Z pozoru niezmienna cywilizacja starożytnego Egiptu przetrwala prawie 3000 lat. Pozostaly po niej imponujące zabytki, które wciąż wzbudzają zachwyt, takie jak piramidy, Sfinks czy grób Tutanchafnona.
Egipt był kolebką jednej z wielkich cywilizacji świata starożytnego. Narodziła się ona w dolinie Nilu. Istniata już wtedy od kilku stuleci w Mezopotamii cywilizacja Sumerów, która bez wątpienia wywarła wptyw na rozwój wczesnego Egiptu. Jednakże podczas, gdy Mezopotamia z powodu położenia była narażona na inwazje różnych ludów i obce wpływy, Egipt pozostawał we względnej izolacji odgrodzony od sąsiadów pustyniami. Odkąd egipska cywilizacja nabrała pełnego kształtu okazała się nader stabilna, konserwatywna, długowieczna, odporna na zmiany i obce wpływy niemal do samego końca państwa faraonów.
Zmiany oczywiście tam zachodziły, ale w tak powolnym tempie, że nawet starożytni uważali cywilizację egipską za tajemniczą i ponadczasową. Grecki historyk trafnie określił Egipt jakby dar Nilu. Osadnictwo skupiało się tam bowiem po obu stronach Nilu. Ograniczało się do wąskiego pasa, który ciągnął się w górę biegu rzeki, a rozszerzał dopiero na obszarze Delty, gdzie rzeka rozgałęzia się i kilkoma odnogami wpada do Morza Śródziemnego.
Początki cywilizacji
W odróżnieniu od rzek Mezopotamii, w Nilu woda przybierała i opadała zgodnie z rocznym cyklem, regularnie też wylewała pozostawiając za każdym razem żyzne osady i napełniała kanały systembw irygacyjnych. Dzięki temu dolina Nilu była bardzo urodzajna, a zbierane tam plony wystarczały nie tylko na wyżywienie rolników i ich rodzin, ale także utrzymanie rozbudowanej administracji i ludności miast oraz ludzi zatrudnionych przy pracach budowlanych prowadzonych na niespotykaną skalę. Dzieje Egiptu starożytnego zaczynają się ok. roku 3000 p.n.e., kiedy król Górnego Egiptu (doliny) Menes (lub Narmer) podbit Dolny Egipt (deltę). Powstate w wyniku tego podboju, zjednoczone państwo egipskie przetrwało tysiące lat nietknięte, z wyjątkiem kilku krótkich okresów, a Menes stał się założycielem I z XXXIII egipskich dynastii. Ostatnia z nich, dynastia greckich królów Ptolemeuszy, rządziła Egiptem do 30 r. p.n.e., kiedy to królowa Kleopatra popełniła podobno samobójstwo. Żeby łatwiej uporządkować wiedzę o trzech tysiącach lat historii Egiptu faraonów, podzielono je na trzy główne okresy Starego, Sredniego i Nowego Państwa. Te okresy stabilizacji poprzedzielane są latami kryzysów i obcych najazdów, które nazywa się umownie pierwszym, drugim i trzecim okresem przejściowym. Dokładne cezury wyznaczające początek i koniec każdego z okresów są przedmiotem dyskusji między historykami. Poza tym większość dat przed początkiem drugiego tysiąclecia p.n.e. może być tylko przybliżona. Okres panowania dwóch pierwszych dynastii wyróżnia się jako Wczesne Państwo (ok. 3000-2600 p.n.e.), które poprzedzało Stare Państwo. Nawet w tej wczesnej fazie rozwoju państwowości daje się już wyróżnić wiele trwałych elementów egipskiej cywilizacji. Król już wtedy był ucieleśnionym bóstwem, chociaż znany nam dobrze tytuł faraona (dosłownie „wielki dom”) pojawił się dopiero w okresie Nowego Państwa. Egipski system wierzeń był bardzo skomplikowany. Dużą rolę odgrywały wierzenia związane z życiem pozagrobowym. To one miały wpływ na wynalezienie różnych sposobów mumifikacji zwłok, które miały zapewnić wieczność odchodzącym z tego świata monarchom. Już w okresie Wczesnego Państwa duże znaczenie zdobyli sobie kapłani oraz liczna kasta urzędnicza.
Stare Państwo
W okresie Starego Państwa (ok. 2600-2150 p.n.e.) Egipt cieszył się największą stabilizacją, zapewniającą bezpieczny rozwój bez obawy ingerencji z zewnątrz. To wtedy cywilizacja egipska uzyskała ostatecznie swoją dojrzałą postać, o czym świadczyły pierwsze wielkie królewskie grobowce z kamienia w postaci piramid. Słynna piramida schodkowa w Sakkarze, zbudowana została dla Dżesera, władcy III dynastii, według planów monarszego kanclerza Imhotepa. Na poły legendarna postać pierwszego znanego z imienia architekta i uczonego była czczona jako opiekun pisarzy, a potem jako bóg, patron medycyny. Największa z piramid została wzniesiona w Gizie dla władcy z IV dynastii Cheopsa. Piramidy orientowano precyzyjnie według stron
świata. Te wielkie monumenty były bardziej triumfem genialnej organizacji pracy ogromnej liczby ludzi niż techniki. Pod koniec Starego Państwa w siłę rosła arystokracja, osłabiając władzę centralną. W czasie pierwszego okresu przejściowego (ok. 2150-1950 p.n.e.) Egipt został podzielony przez kilka rywalizujących ze sobą lokalnych dynastii, a piramidy i grobowce były dewastowane i grabione ze zgromadzonych w nich skarbów.
Średnie Państwo
Ponowne zjednoczenie Egiptu dało początek tzw. Średniemu Państwu (ok. 1950-1785 p.n.e.). Stolica Egiptu zostata przeniesiona z Memfis do Teb w Górnym Egipcie. Pobliska Dolina Królów stała się miejscem pochówku w wykutych w skale grobowcach wielu wtadców, a w tebańskich dzielnicach Karnak i Luksor wznoszono imponujące świątynie i pomniki Egipska religia uksztattowała się w tym okresie. Wierzono, że na życie pośmiertne mogą liczyć nie tylko monarchowie, ale także zwykli ludzie o ile odpowiednio się do tego przygotują. Prawdopodobnie z tym wiązał się nowy zwyczaj umieszczania w grobach małych, drewnianych figurek żołnierzy. rzemieślników i sług, czyli osób, które miaty towarzyszyć zmarłemu w życiu pozagrobowym. Dzięki tym figurkom, zwanym szawabti możemy dość dokładnie sobie wyobrazić jak wyglądało życie codzienne Egipcjan. Późny okres Średniego Państwa to czas panowania silnych królów, którzy osłabili pozycję arystokracji, zrealizowali zakrojone na wielką skalę projekty systemów irygacyjnych oraz rozszerzyli egipskie wpływy podbijając na południu część Nubii. Potem jednak nastąpił kolejny kryzys w tzw. drugim okresie przejściowym, którego kulminacją było panowanie na obszarzę Dolnego Egiptu przybyłych z Azji Hyksosów.
Nowe Państwo
Nowe Państwo (ok. 1570-1075 p.n.e.) to ostatnia epoka pomyślności i wielkości państwa faraonów. To również okres bezpowrotnie kładący kres egipskiej izolacji, gdy kraj został wciągnięty w kontlikt Bliskiego Wschodu. Przyczynić się do tego mogli Hyksosi. Od nich Egipcjanie nauczyli się nowych technik wojennych, zwłaszcza walki z konnych rydwanów. Poza tym wypierając z kraju znienawidzonych Azjatów, armie faraona dotarły do Syrii i Palestyny, co zapoczątkowało tworzenie imperium, którego granice zmieniały się w ciągu wieków. To wszystko zmieniło nieco oblicze Nowego Państwa. Większe znaczenie zaczęto przykładać do chwały faraonów jako ziemskich zdobywców, mniej dopatrywano się w nich ucieleśnionych bóstw. Źródła historyczne mówią też o ożywieniu życia politycznego, w którym intrygi były stałą metodą walki o władzę. Jedną z najbardziej niezwykłych postaci tego okresu
była kobieta, królowa Hatszepsut, którą wizerunki przedstawiają ze wszystkimi atrybutami władzy monarszej, nie wyłączając sztucznej bródki. Następujący po sobie wojowniczy faraonowie rozszerzyli granice egipskiego imperium aż po rzekę Eufrat. Szczyt potęgi osiągnął Egipt za Totmesa III (ok. 1479-1426 p.n.e.). Odkryte w Tell el-Amarna archiwum zawierające korespondencję dyplomatyczną w postaci glinianych tabliczek z czasów Amenhotepa III (ok. 1390-1353 p.n.e.) i jego następcy Amenhotepa IV, świadczy o szerokich kontaktach międzynarodowych, jakie władcy Egiptu utrzymywali z państwami i ludami wschodniej części basenu Morza Śródziemnego oraz Bliskiego Wschodu.
Jeden Bóg
Faraon Amenhotep IV (ok. 1353-1336 p.n.e.) najbardziej znany jest z przeprowadzenia wielkiej reformy religijnej. Amenhotep ogłosił koniec tysięcy egipskich bóstw, w tym potężnego boga Amona. W ich miejsce Egipcjanie mieli czcić jedynego boga Atona będącego uosobieniem tarczy słonecznej. Faraon przyjął w związku z tym nowe imię Echnaton, zerwał z kaptanami z Teb i przeniósł stolicę do Amarna. Motywy tych dziatań nie zostały do końca wyjaśnione. Część historyków widzi w Echnatonie pierwszego władcę w dziejach, który wprowadził uniwersalną religię monoteistyczną. Inni potępiają go jako nietolerancyjneęo fanatyka. Duży wpływ na reformę religijną miała prawdopodobnie żona faraona Nefertiti (Nefre- tete). Nowy kult propagowano wykorzystując potężny aparat urzędniczy. Głoszono go za pomocą wyrytych w kamieniu inskrypcji i posągów. Władza faraona byta na tyle silna, że nowa religia nie spotkała się z otwartym sprzeciwem. Echnatonowi przypisuje się brak troski o prestiż imperium. Podczas gdy faraon zajęty byt reformą religijną, sprzymierzeńcy i wasale Egiptu musieli samotnie opierać się najazdom wrogów. Wiele powodów, m.in. przywiązanie do tradycyjnych wierzeń, mogło spowodować, że reforma religijna Echnatona skończyła się wraz z jego śmiercią. Imię faraona starannie usunięto ze wszystkich istniejących spisów wiadców egipskich. Zniszczono wszelkie inskrypcje i pomniki, które przypominały o faraonie-reformatorze.
Tutanchamon
Te wszystkie działania podjęto w imieniu małego chłopca na tronie, zięcia Echnatona o imieniu Tutanchaton. Dwór królewski przeniósł się z powrotem do Teb, a faraonowie pozbyli się Atonu ze swoich imion. W ten sposób Tutanchaton stał się Tutanchamonem. Tutanchamon wstąpił na tron mając zaledwie dziesięć lat i rządził tylko przez kilka lat
(ok. 1332-1323 p.n.e.). Pochowany został w Dolinie Królów. Gdzie jego grobowiec został przysypany gruzem w czasie budowy grobowca dlu innego, późniejszego faraona. Dzięki temu, podczas gdy wszystkie inne znane miejsca pochówku faraonów zostały ograbione, grób Tutanchamona ocalał prawie nietknięty. Ponad trzy tysiące lat później, w 1922 r. został odkryty przez angielskiego archeologa Howarda Cartera. W środku grobowca znaleziono skarby. które uczyniły z młodego Tutanchamona jednego z najsłynniejszych władców starożytnego Egiptu.
Wojowniczy faraonowie
Egipt przcz cały okres Nowego Państwa był zaangażowany w bliskowschodnie konflikty. Za czasów wojowniczych faraonó0w takich -jak Seti 1 (ok. 1390-1279 p.n.e.) i Ramzes II (ok. 1279-1213 p.n.e.) ponownie zyskał mocarstwową pozycję. Ramzes był także wielkim budowniczym. Za jego panowania powstały tak imponujące dzieła jak sala kolumnowa wielkiej świątyni w Karnaku czy zespół świątyń w Abu Simbel. Chełpliwe inskrypcje o własnych czynach i wielkie p
odobizny świadczą o wielkich ambicjach Ramzesa. Jednakże wojny prowadzone przez Ramzesa II wyczerpały kraj. Wkrótce po jego panowaniu rozpoczął się długotrwały proces upadku państwa. W X w. p.n.e. po władzę w Egipcie sięgnęły obce
dynastie z Libii, Nubii i wreszcie w drugiej połowie VII w. p.n.e. z Asyrii. Ostatnim wysiłkiem na rzecz zachowania imperialnej potęgi był podbój Syrii, zakończył się on jednak ostatecznie klęską w bitwie z wojskami babilońskim pod Kurkemisz w 605 r. p.n.e., co oznaczało utratę przez Egipt całego imperium bliskowschodniego.
Koniec Egiptu faraonów
W 525 r. p.n.e. Egipt stał się częścią imperium perskiego. Następnie kraj został podbity przez Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.) Po śmierci Aleksandra władzę w Egipcie przejął jeden z jego generałów, Ptolemeusz, który zatożył Grecką dynastię Ptolemeuszy rządzącą do 30 r. p.n.e. W okresie ich panowania Egipt stawał się coraz bardziej częścią cywilizacji hellenistycznej . Kres niepodległości Egiptu nastąpił wraz ze śmiercią Kleopatry. Cywilizacja egipska obumierała wypierana przez kulturę grecko-łacińską. Ostatnie znane hieroglify pochodzą z 394 r. n.e. i można je uważać za ostatnie słowa, jakie zostały przekazane nam przez starożytnych Egipcjan.
