Doktryny polityczno – prawne starożytnego Rzymu. Początkową formą była monarchia patriarchalna. Podjęta walka z patrycjuszami doprowadziła do zerwania z podziałem rodowym, przyjmując podział terytorialny. Uformowała się republika arystokratyczna. Nastąpił szybki rozrost imperium. Dalszy rozwój gospodarki przynosił nowe konflikty. Polibiusz uważał, że walory nowego centrum polityki światowej uprawniają Rzym do objęcia panowania na światem. Polibiusz skłonił się do przyjęcia teorii cyklicznego rozwoju. Za najlepszą formę ustroju uważa ustrój arystokratyczny. Oligarchia i demokracja oznaczają przejście formacji państwowej do trzeciego stadium czyli do upadku. Wg. Polibiusza Rzym dzięki walorom ustroju mieszanego nie przechodził poprzez stadia cyklicznego rozwoju. Apoteoza Rzymu przez pochodzącego z Grecji Polibiusza dawała wyraz ideom osiągnięcia sprawiedliwości. Cyceron zasłynął jako przedstawiciel rzymskiej doktryny polityczno-prawnej. Dziełami Cycerona są: „O państwie”, „O prawach”, „O powinnościach”. Prawo natury stanowi u Cycerona podstawowe pojęcie wyjaśniające powstanie związków takich jak rodzina, grupy społeczne lub państwo. Cyceron opowiadał się za niewolnictwem. Cyceron uważa, iż państwo jest organizacją boską. Idea praworządności odgrywa u Cycerona rolę podstawową. Cyceron wyznawał ideę zgody stanów i klas. Uważał też, że dobry ustrój to taki, który gwarantuje warunki pogłębiania takiej zgody.
Myśl polityczno-prawna wczesnego chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo podjęło ideologię pracy jako powszechnego obowiązku. Praca powinna środków na skromne życie integrując jednocześnie jednostkę ze zbiorowością. Zakładano, że pierwotnym właścicielem wszystkiego jest Bóg. Filozofia chrześcijańska podjęła teorię prawa natury, rozumianego jako katalog podstawowych praw i powinności ustanowionych przez Boga, a odpowiadającego potrzebom człowieka. Paweł z Tarsu stał się pierwszym komentatorem społeczno-politycznej nauki chrześcijaństwa. Zaczął od apokaliptycznej wizji Antychrysta z Chrystusem. Św. Paweł wyznawał ideę paruzji to znaczy ponownego przyjścia Zbawiciela, tym razem karzącego zło.
Marsyliusz z Padwy. Wykładowi doktryny ludowładztwa poświęcone było główne dzieło Marsyliusza „Obrońca pokoju”. Marsyliusz był odkrywcą teorii „suwerenności ludu”. Suwerenność ludu staje się jedną z podstawowych zasad organizacji nowoczesnego państwa. Marsyliusz wychodził z założenia społecznej natury człowieka. Egoizm może prowadzić do ogólniejszego chaosu i anarchii. Władza państwowa powinna wspierać się na woli suwerennego ludu nazywanego przez Marsyliusza prawodawcą. Suwerenność ludu oznacza udział wszystkich obywateli w powoływaniu organów państwowych oraz stanowieniu praw. Idea suwerenności ludu staje się gwarancją wolności obywatelskich. Jest jednolita w takim sensie, że nikt nie posiada przewagi nad innymi, nie posiada jej ani władca, ani rząd, będąc w zupełności podporządkowanym ludowi. Marsyliusz nie był zwolennikiem jakichkolwiek form podziału władz. Rząd powinien przestrzegać praw i pozostawać gwarantem powszechnej sprawiedliwości. Marsyliusz hierarchizuje źródła począwszy od: prawa bożego, poprzez prawo natury do prawa pisanego. Uważał, że kościół jest częścią państwa, a zatem każde państwo powinno mieć swój wewnętrzny kościół. Nominalizm W. Ockhama. Był jednym z myślicieli przekonanych o konieczności dokonania zmian, polegających na przewartościowaniu tradycyjnych pojęć. Najbardziej znane są jego rozprawy poświęcone logice. Metodologia Ockhama opierała się na nominalizmie przyjmującym, iż istnieją tylko konkretne byty indywidualne, poznawane doświadczalnie. Uważał, że należy unikać tworzenia pojęć zbędnych, zazwyczaj komplikujących wysiłki badawcze. Wiedza pojęta racjonalnie dostępna jest każdemu głównie drogą poznania empirycznego. Z nominalizmu Ockhama wyrasta indywidualizm polityczny zmierzający do zagwarantowania katalogu podstawowych praw jednostce ludzkiej. Jego teoria państwa opiera się na założeniu, że boskie jest prawo ustanowienia władzy przez społeczeństwo. Wolność w sensie filozoficznym oznacza możliwość czynienia wszystkiego, nawet wbrew zaleceniom rozumu czy nakazom Boga. Wolność w sensie politycznym to zagwarantowanie katalogu praw i wolności obywatelskich. Ockham był przekonany, że najwłaściwszą formą są „państwa suwerenne”. Zakłada konieczność prowadzenia sprawiedliwych i rozsądnych rządów panującego. Prawem bożym jest suma nakazów i zakazów zawartych w Piśmie św. Prawo natury jest sumą wyobrażeń, które wskazują człowiekowi drogi rozsądnego zachowania się w różnych sytuacjach życiowych. Prawo ludzkie powinno być zgodne z prawem bożym i z prawami naturalnymi.
Niccolo Machiavelli. Założenia metodologiczne sprowadzają się do wizji pełnych energii stosunków społ. i pol. znajdujących ujście w skomplikowanych układach walki i współdziałania. Siłą sprawczą działanie jednostki jest jej interes. Virtu to całokształt cech osobowości człowieka, jego sił duchowych i fizycznych, umiejętności interpretowania wypadków historycznych. Jest to także zdolność przewidywania następstw własnego działania. Człowiek zawsze powinien walczyć, wykorzystując okoliczności sprzyjające w dążeniu do osiągnięcia najlepszych rezultatów. Rządy republikańskie gwarantują wolność, równość i możliwość nieustannego bogacenia się, sprawiając tym samym satysfakcje ludowi. Nowy książę nie powinien mieć wątpliwości w odwoływaniu się do dyktatury, chodzi bowiem o pokonanie zła, a rozsądny ustrój można jedynie ustanowić drogą siły i przemocy. Cel okazuje się najwyższym dobrem historycznym i jemu należy podporządkować podejmowane środki. Władca powinien być zdecydowany w stosowaniu przemocy i brutalnej siły.
Jean Bodin. Uważał, że tylko silna władza, reprezentowana przez monarchę i podległy mu aparat urzędniczy, może wyprowadzić kraj z kryzysu, zapewniając stabilność i najlepsze warunki rozwoju. Wiedza prawnicza i polityczna powinny służyć praktyce państwowej. Teoria państwa opiera się na założeniu konieczności istnienia naturalnych związków, jakimi są rodziny. Bodinus opracował definicję państwa jako sprawiedliwego rządu nad rodzinami z władzą suwerenną na czele, która jest samodzielna i nieograniczona. Teoria prawa: Prawo posiada formę rozkazodawczą, adresowaną przez monarchę do poddanych. Prawo pozytywne powinno być sprawiedliwe na zasadzie zgodności z prawem boskim i natury. Hugon Grocjusz zmierzał do racjonalnej interpretacji ideologii prawa natury niezależnej od jakichkolwiek aksjomatów wyznaniowych. Grocjusz zauważa cztery podstawowe i samoistne prawa natury: – obowiązek poszanowania cudzej własności, obowiązek wynagradzania szkód, ob. dotrzymywania umów, – ob. ponoszenia kary za popełnione przestępstwa. Samuel Pufendorf. Dowodził możliwości racjonalnego poznania natury człowieka opierającej się na towarzyskim instynkcie połączonym z egoizmem. Człowiek posiada dwie skłonności: instynkt samozachowawczy i instynkt życia społecznego, z czego wypływają dwa podstawowe prawa natury: – każdy winien chronić swoje życie, dobra i majątek, – nikt nie może szkodzić społeczeństwu.
Thomas Hobbes. Metoda badawcza sprowadza się do sprecyzowania idei w sprawach społeczno-politycznych, na wzór pojęć geometryczno-matematycznych. Chce on wypracować zasady poprawnego rozumowania, w sposób podstawowy opierającego się na analizie i syntezie. Uważa, że natura uczyniła wszystkich równymi to jednak motoryczne siły postępowania człowieka tkwią w sprzeczności nigdy nienasyconego pragnienia bogactw i nieustannego strachu przed gwałtowną śmiercią. Władza suwerenna jest niepodzielna oraz niezbywalna. Wyjaśnił mechanizm powstania państwa zwanego Lewiatanem, „śmiertelnym bogiem”, któremu wszyscy są bezwzględnie podporządkowani. Idea prawa wyrasta z woli suwerena. Władza absolutna należąca do suwerena, czyli Lewiatana, obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego. Podlega mu kościół i sprawy religijności obywateli.
Liberalizm Johna Locke’a. Był prekursorem dojrzewającego kierunku nazywanego liberalizmem politycznym i liberalizmem ekonomicznym. Stan natury: Rozsądek podpowiadający człowiekowi zasady postępowania zgodne z prawem natury sprawia, że bytowanie jednostek i grup ludzkich staje się znośne i łagodne. Wszyscy są sobie równi i to jest jedno z praw naturalnych. Prawo własności stanowi niepodważalny i niczym nie naruszony kanon organizacji życia człowieka. Sensem umowy społecznej jest ochrona praw naturalnych. Przewagę posiada władza ustawodawcza – parlament nie cieszy się jednak władzą nieograniczona. Na straży nienaruszalności praw natury stać powinny niezawisłe sądy. Liberalizm arystokratyczny Monteskiusza. Jego metoda badań sprowadza się do zalecenia konieczności uwzględnienia wielu czynników, składający się na aktualny ustrój polityczny oraz gospodarczy każdego z państw. Będąc prekursorem współczesnej komparatystyki w prawie, Monteskiusz podkreślał jej walory poznawcze z możliwościami służenia każdemu ustawodawcy pomocą w doskonaleniu aktualnych rozwiązań prawnych. Monteskiusz nie jest zwolennikiem wulgarnego determinizmu geograficznego. Duch prawa i polityka prawa pozostają w związku z racjonalizmem i relatywizmem monteskiuszowskiego podejścia do badania prawa. Nie należy uchwalać systemów obejmujących całokształt stosunków społecznych. Wymienia trzy rodzaje rządów: republikański, monarchiczny, despotyczny. Uważa, że monarchia jest najbardziej praktyczną formą sprawowania władzy. Władzę ustawodawczą piastować powinien dwuizbowy parlament, wykonawczą – monarcha, a sądową – niezawisłe sądy. Opowiadał się za odpowiedzialnością parlamentarną ministrów.
J. J. Rousseau. Był przedstawicielem radykalnego skrzydła myśli oświeceniowej, głosząc konieczność otwartej walki z despotyzmem. Postulował oparcie zasad ustrojowych na demokracji bezpośredniej, zabezpieczającej autentyczne rządy suwerena. Rousseau zakłada, iż w stanie natury człowiek, dysponując wolnością naturalną żył zdobywając pożywienie w zakresie służącym zaspokajaniu jego potrzeb. Był to czas spokoju, naturalnej harmonii. Wolność i równość są ponadpaństwowymi i ponadczasowymi naturalnymi prawami człowieka. Ludzie zaczęli łączyć się w grupy ze względu na konieczność przeciwstawiania się klęskom żywiołowym. Pierwszym stadium życia rodzinnego okazuje się rodzina, stwarzająca warunki, które są prapoczątkiem cech rozwiniętych później przez społeczeństwo. Podstawowym celem umowy społecznej było zachowanie i rozwinięcie naturalnych praw człowieka, którymi są wolność i równość. Rousseau chciał znaleźć formę stowarzyszenia, która broniłaby i chroniła całą wspólną siłą osobę i dobra każdego jej członka, dzięki czemu każdy łącząc się ze wszystkimi, słuchałby jednak tylko siebie i pozostawał wolny jak przedtem. Jednostka przystępując do umowy społecznej traci swą naturalną wolność, by zyskać wolność społeczną, gdzie bezpieczeństwo i równość zagwarantowane są równością wszystkich. Rousseau zaleca kultywowanie zwyczajów narodowych, wiedzy o historii i poczucia przynależności do wspólnoty. Suwerenność ludu oparto zatem na suwerenności jednostki. Darwinizm społeczno polityczny. H. Spencer. Jego metodologia badawcza opiera się na założeniu determinizmu biologicznego względem życia społecznego i politycznego. Umiejętność społeczna to zdolność naukowego przewidywania następstwa określonych zjawisk. Z socjologicznego punku widzenia należy odróżnić trzy rodzaje praw: powszechne, ogólne i szczegółowe. Walka o byt określała podstawową prawidłowość rozwoju gatunków, w tym także przede wszystkim człowieka. Spencer traktuje społeczeństwo jako korporacje i dzieli je na: – społ. przemysłowe, – społ. zorganizowane dla celów wojskowych. Ustrój liberalistyczny jest modelem najbardziej optymalnym, ponieważ wyzwala pełnie aktywności jednostki. Rozwój społeczny pojmować należy, zdaniem Gumplowicza w świetle darwinowskiej walki gatunków. Teoria ras stanowi u niego szczególna rolę obserwacji zjawisk społ.-pol. Walka ras staje się zasadą rozwoju społecznego. V. Pareto uważa, że społeczeństwa nie rozwijają się krocząc drogą postępu. Ich rozwój uzależniony jest od strategii politycznej, przyjmowanej przez aktualnie panująca elitę. Elastyczność elity sprowadza się do umiejętności wchłaniania najzdolniejszych jednostek przez sprawujących władzę.
Petrażycki zaproponował systematyzację na nauki obiektywno-poznawcze i subiektywno-stosunkowe. Nauki teoretyczne miały zajmować się tym, co jest, natomiast nauki praktyczne tym, co być powinno. Nauki teoretyczne dzieliły się dalej na ogólne oraz na jednostkowe, które dzieliły się na nauki opisowe i historyczne. Emocje posiadają charakter przeżycia podstawowego, opierając się na biernym doznawaniu, z jednoczesną aktywnością, popychając lub odpychając człowieka w kierunku określonego działania. Emocje mają dwustronny charakter doznawczo-popędowy i stają się zasadniczym kryterium wyznaczającym ludzkie postępowanie. Emocje etyczne zajmując czołowe miejsce w życiu psychicznym jednostki praktycznie decydują o jej postępowaniu. Pozytywizm anglosaski – John Austin
Klasyfikacja prawa opiera się u Austina na wyróżnieniu porządku prawa boskiego i prawa stanowionego. Podstawą poszukiwań jest prawo stanowione przez ludzi dla ludzi. Pojęcie suwerena jako podmiotu uprawnionego do stanowienia prawa uzasadnia obowiązywanie określonej woli zawartej w normach prawnych. Austin wyrżnie suwerena prawnego i suwerena faktycznego. Stan suwerenności wszystkich groziłby popadnięciem z anarchię. Klasyfikacja form ustrojowych opiera się na prostym ujęciu rządów despotycznych i niedespotycznych. Pozytywizm kontynentalny – Rudolf Ihering. Uważał, że przyczyną powstania państwa było dążenie ludzi do osiągnięcia konkretnych celów. Podstawowym celem prawa jest zabezpieczenie warunków życie społecznego oraz ustanowienia reguł jego obrony wraz z obroną interesów jednostki. Formalizm stanowi przeciwieństwo samowoli, zawsze oznaczającej pogwałcenie wolności. Metodologia badawcza Jellinka opiera się na propozycji równoczesnego ujmowania tkw. elementu obiektywnego i subiektywnego. Przedmiotem badania obiektywnego jest państwo będące określonym zjawiskiem społecznym. Badania prawa czyli odwołanie się do poznania zjawiska subiektywnego w zasadniczy sposób uzupełnia badania w płaszczyźnie obiektywnej. Teoria państwa: państwo jest korporacją osiadłego ludu, wyposażoną w bezpośrednią władzę zwierzchnią. Definicja prawa opiera się na kategoriach teologicznych zakładających uznanie przez społeczeństwo konkretnej normy prawnej jako instrumentu służącego ochronie, utrzymaniu i popieraniu interesów ludzkich.
