Dziedziczenie przeciwtestamentowe
Dziedziczenie przeciwtestamentowe ( bonorum possessio contra tabulas ) – dziedziczenie konieczne – rodzaj dziedziczenia polegający na powołaniu do spadku wbrew istniejącemu testamentowi pewnych osób najbliższych testatorowi.
Celem tego dziedziczenia była ochrona pierwotnego prawa najbliższych krewnych agnacyjnych i kognacyjnych spadkodawcy do należnej im części spadku. W kręgu osób nie chronionych tym prawem znaleźli się małżonkowie z małżeństwa sine manu.
Prawo rzymskie wyróżnia dwa rodzaje koniecznego dziedziczenia, a mianowicie:
1) Formalne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego – nakładało na spadkodawcę obowiązek obdarowania majątkiem spadkowym niektórych osób z jego rodziny lub wyraźnego wydziedziczenia pod groźbą nieważności testamentu. Testator nie mógł osób tych pominąć w testamencie – dziedzice właśni powinni być albo ustanowieni , albo wydziedziczeni.
2) Materialne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego – miało na celu zachowanie pewnej części spadku tzw. zachowek dla pewnych osób z rodziny, uprawnionych do tego zachowku.
FORMALNE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE W/G PRAWA CYWILNEGO
Zakaz pominięcia SUUS HERES
W dawnym prawie cywilnym uprawnieni do formalnego dziedziczenia przeciwtestamentowego byli sui heredes. Należeli od nich:
1) sui – osoby znajdujące się pod władza ojcowską spadkodawcy w czasie, sporządzania przez niego testamentu ( przede wszystkim jego dzieci ). W ius civile panowało przekonanie, że sam pater familias zdecyduje o losie najbliższych członków rodziny ( sui heredes ). Jedynym ograniczeniem jego swobody było to, że w testamencie nie mógł nikogo pominąć z kategorii sui. Panowała zasada, że miał ich powołać do spadku albo wydziedziczyć. Wydziedziczenie nie wymagało uzasadnienia ale wymagało zachowania odpowiedniej formy.:
a) wydziedziczenie musiało nastąpić w słowach uroczystych
b) syn musiał być wydziedziczony imiennie
c) pozostali sui heredes ( żona in manu, córki, wnukowie) mogli być wydziedziczeni za pomocą ogólnej formuły
d) pominięcie syna w testamencie dawało cały testament nieważny – dziedziczenie ustawowe
e) pominięcie córki in patria potestate lub sui dalszego stopnia nie powodowało nieważności testamentu ale osoba taka dziedziczyła razem z dziedzicami ustawowymi
2) sui postumi – dzieci spadkodawcy, które przyszły na świat już po sporządzeniu testamentu, mianowicie po śmierci testatora, jego pogrobowcy. Jeżeli testator po sporządzeniu testamentu adoptował kogoś lub urodziło mu się dziecko to testament stawał się nieważny. Aby temu zapobiec mógł testator w testamencie z góry ustanowić pogrobowców swoimi dziedzicami lub ich wydziedziczyć. Panowała zasada „postumus rumpti testamentum” – „pogrobowiec niweczy testament”
PRETORSKA BONORUM POSSESSIO CONTRA TABULAS: ( PRETORSKIE DZIEDZICZENIE P.TEST)
Jest to pretorska ochrona członków rodziny testatora. Pretor rozszerzył krąg osób uprawnianych do formalnego dziedziczenia przeciwtestamentowego o osoby powołane z edyktu unde liberi. Ponadto uprawnił do takiego dziedziczenia:
a) patrona
b) ojca wyzwalającego – do połowy spadku wyzwoleńca czy tez syna emancypowanego
Pominięcie dziedzica koniecznego nie powodowało według prawa pretorskiego nieważności testamentu.
MATERIALNE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE
Materialne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego czyli prawo do tzw. zachowku rozwinęło się w praktyce sądu centumwirialnego.
Zachowek (pars legitima) – ustawowa cześć spadku obowiązkowa dla uprawnionego. Powinien wynosić przynajmniej ¼ części działu ustawowego.
Sąd centumwirialny zaliczał do kręgu osób uprawnionych do zachowku :
1) descendentów spadkodawcy 3) rodzeństwo rodzone
2) ascendentów ( z braku descendentów ) 4) braci i siostry z jednego ojca
Do zachowku wliczano wszystko, co uprawniony otrzymał nie tylko jako dziedzic, lecz także na podstawie zapisu lub darowizny na wypadek śmierci. Zachowek musiał być wolny od wszelkich ograniczeń przez: warunek, termin, polecenie.
Querele inofficiosi testamenti – powództwo jakie przysługiwało osobie (pokrzywdzonemu) w sytuacji gdy spadkodawca nie zwraca uwagi na naturalne, przyrodzone prawo swoich najbliższych krewnych do korzystania ze spadku.
Przyjmowano, że spadkodawca sporządzając testament z pominięciem najbliższych krewnych i nie pozostawiając im pewnej części spadkowej, musiał działać pod wpływem zaburzenia umysłowego. Na tej podstawie uzasadniano obalenie testamentu.
Powództwo takie wnosił krewny mający prawo do zachowku w razie pominięcia jego osoby w testamencie. Było to powództwo subsydiarne – dopuszczalne było tylko jako ostateczny sodek prawny, gdy uprawniony nie miał już innej możliwości aby osiągnąć zachowek.
QUERELA INOFFICIOSAE DONATIONIS SEU DOTIS
Dziedzic przeciwtestamentowy mógł unieważnić darowizny dokonane przez testatora za jego życia na podstawie querela inofficiosae donationis seu dotis. W razie gdyby uprawniony do zachowku był pokrzywdzony służyła mu celem dopełnienia actio ad supplemendam legitimam. W drodze wyjątku dopuszczalne było odebranie zachowku przez wydziedziczenie, w wypadku:
1) exheredatio bona mente – spadkodawca w interesie samego dziedzica, bądź też celem utrzymania dla niego majątku wydziedziczał go. Zachodziło to gdy dziedzic był umysłowo chory, marnotrawcą, nadmiernie zadłużony
2) exheredatio notae causa – na podstawie uznania sądu mogło dojść do wydziedziczenia uprawnionego do zachowku w przypadku gdy dopuścił się np.: przestępstwa.
JUSTYNIAŃSKIE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE
Według prawa justyniańskiego powołane do dziedziczenia przeciwtestamentowego (koniecznego ) były następujące osoby:
1) descendenci i ascendenci spadkodawcy dla których Justynian połączył zasady formalnego i materialnego dziedziczenia p. test. Mieli oni więc prawo do formalnego ustanawiania ich dziedzicami.
2) Rodzeństwo spadkodawcy, jeśli przed nim dano pierwszeństwo jakiejś persona turpis zachowywało dotychczasowe swoje materialne dziedziczenie konieczne.
Unormował Justynian ( w Noweli 115) szczegółowo kwestię wydziedziczenia lub pominięcia descendentów przez wstępnych za karę. Było 14 przyczyn uzasadniających takie postępowanie. Najważniejsze z nich to:
1) targnięcie się na życie wstępnego
2) denuncjacja o popełnieniu przestępstwa za wyjątkiem zdrady stanu
3) cudzołóstwo z żoną wstępnego
4) powstrzymanie od sporządzenia testamentu
5) zaniedbanie w czasie choroby umysłowej
6) ciężka obraza słowna, lub czynna zniewaga cielesna
7) fałszywa denuncjacja, z której wstępny poniósł poważną szkodę
8) złe prowadzenie się przeciw woli wstępnego, np.: uprawianie hańbiącego zawodu
Jeżeli uprawniony do zachowku został niesłusznie wydziedziczony, mógł tylko w razie nie otrzymania niczego, za pomocą Querele inofficiosi testamenti obalić testament. Następowało wtedy dziedziczenie ustawowe, w którym otrzymywał on swój udział ustawowy w całości. Jeśli uprawniony otrzymał dział spadkowy mniejszy od zachowku, przysługiwało mu powództwo przeciw roszczeniu dziedziców o uzupełnienie zachowku actio ad supplemendam legitimam..
