Liberalizm gospodarczy, liberalizm ekonomiczny, laissez faire, leseferyzm, system poglądów ekonomicznych i oparty na jego zasadach typ polityki gospodarczej, których fundamentem jest całkowita neutralność państwa i innych organizacji gospodarczych i politycznych wobec przebiegu procesów gospodarczych.
Wychodząc z założenia, że każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści materialnej (homo oeconomicus), przedstawiciele liberalizmu gospodarczego głosili konieczność istnienia pełnej swobody działalności podmiotów gospodarczych, która w warunkach wolnej konkurencji i zapewnienia przez państwo nienaruszalności własności prywatnej zapewni szybki rozwój gospodarki.
Doktryna liberalizmu gospodarczego powstała w Anglii na przełomie XVII i XVIII w., jej pierwszymi przedstawicielami byli D. North, D. Hume i P. Boisguillebert. Stanowiła element składowy fizjokratyzmu, poglądów klasycznej szkoły angielskiej i kierunku subiektywistycznego. Była realizowana w praktyce do końca lat 20. XX w.
Niemal od początku swego istnienia miała również przeciwników, zwłaszcza wśród ideologów drobnomieszczańskich i klasy robotniczej (socjalizm utopijny, Marksizm). Jej popularność została znacznie ograniczona zwłaszcza po kryzysie gospodarczym w latach 1929-1933 i pojawieniu się poglądów głoszących konieczność interwencjonizmu państwowego. Jej współczesna postać to neoliberalizm.
Ekonomiczna polityka, ogół działań państwa (rządu) mających na celu stymulowanie procesów gospodarczych zgodnie z celami ogólnogospodarczymi i ogólnospołecznymi. W ujęciu makroekonomicznym polityka ekonomiczna zmierza do utrzymania produkcji na poziomie zapewniającym pełne wykorzystanie czynników produkcji (zwłaszcza siły roboczej), stabilnego poziomu cen i wzrostu gospodarczego.
Jej elementami są: polityka fiskalna i monetarna. Polityka ekonomiczna może być także nakierowana na określone dziedziny życia gospodarczego (np. przemysł, budownictwo mieszkaniowe, rolnictwo, handel zagraniczny itp.) lub dotyczyć konkretnych problemów (np. inwestycje, ochrona środowiska, ubezpieczenia, kształtowanie cen, płac, walka z bezrobociem, inflacją).
Ricardo David (1772-1823), ekonomista, geolog, matematyk angielski. Współtwórca klasycznej szkoły angielskiej, kontynuator i zarazem krytyk prac A. Smitha.
Stworzył spójny system poglądów ekonomicznych. Jego podstawą była teoria wartości opartej na pracy wydatkowanej na wytworzenie towaru w procesie produkcji. Wartość ta podlega wg Ricarda podziałowi pomiędzy właścicieli trzech czynników wytwórczych: siły roboczej, kapitału i ziemi, tworzących ich dochody: płacę, zysk i rentę gruntową.
Za źródło renty uznał rzadkość (ograniczoną ilość) ziemi i zróżnicowanie jej urodzajności, natomiast zysk był wg niego potrąceniem z produktu wytworzonego przez robotnika. Prawa rządzące podziałem dochodów w różnych stadiach rozwoju gospodarczego są wg Ricarda głównym przedmiotem badań ekonomii.
Innymi płaszczyznami zainteresowań Ricarda były także problemy pieniądza i procentu (jego propozycje stały się podstawą reformy walutowej w Anglii w 1819), podatków oraz handlu zagranicznego (jest twórcą teorii kosztów komparatywnych). Był zwolennikiem liberalizmu gospodarczego. Teoria ekonomiczna Ricarda została w znacznym stopniu przejęta przez marksizm.
Ważniejsze prace: The High Price of Bullion. A Proof of the Depreciation of Bank-Notes (1809), Essay of the Influence of a Low Price of Corn on the Profits of Stock (1815), Proposals for an Economical and Secure Currency (1816), Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania (1817, wydania polskie 1826, 1827, 1919, 1929, 1957), Essay on the Funding System (1821).
Kosztów komparatywnych teoria, sformułowana przez D. Ricardo, a rozwinięta przez J.S. Milla teoria wymiany międzynarodowej i międzynarodowego podziału pracy.
Zgodnie z nią kraj może osiągać korzyści w wymianie handlowej nie tylko wtedy, gdy swoje towary wytwarza taniej niż inne kraje w ujęciu bezwzględnym, ale także wówczas, gdy wytwarza bezwzględnie drożej, ale różnice kosztów wytwarzania różnych towarów w porównaniu z innymi krajami (koszty relatywne, komparatywne) są zróżnicowane. Inne kraje mogą być zainteresowane importem towarów, które jakiś kraj wytwarza niewiele drożej od nich samych, gdyż dzięki temu oszczędzają pracę pozwalającą im wytworzyć i sprzedać za granicę więcej tych towarów, które same produkują taniej.
Istotne znaczenie dla ustalenia korzyści z takiej wymiany ma kurs walutowy.
Klasy społeczne, podstawowe składniki struktury społecznej wyróżnione na podstawie kryteriów ekonomicznych: wysokości dochodów, własności środków produkcji (maszyn, ziemi), rodzaju wykonywanej pracy (produkcyjna, organizatorska), kwalifikacji zawodowych. Przynależność do klas społecznych jest względnie trwała. Klasy społeczne nie są sankcjonowane przez prawo, nie istnieją zalegalizowane bariery utrudniające przechodzenie z klasy do klasy.
Termin klasy społeczne wprowadził w XVIII w. szkocki filozof A. Ferguson, posługiwał się nim także klasyk ekonomii politycznej A. Smith (1723–90).
W naukach społecznych upowszechnił się jednak od czasów K. Marksa, który uważał, że podział społeczeństwa na antagonistyczne klasy (właściciele niewolników i niewolnicy, feudałowie i chłopi, burżuazja i proletariat) oraz wynikający z niego konflikt interesów klasy właścicieli środków produkcji i pracowników najemnych, wyznaczają główne procesy rozwoju społecznego.
Pojęciem klas społecznych opartym na kryteriach ekonomicznych posługiwał się też M. Weber. Wyodrębnienie się klas społecznych upatrywał w sposobach wymiany dóbr (własności, kwalifikacji zawodowych, siły roboczej) na rynku pracy i możliwości korzystania z nich.
Obecnie, ze względu na szybki rozwój usług i związany z tym procesem liczebny wzrost ludzi zatrudnionych w tym sektorze (w granicach 60–70% czynnej zawodowo ludności) w państwach wysoko rozwiniętych, stosowane jest pojęcie klasa średnia oznaczające zbiorowość utrzymującą się z własnych środków produkcji.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.
Say Jean Baptiste (1767-1832), ekonomista i przemysłowiec francuski. Przedstawiciel klasycznej szkoły angielskiej. Po ukończeniu studiów handlowych w Anglii, które pozwoliły mu zapoznać się z pracami A. Smitha, zajmował się publicystyką gospodarczą i polityką, będąc członkiem komisji finansów. Zmuszony do rezygnacji ze stanowiska wskutek konfliktu z Napoleonem I, założył przędzalnię bawełny, w której pracował także fizycznie. Od 1815 wykładał ekonomię w Ateneum, w 1830 został profesorem Collège de France.
Przyjmując za Smithem, że przedmiotem zainteresowań ekonomii jest proces tworzenia bogactwa, Say skonstruował własny, w wielu punktach odmienny od Smithowskiego, system poglądów składający się z trzech części: teorii wytwarzania bogactwa, teorii podziału i teorii konsumpcji. Sformułował tzw. prawo rynku (Saya prawo rynku), dowodząc wbrew zaistniałym faktom, że w gospodarce rynkowej kryzysy są niemożliwe.
W swej teorii czynników produkcji zdolność do wytwarzania wartości towarów przypisał Say trzem czynnikom: pracy robotników i przedsiębiorcy, kapitałowi (wartość narzędzi i surowców) oraz zasobom natury (ziemia i prawa przyrody). Naturalną konsekwencją istnienia tych trzech czynników było to, że każdy z nich, świadcząc w procesie produkcji określone usługi, musi otrzymywać dochody: płacę, procent i rentę. Każdy z tych dochodów Say nazywa zyskiem właścicieli poszczególnych czynników i w ten sposób zaprzecza twierdzeniu D. Ricarda (a także K. Marksa), iż dochody właścicieli ziemi i kapitału pochodzą z wyzysku robotników.
Konsumpcję rozumiał Say\’s jako proces niszczenia rzeczy. Wprowadził pojęcie konsumpcji indywidualnej i publicznej, szczególną uwagę poświęcając wydatkom publicznym i źródłom ich pokrycia.
Znaczna część poglądów Say\’sa została przejęta przez subiektywistyczny kierunek myśli ekonomicznej. Główne prace: Traktat o ekonomii politycznej… (1803, wydanie polskie 1960), Catéchisme d\’économie politique (1817).
Saya prawo rynku, prawo Saya, istniejąca wg J.B. Saya prawidłowość gospodarki rynkowej, polegająca na tym, że podaż jest czynnikiem tworzącym popyt. Produkcja towarów, dostarczając dochodów ich wytwórcom, kreuje równocześnie popyt. W warunkach wolnej konkurencji nie może istnieć zjawisko nadprodukcji towarów, a zatem kryzys. Występujących już za jego życia zjawisk kryzysowych Say nie uważał za prawidłowość gospodarczą. Współczesne teorie ekonomiczne wykazały fałszywość prawa rynku Saya.
Mill James (1773-1836), angielski ekonomista, historyk i filozof. Zaliczany do epigonów klasycznej szkoły angielskiej. Ojciec J.S. Milla.
Zajmował się problemami rozwoju gospodarki – przecząc możliwości powstawania kryzysów nadprodukcji i jeszcze przed J.B. Sayem formułując twierdzenie, że podaż sama generuje popyt, teorią wartości, teorią podziału produktu społecznego i handlu. Zwolennik liberalizmu. Napisał pracę Elementy ekonomii politycznej (1821).
Mill John Stuart (1806-1873), angielski ekonomista, filozof i logik. Reprezentant schyłkowej fazy rozwoju klasycznej szkoły angielskiej. Syn J. Milla. Zajmował się głównie problemami cyklu gospodarczego, traktując go jako obiektywne, ale przejściowe zjawisko gospodarcze, kwestiami podziału produktu społecznego, teorii wartości i popytu.
Był zwolennikiem ingerencji państwa w stosunki podziału (postulował wysokie podatki dochodowe i spadkowe). Główne prace z zakresu ekonomii: Szkic o pewnych nie rozwiązanych kwestiach ekonomii politycznej (1884) i Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej (1848).
Sformułował na nowo doktrynę empiryzmu w teorii poznania i logice; indukcjonizmu w metodologii i utylitaryzmu w etyce. W zakresie teorii poznania Mill podjął się uporządkowania naczelnych pojęć, szczególnie przyczynowości, uznając, że ma ono naturę wyłącznie psychologiczną, a tym samym subiektywną.
Swoje poglądy filozoficzne Mill zawarł w podręcznikowym dziele System logiki (1843). W An Examination of Sir William Hamilton\’s Philosophy… (1865) wyłożył zasady własnej teorii poznania. Najpopularniejszą pracą Milla stał się Utylitaryzm (1863), zawierający zagadnienia etyczne.
Zbożowe ustawy, corn laws, prawa angielskie mające na celu ochronę interesów rolnictwa krajowego przez nałożenie ograniczeń na zagraniczny handel zbożem. Stosowane od XII w., w XVII w. przekształciły się w stały element handlowej polityki protekcyjnej.
Przybierały najczęściej formę wysokich ceł importowych, doprowadzając m.in. 1791, 1815 do powstania skutecznej bariery antyimportowej. Krytykowane przez ideologów liberalizmu gospodarczego, m.in. A. Smitha i D. Ricardo. Stosowanie ustaw zbożowych powodowało wzrost cen zboża krajowego, a w konsekwencji także dochodów właścicieli ziemskich.
Zwalczane przez Ligę Przeciw Ustawom Zbożowym, reprezentującą interesy klasy średniej, domagającą się prawa do swobodnego handlu oraz \”taniego chleba\” dla wszystkich. Zniesione 1846 pod wpływem klęski głodu w Irlandii (od 1845).
Podatkowe zasady, reguły, które powinny tworzyć prawidłowo ukształtowany system podatkowy. Z uwagi na jego zależność od konkretnych warunków społeczno-ekonomicznych oraz na brak systemu uniwersalnego, zasady podatkowe mają charakter historyczny.
Wśród najważniejszych wymienia się najczęściej zasady A. Smitha:
1) równość – opodatkowanie proporcjonalne do zdolności podatkowej płatnika,
2) pewność – odpowiednio wczesne powiadomienie podatnika o tym, jakie podatki i w jaki sposób ma płacić,
3) dogodność – respektowanie interesu podatnika w trakcie poboru podatków,
4) taniość wymiaru i poboru – zapewnienie jak najniższych kosztów związanych z tymi czynnościami.
A. Wagner sformułował następujące zasady podatkowe:
1) zasady fiskalne – oznaczające wydajność i elastyczność podatków,
2) zasady gospodarcze – zabezpieczające nienaruszalność substancji majątkowej podatnika oraz konieczność uwzględniania przerzucalności podatków,
3) zasady sprawiedliwości – gwarantujące powszechność i równość opodatkowania,
4) zasady techniczne – pokrywające się z zasadami A. Smitha (pewności, dogodności oraz taniości wymiaru i poboru).
Wśród obecnie formułowanych zasad systemu podatkowego najczęściej wymienia się: wydajność, nienaruszalność źródeł dochodu oraz interwencjonizm.
Zasady podatkowe, reguły, które powinny tworzyć prawidłowo ukształtowany system podatkowy. Z uwagi na jego zależność od konkretnych warunków społeczno-ekonomicznych oraz na brak systemu uniwersalnego, zasadyp. mają charakter historyczny.
Wśród najważniejszych wymienia się najczęściej zasady A. Smitha: 1) równość – opodatkowanie proporcjonalne do zdolności podatkowej płatnika; 2) pewność – odpowiednio wczesne powiadomienie podatnika o tym, jakie podatki i w jaki sposób ma płacić; 3) dogodność – respektowanie interesu podatnika w trakcie poboru podatków; 4) taniość wymiaru i poboru – zapewnienie jak najniższych kosztów związanych z tymi czynnościami.
A. Wagner sformułował następujące zasady podatkowe: 1) zasady fiskalne, oznaczające wydajność i elastyczność podatków; 2) zasady gospodarcze, zabezpieczające nienaruszalność substancji majątkowej podatnika oraz konieczność uwzględniania przerzucalności podatków; 3) zasady sprawiedliwości, gwarantujące powszechność i równość opodatkowania; 4) zasady techniczne, pokrywające się z zasadami A. Smitha.
Wśród obecnie formułowanych zasad systemu podatkowego najczęściej wymienia się: wydajność, nienaruszalność źródeł dochodu oraz interwencjonizm.
