W ciągu kilku dni następnych Iksinów znowu zawrzał: rozeszła się wieść, że panna Brzeska, najlepsza uczennica słynnej pani Latter, zakłada pensję. I znowu utworzyły się dwie partie. Pani podsędkowa na rynku oświadczyła majorowi, że gdyby Femcia miała drugi raz przeżyć epokę mlecznych zębów, to nawet pod tym warunkiem nie oddałaby jej pod dyrekcję Madzi. Zaś pani rejentowa, której niebo nie pobłogosławiło potomstwem, również twierdziła, że choćby Bóg zamiast czterech mopsików zesłał jej cztery dziewczynki, jeszcze żadnej nie odważyłaby się powierzyć – tej emancypantce, która rwie się do urządzania koncertów.
Za to proboszcz i major nie mogli znaleźć pochwał dla Madzi ani słów na wyrażenie szczęścia, jakie spadnie na Iksinów dzięki pensji w takich rękach!… Zaś pan Miętlewicz w ciągu pierwszej doby zawiadomił wszystkich iksinowian o pomyślnym wydarzeniu, a przez następne objeżdżał okoliczne dwory głosząc o zdolnościach panny Brzeskiej, która mówi po francusku jak rodowita paryżanka, a gra na fortepianie jak Moniuszko.
Po upływie tygodnia nikt nie wątpił, że Madzi udał się projekt. Sam pan naczelnik kilka razy powtarzał, że w Iksinowie potrzebna jest pensja, choćby pięcioklasowa, i dziwił się, że jej dotychczas nie założono. Skutkiem tego pan pomocnik oświadczył, że dwie swoje córeczki odda pod kierunek Madzi, a pan adiunkt złożył wizytę Madzi i zaczął umawiać się z nią o warunki za edukację trzech panienek. Pan komisarz także obiecywał posyłać córkę do nowego instytutu, a pan sekwestrator o mało nie spłonął ze wstydu i zgryzoty, że żaden z jego sześciu wisusów nie był dziewczynką. Lękał się nawet, ażeby mu tego nie poczytano za brak lojalności, i robił taką minę, jak gdyby pod tym względem już ubezpieczył się na przyszłość. Z okolic także Madzia odbierała listy albo wizyty. Jednego dnia – przybył do niej pan Bedowski krakowską bryczką, drugiego – pani Jotowska, którą poznano po płóciennym kitlu i zielonej woalce, zaś w kilka dni później zajechali przed dom doktora z trzema dziewczynka- mi państwo Abecedowscy. Wizyta ich stała się głośną w mieście; mieli bowiem zepsute skrzydło u powozu, który strasznie klekotał. I Madzia była niemniej wstrząśniętą dowiedziawszy się, że państwo Abecedowscy gotowi są natychmiast oddać jej swoje trzy dziewczynki na stół, mieszkanie i naukę i płacić hurtem trzysta rubli tudzież ordynarię, zależnie od umowy. Nadzwyczajne powodzenie Madzi wywołało niesnaski w obozie jej przeciwników. Wprawdzie pani podsędkowa i pani rejentowa pozostały jej niechętnymi, ale państwo aptekarzowie, obdarowani od Boga aż czterema córeczkami, które chowały się w domu, odbyli między sobą naradę. Wynik był ten, że pan aptekarz począł ozięble traktować podsędka i rejenta, a pani aptekarzowa zaczęła coraz częściej ukazywać się na ulicy, przy której stał dom doktora Brzeskiego.
Triumf Madzi był tak stanowczy, że nawet jej matka odezwała się pewnego dnia do majora:
– Ha!… widzę, że moja dziewczyna ma naprawdę głowę na karku.
– Tak, apetyczna bestyjka!… – odparł major. – Krukowski w pół roku wyciągnąłby przy niej kopyta. Ale co by użył… Doktorowa wzruszyła ramionami i przy najpierwszej okazji powiedziała mężowi, iż major tak zdziecinniał, że z nim niepodobna rozmawiać.
Madzia w tych czasach czułaby się zupełnie szczęśliwą, najszczęśliwszą istotą na świecie, gdyby nie psuł jej humoru ojciec. Z nim jednym rozmawiała o rozwoju swoich projektów i trzeba nieszczęścia, on jeden zawsze umiał wypatrzeć jakieś punkty ciemne.
Raz na przykład wieczorem przedstawiła mu listę swoich przyszłych uczennic, co do których toczyły się już układy. Było tam dwanaście panienek ze wsi i przeszło dwadzieścia z miasta.
– A co, tatku… – zapytała. – Kto ma słuszność?…
– Ty, kochanko, masz słuszność – odparł biorąc ołówek, którym zaczął wykreślać nazwiska panienek wiejskich.
– Co tatko robi?… – zawołała Madzia zdziwiona.
– Widzisz, dziecko – panien Abecedowskich nie bierz. Bo to dziewczynki nawykłe do wygód, nawet do zbytku, więc za trzysta rubli ledwie je wykarmisz. A gdzie koszta mieszkania i nauki? Madzia zamyśliła się.
– Może tatko ma rację – rzekła. – Za dziesięć rubli na miesiąc trudno byłoby mi przyzwoicie utrzymać dziewczynkę… Więc te trzy daruję tatce!… – dokończyła obejmując ojca za szyję.
– Darujże mi i dziewięć pozostałych – odparł ojciec. Przeciętnie mają one płacić po cztery ruble na miesiąc za naukę, ale… musiałabyś mieć dla nich ze trzy nauczycielki. Czy możesz płacić nauczycielce dwanaście rubli na miesiąc?… A lokal?… Skąd wreszcie znajdziesz u nas nauczycielki?…
Madzia osłupiała. Przyjmowanie wizyt, odpisywanie na listy, układy z rodzicami tyle jej zabierały czasu, iż nie zwróciła uwagi, że do prowadzenia pensji jest dotychczas tylko ona sama, sama jak palec!
I po tym odkryciu Madzia w jednej chwili straciła wiarę w siebie. Upadła na kanapę, a zalewając się łzami zaczęła mówić: – Boże, jakam ja głupia!… Ja nigdy nie będę mieć rozumu… ja nigdy nic nie zrobię!… Cóż to za kompromitacja!… Przecież doskonale wiedziałam, ile pani Latter musiała wydawać co miesiąc na nauczycieli… Ach, Boże, dlaczego ja nie umarłam… dlaczego ja nie urodziłam się chłopcem!…
Ojciec zaczął ją tulić i głaskać jej ciemne włosy.
– No, no!… tylko nie rozpaczaj – mówił. – Zapomniałaś o ważnej rzeczy, ale to dowód, że jesteś dobra Polka. My, widzisz, Polacy, zawsze robimy projekty nie zgromadziwszy środków, a nawet nie pytając: czy w ogóle nasze środki wystarczą? No i tak nam się też wiedzie w życiu. Ty jednak, która należysz do nowego, mędrszego od nas pokolenia…
– Tatko znowu żartuje!… – przerwała Madzia usuwając się na drugi koniec kanapy.
– Nie, kochanko, ja tylko radzę pomyśleć o środkach i – trochę do nich zastosować swój projekt.
Słucham tatkę.
Więc widzisz – lokal na twoją pensję masz: oddamy ci salonik…
– Ależ to za mało…
– Jeżeli okaże się potrzeba większego mieszkania, oddamy ci pół domu. – Ale ja będę płaciła komorne… O tak!… inaczej nie chcę… – zawołała Madzia, której szare oczy odzyskały blask i wesołość.
– Będziesz płacić, będziesz… Po wtóre, ponieważ będziesz sama jedna nauczycielką, więc weź sobie na początek tylko pięć lub sześć panienek z miasta…
– Dwadzieścia, tatku!… Będę pracowała od rana do wieczora i zarobię… chyba ze czterdzieści rubli na miesiąc…
– Pozwól, kochanko… Na taką liczbę nie zgadzam się jako lekarz dla ciebie, a jako eksguwerner dla twoich uczennic. Byłoby niesumiennością podejmować się fuszerki w nauczaniu…
– A jeżeli znajdę pomocnice?
– Skąd?
– Mogę sprowadzić z Warsza… Nie!… – zwołała nagle – ja jestem wariatka… Chcę sprowadzić nauczycielki z Warszawy, a nie miałabym im co dać jeść…
– Nie desperujże – przerwał ojciec – wszak znowu mówisz przytomnie… Więc radzę ci tak: weź kilka najlepiej płacących uczennic na godziny, przekonaj się, jak ci z nimi pójdzie, i – staraj się o nauczycielki…
– Ależ to nie będzie pensja, tatku!… To będą prywatne lekcje, które przecież mogłabym mieć i teraz… O, ja nieszczęśliwa!… tyle czasu zmarnowałam, zamiast dawać prywatne lekcje…
O, ja niegodziwa!…
Z trudem udało się doktorowi ukoić nowy wybuch rozpaczy i wytłumaczyć córce, że – w każdym przedsięwzięciu, obok inicjatywy, energii, pieniędzy i stosunków, niemałą rolę odgrywa cierpliwość. Przez kilka następnych dni Madzia znowu miała wizyty. Ze wsi zgłaszali się do niej państwo Zetowscy i Żetowicze,. a z miasta fryzjer, fotograf i właściciel wiatraka spod rogatek. Madzia umawiała się z nimi bardzo uprzejmie i bardzo rozsądnie, ale – bez zapału. Czego się tu zresztą zapalać, gdy zrozumiała, że do prowadzenia pensji nie ma nauczycielek, a prywatne lekcje przyniosą jej ledwie kilkanaście rubli na miesiąc, przy których jeszcze można by postawić znak zapytania. Każda bowiem rozmowa z interesantami coraz dokładniej odsłaniała Madzi prawdę, iż – ludzie garną się do jej pensji sądząc, że będzie ona tańszym sposobem kształcenia dzieci aniżeli edukacja domowa albo pensja w mieście gubernialnym:
„Pięknie będę im kształcić dzieci – sama jedna!… – myślała Madzia i dreszcz ją przechodził na wspomnienie braku pomocnic. – Po co ja wreszcie mówię z ludźmi o pensji nie mając nauczycielek?…”
Pewnego dnia, ku wieczorowi, wbiegła do pokoju Madzi matka mówiąc:
– Chce się z tobą widzieć panna Cecylia… Wiesz, ta stara panna, siostra aptekarza…
– Ach, ona?… Bardzo proszę… – odpowiedziała nieco zdziwiona Madzia, naprędce przypominając sobie, że panna Cecylia jest jakby mitem w Iksinowie, gdzie nikt jej nie widywał i nikt o niej nie słyszał, pomimo że z dziesięć lat tu mieszkała. Po chwili weszła, ostrożnie zamykając drzwi, osoba wysoka, szczupła, w ciemnej sukni. Kiedyś musiała być bardzo piękna. Miała duże oczy, dziś wyblakłe i zapadnięte, rysy nieco ostre, ale klasyczne, cerę pożółkłą, lecz delikatną i ogromne, ciemne włosy, przyprószone siwizną. Jej ukłon i każdy ruch zdradzał wielką damę, zakłopotaną i prawie wylęknioną.
Madzi zdawało się, że przybyła wstydzi się czegoś: starej sukni, swoich wykwintnych ruchów czy może minionej piękności.
Pani ta chciała coś powiedzieć, lecz zabrakło jej głosu. Więc tylko ukłoniła się Madzi jeszcze raz i podała jej duży papier zwinięty w trąbkę.
– Co to jest, proszę pani?… – zapytała Madzia zmieszana nie mniej od przybyłej.
– To mój patent z Instytutu Puławskiego – odpowiedziała cicho.
– Pani skończyła instytut w Puławach?…
– Z cyfrą – odparła dama jeszcze ciszej. – Pani mnie nie zna – dodała – ale ja pamiętam panią jeszcze małą dziewczynką…
– Ależ i ja panią pamiętam, panno Cecylio!… – zawołała oprzytomniawszy Madzia. –
Zdaje mi się, że nawet w tym roku szłyśmy naprzeciw siebie szosą: ja na spacer, pani ze spaceru…
Tylko pani skręciła w pole… Niechże pani będzie łaskawa, siądzie…
I już pozbywszy się pierwszego wrażenia Madzia uściskała pannę Cecylię i posadziła ją na fotelu; sama siadając obok na niskiej kanapce dziecinnej.
Panna Cecylia długo przypatrywała się Madzi i ująwszy za ręce rzekła:
– Pani musi być bardzo dobra…
– Ależ tak… ja naprawdę jestem dobra dziewczyna!… odpowiedziała Madzia ze śmiechem i uczuwszy nagłą sympatię do panny Cecylii serdecznie ją ucałowała.
Nowa przyjaźń była zawarta.
– Dlaczego pani nigdzie się nie pokazuje? – zapytała Madzia. – Pani taka piękna i… z pewnością najlepsza osoba w Iksinowie… Panna Cecylia zarumieniła się.
– Gdyby wszyscy byli tacy jak pani!… – odparła. – Zdziczałam – dodała prędko – żyję tylko z dziećmi moich braterstwa albo z tymi, które do nich przychodzą…Madzia zerwała się z kanapki i klasnęła w ręce.
– Pani! – zawołała. – Niech pani ze mną do współki założy pensję… My tak jesteśmy dobrane… tak będziemy się kochały… – Do współki?… – odparła panna Cecylia z łagodnym uśmiechem. – Ja przyszłam prosić panią o miejsce nauczycielki… – Ależ wspólniczką moją pani będzie… Ja u pani będę nauczycielką – mówiła rozgorączkowana Madzia. – Ach, jak się to dobrze stało… Co za szczęśliwy wypadek!…
Panna Cecylia znowu zmieszała się i chwytając Madzię za rękę rzekła prędko:
– Upewniam panią, że to są plotki… Bratowa wcale nie wymówiła mi mieszkania… ona taka delikatna… Madzia słuchała ze zdziwieniem; panna Cecylia mówiła dalej: – Bratowa tylko powiedziała, co jest bardzo rozsądne z jej strony, że dwie starsze dziewczynki odda na pensję do pani. A że i inne rodziny, których dzieci uczyły się razem z naszymi, także wolą je oddać na pensję (zupełnie słusznie!), więc sama powiedziałam sobie (nie bratowa, broń Boże!): rola moja w domu brata skończyła się… Nie mogę dłużej być dla niego ciężarem, pójdę do panny Brzeskiej i poproszę o najskromniejsze warunki… I otóż jestem u pani, zdobyłam się na odwagę… – zakończyła z uśmiechem.
– Jakże się cieszę, że pani przyszła taka myśl – odpowiedziała Madzia. – Zobaczy pani, że teraz uda się nam pensja…
– Ma pani słuszność. Bo kiedy ja przed dziesięcioma laty chciałam tu otworzyć pensję…
– Pani?… – przerwała Madzia. – I dlaczegóż pani nie otworzyła?…
Panna Cecylia smutnie poruszyła głową.
– Wiele przyczyn – rzekła – złożyło się na to. Nie było uczennic… nie miałam nauczycielek.
Madzia drgnęła. – …nie miałam funduszów…
Madzi ognie wystąpiły na twarz.
– Zresztą – mówiła panna Cecylia – zabrakło mi odwagi… Bratowa jeszcze dzisiaj śmieje się ze mnie (bardzo sprawiedliwie!) i mówi: „Jak mogłaś, Cecylio, z twoim usposobieniem nawet marzyć o podobnym projekcie?” I bratowa ma słuszność: pracować potrafię; ale coś stworzyć, czymś kierować, do czegoś gromadzić środki… Oszalałabym przy pierwszym niepowodzeniu, o które przecie łatwo, gdy bierze się na swoją odpowiedzialność kilkadziesiąt osób… Madzia słuchając wynurzeń panny Cecylii uczuła, że kręci się jej w głowie, a serce bić przestaje. Szczęściem wszedł ojciec i panna Cecylia zmieniła się: straciła śmiałość, była zakłopotana, odpowiadała na pytania monosylabami, wreszcie pożegnała Madzię i doktora.
Po jej odejściu, a raczej wymknięciu się, doktór rzekł do córki: – Zdaje się, że już masz pomocnicę, i to dobrą. Marzyć nie mogłaś o lepszej.
– Tatko skąd wie, po co ona do mnie przyszła?
– Całe miasto wie – odparł doktór. – Pani aptekarzowa chce swoje córki kształcić na pensji – u ciebie, więc od kilku dni takie sceny wyrabia nauczycielce, rodzonej siostrze swego męża, że biedna panna Cecylia musi wynosić się z domu, gdzie pieprz rośnie. Tak jak ty chcesz od nas… Madzię zimno przeszło.
„Co to będzie?… – myślała zatrwożona. – Ja jeszcze nie jestem pewna, czy otworzę pensję, a tu już spada obowiązek… Bo przecież nie mogę opuścić panny Cecylii, która przeze mnie traci miejsce!…”
– Nad czym tak dumasz? – spytał ojciec kładąc jej rękę na czole.
Madzia nigdy nie powierzyłaby ojcu swego najnowszego zmartwienia; wydawało się ono tak ciężkim, że dzielić się nim nie miała odwagi.
Spuściła oczy unikając jasnego spojrzenia ojca i machinalnie zapytała:
– Któż jest ta panna Cecylia? Dziwne robi wrażenie…
– Bardzo dobra i rozumna kobieta, która za młodu była nauczycielką, ażeby pomagać bratu – dziś jest nauczycielką, ażeby wychować mu dzieci, a później – znowu będzie nauczycielką, ażeby nie jeść darmo chleba bratowej.
Madzi tchu brakło.
– A dlaczego ona, tatku, za mąż nie wyszła?… Czyby nikt nie chciał takiej pięknej?… Doktór machnął ręką.
– Każda kobieta może wyjść za mąż, a przynajmniej ma wielbicieli. Miała ich i panna Cecylia, nie dawniej nawet jak przed dwoma laty.
– Więc?…
– Szczególna to osoba – odparł zamyślony doktór. – Straciła narzeczonego i postanowiła zostać panną.
– Opuścił ją?… – spytała Madzia zdławionym głosem.
– Zginął. Trafiają się takie kobiety.
Wieczór ten wzburzył Madzię: panna Cecylia stała jej przed oczyma. Więc można być dobrą i piękną, a mimo to nieszczęśliwą?… Można kochać i – stracić to, co się kocha?… Można służyć wiernie, nawet z poświęceniem i – być wypędzoną ze służby?… Można posiadać patenta, mieć naukę, robić śmiałe projekta i w rezultacie zostać opuszczoną i śmieszną?…
Jakiż to świat stworzyłeś, Boże miłosierny…
„I co ja teraz pocznę?… – w dalszym ciągu myślała Madzia. Jeżeli panna Cecylia nie śmiała tu otworzyć pensji, ona, ze swoimi kwalifikacjami, to gdzież mnie się to może udać?… Obiecują mi uczennice, lecz ile z nich naprawdę oddadzą, a za ile będą regularnie płacić?… A gdzie nauczycielki?… Mam wprawdzie trzysta rubli, ale pani Latter miała tysiące rubli i mimo to!… Trzeba być szaloną, ażeby występować z podobnym projektem i umawiać się z ludźmi o pensjonarki!…”
Lecz nazajutrz przyszły listy z Warszawy, które Madzia przyjęła z niepokojem, a przeczytała z radością. Dębicki odpowiedział, że może mieć lekcje na godziny, które przyniosą około czterdziestu rubli miesięcznie, tylko – musi być przygotowana na bieganinę po mieście. Zaś panna Malinowska donosiła, że ma dla niej w pewnym domu miejsce stałej nauczycielki do dwu dziewczynek, które były na pensji pani Latter.
