzeci rozbiór Polski (1795)
§ Rozbiór Polski skutkiem stałego od czasów Saskich wzrostu pozycji mocarstw ościennych i kryzysu ustrojowego
§ Polska traci suwerenność i przestaje istnieć, koniec demokracji szlacheckiej, koniec istnienia Polski.
10) PODSUMOWANIE ETAPU 8: Zbyt późno podjęte reformy ustrojowe, złota wolność szlachecka okazała się zabójcą Polski, wykorzystywanie magnaterii i szlachty przez obce dwory, upadek gospodarczy, pusty skarb, słabość systemu podatkowego, ogromna rola państw ościennych, brak siły politycznej króla.
WNIOSKI KOŃCOWE: Demokracja szlachecka i siła państw ościennych przyczyną całkowitej likwidacji państwa polskiego, wzmocnienie pozycji zaborców. Polska przestała istnieć na 123 lata.
ZAKOŃCZENIE:
W lipcu 1796 roku zakończono demarkację granic pomiędzy trzema zaborcami. Tym samym faktem dokonanym stał się koniec istnienia państwa polskiego. Od XV w. gdy do władzy doszła szlachta, Polska pod jej rządami „przeżyła” okres wzrostu do potęgi europejskiej ale i ostateczny kryzys. Okres ten, do 1795 roku to czas niełatwy do oceny. Wielu wyśmienitych władców, rozwój kultury, potęga terytorialna i ekonomiczna. Obok tego idą jednak w parze; sarmacka samowola szlachty, brak silnej władzy królewskiej, wielokrotne ingerencje obcych państw w wewnętrzne interesy Polski. Po wiekach wspaniałej historii, Polska która na początku wieku XVI jawiła się jako państwo w którym rządzi społeczeństwo, która była precedensem ustrojowym w ówczesnych czasach, zginęła na własne życzenie.
