Działalność rzeźbotwórcza rzek polega na niszczeniu, transporcie oraz budowaniu (akumulacji). Rzeki zasilane są przez wody podziemne, deszczowe i roztopowe. Ze względu na czas istnienia dzielimy je na:
– stałe – zasilanie w określonych porach roku, np. w okresie deszczowym, ale płynące cały rok
– okresowe – płynące regularnie w porze deszczowej, wysychające w porze suchej
W obrębie rzek wyróżnić można trzy odcinki:
– górny – jest tu największy, niezrównoważony spadek rzeczny, z tego powodu rzeka może transportować znaczne ilości materiału, pochodzącego ze zboczy
i wyerodowanego koryta, w czasie transportu ma miejsce erozja denna, wgłębna, która żłobi dno, prowadząc do powstania wąskich i stromościennych dolin V-kształtnych, w których rzeka często zajmuje całe dno, erozja ta szybciej postępuję w skałach miękkich i luźnych, skały twarde tworzą progi w dnie, a na rzece powstaje bystrzyca lub wodospady, rzeka dążąc do wyrównania spadku niszczy te progi wskutek erozji wstecznej ( spadająca z duża energią woda podcina próg u podstawy, a skała powyżej ulega skruszeniu, przez co próg się cofa), erozja wsteczna rozwija się tez wokół źródeł, jeżeli przekroczy dział wodny może doprowadzić do kaptażu rzecznego ( zdobycia innej rzeki), materiał niesiony przez rzekę po drodze jest rozkruszany i zaokrąglany, tworząc otoczaki.
– środkowy – spadek maleje, lecz przybywa wody, przeważa działalność transportująca nad erozja wgłębną, dominuje erozja i akumulacja boczna, które powodują poszerzanie koryta, ( *wklęsły brzeg jest podcinany i przesuwany przez szybki prąd – najgłębsze miejsce koryta, * a na wypukłą część zostają nanoszone osady (aluwia) – ławica piaszczysta – tutaj prędkość prądu jest znacznie mniejsza i głębokość rzeki mniejsza ), koryto rzeki wygina się raz w jedna, raz w druga stronę, powstają zakola rzeczne zwane meandrami, czasami może dojść do odcięcia zakola i tworzy się starorzecze, z czasem zarastające roślinnością. Może też dojść do powstania terasy, kiedy tzw. baza erozyjna ulegnie zmianie (np. z powodu ruchów skorupy ziemskiej), rzeka znowu wcina się w dno, a resztki dawnego dna pozostają na zboczu tworząc terasę ( kształt wielkich schodów wciętych w zbocza doliny). Osady składane w czasie powodzi na terasach tworzą żyzne gleby – mady. Rzeka w środkowym odcinku niesie żwir i piasek.
– dolny – niewielki spadek wody, mała prędkość, rzeka niesie muły, dominuje akumulacja
– ujście rzeki – zależy od ukształtowania dna zbiornika, do którego uchodzi
i ruchów wód morskich:
– ujście deltowate – powstaje gdy zbiornik jest płytki i brak w nim silnych prądów i pływów. Materiał rzeczny osadza się przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika, niekiedy do powierzchni wody. Rzeka wydłuża swój bieg, rozdziela się na ramiona, a z osadów na powierzchni buduje stożek napływowy zwany deltą.
– ujście lejkowate – eustaria, fala przypływów wdziera się w koryto rzeki, niszczy je i rozszerza, nadając kształt lejka. Takie ujście powstaje tez wtedy gdy rzeka wpada do głębokiego zbiornika
.
Poziom ujścia rzeki wyznacza podstawę erozyjną, czyli poziom, poniżej którego nie może sięgać erozja rzeki.
