Ery

Charakterystyka ery mezozoicznej

Najstarsze ślady życia jakie znamy, to minerały, jak grafit czy wapień, które nie mogły powstać w żaden inny sposób niż jako efekt czynności żywych organizmów. Najstarsze organizmy, których budowę można rozpoznać, pochodzą sprzed 1800 milionów lat. Są to sinice oraz strzępki grzybów niższych zachowane w krzemieniach z Ontario.

Przyjęto dzielić czas geologiczny na pięć głównych er. Najstarszą jest prekambryjska. Po niej następuje era paleozoiczna, o której mówi się też „era dawnego życia”. Później – mezozoiczna, „era życia średniego”, a po niej – kenozoiczna, dzieląca się na trzeciorzęd i czwartorzęd, w którym obecnie żyjemy.

ERA MEZOZOICZNA

Nazwa ery pochodzi z greckiego mesos – środkowi i dzoon – zwierzę.

Erę mezozoiczną można by nazwać średniowieczem dziejów Ziemi. Czas trwania oblicza się na około 155 milionów lat.

Era mezozoiczna jest okresem wielkich zalewów morskich. Zmieniały się granice lądów, powstał Ocean Atlantycki. Ląd północnoatlantycki oddalił się od Europy. Na półkuli południowej rozpada się ląd Gondwany na Afrykę i na Amerykę Południową, które również oddalają się od siebie.

Era mezozoiczna jest okresem względnego spokoju tektonicznego. W jurze miały miejsce słabe fałdowania staroalpejskie – kimeryjskie. Osadami tej ery są przede wszystkim wapienie, margle i piaskowce.

Klimat w erze mezozoicznej zmieniał się od ciepłego do chłodnego, obserwujemy już zróżnicowanie stref klimatycznych.

Ogromne zmiany nastąpiły w świecie organicznym. Wygasła nadzwyczaj bujnie rozwijająca się flora paprotnikowa, zaczęło się panowanie roślin nagonasiennych a pod koniec ery

– okrytonasiennych. W świecie zwierząt wielki rozwój osiągają gąbki, koralowce, szkarłupnie, jeżowce i liliowce. Z głowonogów do przewodnich należą amonity i belemnity, wymarłe z końcem ery. Licznie żyły ślimaki i małże. Wśród kręgowców charakterystyczny był gwałtowny rozwój gadów, które osiągnęły olbrzymie rozmiary i wygasły z końcem ery.

Ważnym wydarzeniem w rozwoju życia jest zjawienie się pierwszych ssaków.

W erze mezozoicznej wydzielono trzy okresy: trias, jurę i kredę.

Trias

Nazwa okresu pochodzi od greckiego słowa triada (trójca), charakteryzują go bowiem trzy warstwy skał osadowych. Czas trwania triasu oblicza się na ok. 35 milionów lat.

Trias otwiera erę mezozoiczną, czyli erę gadów. Na samym jego początku nadal większą część lądów pokrywają pustynie, lecz następnie, powoli, warunki się zmieniają i wraz z klimatem łagodniejszym i częstymi deszczami pojawiają się wielkie zadrzewione obszary. Spośród kręgowców morskich mamy teraz zarówno ryby, jak i te gady, które ponownie przeszły do środowiska wodnego. Gady, lepiej od nich dostosowane do życia lądowego, rozwijały się szybko i różnicowały, tworząc bogactwo form, z których dinozaury zaczynają dominować nad pozostałymi formami tej ery.

Klimat triasu był na ogół ciepły, a na dużych obszarach ciepły i suchy z przejawami pustynnego, zwłaszcza w dolnym triasie. Świadectwem pustynnego klimatu są piaszczyste osady o żółtym zabarwieniu. Na suchy i ciepły klimat wskazują też osady gipsów i soli, gromadzące się w wysychających lagunach, a także morskie osady z przewagą dolomitów i wapieni dolomitycznych. Inne osady, jak np. rudy żelazisto-manganowe, boksyny, koaliny, osady węglowe są świadectwem klimatu ciepłego, wilgotnego, który zapanował zwłaszcza w górnym triasie. Nie ma dowodów na istnienie w triasie klimatu zimnego.

Roślinność triasu w związku z przeważającym w dolnym i środkowym triasie klimatem pustynnym była bardzo uboga. Skupiła się na wybrzeżach morskich w dolinach rzecznych, w wilgotnych kotlinach i oazach. Oprócz wymierających już paprotników i paproci nasiennych rozwijały się rośliny szpilkowe, miłorzębowe i sagowce. Były to rośliny kserofilne, przystosowane do klimatu pustynnego.

Fauna triasu różni się bardzo od fauny paleozoiku. Duże zmiany zaszły w rozwoju koralowców. Z końcem paleozoiku wygasły koralowce czteropromienne a zjawiła się nowe fala koralowców wielopromiennych. Następuje duży rozwój mięczaków, zwłaszcza małżów, których szczątki są skałotwórcze. Zmieniła się też bardzo fauna głowonogów. Dla triasu charakterystyczne są głowonogi o linii ceratytowej, wygiętej w liczne zatoki i siodła. Z ryb charakterystyczne dla triasu są ryby dwudyszne, przystosowane do oddychania w wodzie, jak i na lądzie. W triasie nastąpił duży rozwój gadów, żyjących na lądzie i w środowiskach wodnych. Z punktu widzenia morfologii gady te odróżniały się od innych kośćmi czaszki, która na poziomie skroni miała dwa otwory przykryte tylko skórą. Pewne z nich chodziły w postawie pionowej na tylnych nogach z tułowiem pochylonym do przodu. Pierwsze dinozaury były mięsożerne, ale w końcu większość gatunków tych olbrzymów przeszła na roślinożerność. Niektóre z nich dosięgały ogromnych wymiarów i z tej racji uzyskały swą nazwę Dinosauria, co znaczy „straszliwe jaszczury”. W tym okresie pojawiły się pierwsze żółwie i krokodyle. W triasie znaleziono pierwszych przedstawicieli ssaków z podgromady ssaków właściwych. Są to symetrodonty, których zęby trzonowe miały zarys trójkątny. Szczęka dolna składała się z jednej kości, nie miała jednak wyrostka kątowego, charakterystycznego dla późniejszych ssaków.

Trias w Polsce odsłania się na powierzchni na Wyżynie Śląskiej i Wyżynie Małopolskiej, w Górach Świętokrzyskich, w Sudetach i na Przedgórzy Sudetów. W otworach wiertniczych stwierdzono poza tym występowanie triasu prawie na całym Niżu Polskim z wyjątkiem obszaru lubelskiego.

Jura

Nazwa okresu jurajskiego pochodzi od gór Jura na granicy Francji i Szwajcarii, gdzie utwory tego okresu od dawna były znane i opisywane. Czas trwania jury oblicza się na 55 milionów lat.

Wydźwignięte w końcu paleozoiku masywy górskie w triasie uległy znacznemu zdenudowaniu, tak że rozpoczęta w końcu triasu transgresja doprowadziła w górnej jurze do zalania znacznych terenów Europy. Z początkiem jury miały miejsce wstępne fazy górotwórcze – fazy starokimeryjskie. Przejawy ich stwierdzono w Alpach, Karpatach, na Krymie, Kaukazie i Indochinach. Położone na północ od Oceanu Tetydy lądy Ameryki Północnej i Eurazji zostały w ciągu jury znacznie od siebie oddalone i pomiędzy nimi zaczął tworzyć się Atlantyk. Na okres jurajski przypada ostateczny rozpad lądu Gondwany.

Klimat okresu można ogólnie scharakteryzować jako ciepły, na co wskazują szeroko rozprzestrzenione rafy koralowe. Na podstawie występowania w jurze dolnej pokładów węgla można wysunąć wniosek o znacznej wilgotności klimatu. W jurze górnej zaznaczają się dość wyraźnie strefy klimatyczne – borealna chłodna i alpejska ciepła.

Flora jurajska jest bardzo zbliżona do górnotriasowej. Zwłaszcza utwory liasowe zawierają wiele szczątków form wspólnych z florą retycką, dlatego określane są mianem flory retycko-liasowej. W jurze wyróżnia się strefy roślinne. W Eurazji są dwie strefy: syberyjska o klimacie umiarkowanym i wilgotnym z panującymi miłorzebowymi i iglastymi, oraz strefa indoeuropejska o subtropikalnym i tropikalnym klimacie, w której szeroko rozpowszechnione były sagowce, bennetyty, rosły również iglaste i miłorzębowe.

Fauna W tym okresie era mezozoiczna zaczęła nabywać prawo nazywania się „erą gadów”. Podczas gdy wielkie płazy wymarły, gady zaczęły nabierać coraz większych rozmiarów. Po gruncie jedne poruszały się zwinnie, inne wlokły z trudem swą wielką masę. Niektóre wzbiły się w powietrze, jeszcze inne powróciły do morza. Trzy ważne grupy gadów zamieszkiwały morza w jurze i w kredzie: plezjozaury o długiej szyi, wrzecionowate ichtiozaury oraz mezozaury przypominające węgorze. Niektóre z tych gadów osiągnęły ogromne rozmiary: plezjozaury dochodziły do 12 m długości. Oprócz tych gigantów rozwija się też fauna morska. Z pierwotniaków liczne są otwornice wapienno-porowate oraz radiolarie. Wśród jamochłonów panującą grupą są koralowce sześcioramienne, budujące wapienie rafowe. Skałotwórcze są też gąbki. Skały zbudowane głównie ze szkieletów gąbek noszą nazwę spongiolitów i są bardzo rozpowszechnione w okresie jurajskim. Bardzo dużą grupę w faunie jurajskiej stanowią mięczaki: małże, ślimaki a przede wszystkim amonity. Ze stawonogów znaczny rozwój osiągnęły owady, niekiedy znajduje się je w bardzo dobrym stanie zachowania, np. w łupkach Solenhofeńskich w Bawarii. Spotyka się również w tych utworach raki i kraby, liczne są też jeżowce. Wśród kręgowców obserwuje się słaby rozwój ryb i płazów oraz wygasanie starszych płazów tarczogłowych.

W jurze zjawiły się pierwsze ptaki. Szczątki ich znaleziono w górnojurajskich wapieniach litograficznych. Znalezione praptaki mają cechy ptaków i gadów. Wyraźną ptasią cechą jest obecność piór. Gadzią cechą jest posiadanie zębów w wydłużonym pysku osadzonych w zębodołach. W ogonie znajdowało się 20 kręgów niezrośniętych, co jest również cechą gadzią. W jurze nastąpił dalszy rozwój ssaków. W jurze górnej żyły wieloguzkowce, które przetrwały do końca kredy. Były to zwierzęta roślinożerne, miały charakterystyczne uzębienie.

Jura w Polsce występuje na powierzchni na dużych obszarach tworząc w niektórych miejscach malownicze skałki. Odsłaniają się one na Wyżynie Śląskiej, Jurze Krakowskiej, w Górach Świętokrzyskich, na Kujawach i Pomorzu oraz w Tatrach i Pieninach. Brak jest utworów jurajskich w Sudetach, które wtedy były lądem. Osady jury na Niżu Polskim poznane wierceniami występują na różnych głębokościach, od 250-300 m na północnym wschodzie do 1000-2000 m w nieckach otaczający wał środkowopolski.

Kreda

Najmłodszy okres mezozoiku ustanowiony został w 1822 r. przez badacza belgijskiego O. d`Halloya. Białe kredowe utwory tworzące wybrzeże Anglii koło Dover nazwał on kredą dla określenia utworów młodszych od jury, a starszych od kenozoiku. Czas trwania okresu kredowego obliczony został na 65 milionów lat.

Okres kredowy zaznaczał się w historii Ziemi jako jeden ze spokojniejszych. W albie miał miejsca w Europie znaczny zalew morski obejmujący Europę zachodnią i środkową oraz znaczną część platformy wschodnio – europejskiej. Morze pokryło nie tylko depresyjne obszary, ale także i stare masywy. Na obszarach starych masywów tworzyły się w górnej kredzie osady piaszczyste, natomiast poza nimi – osady węglowe: wapienie, margle, kreda piszcząca. W kredzie rozszerzał się nadal

Ocean Atlantycki.

Świat organiczny. W kredzie dolnej nadal rozwijała się roślinność znana już z jury. Liczne były sagowce i bennetyty. Z drzew iglastych rosły cisy, sosny, świerki i inne.

W kredzie górnej nastąpiły duże zmiany w świecie roślinnym. Rozpoczęło się panowanie roślin okrytonasiennych. Spośród nich pierwsze zjawiły się dwuliścienne. Od kredy górnej zaczyna się nowa era neofityczna. Silny rozwój i znaczenie skałotwórcze osiągnęły rośliny niższe, wiciowce wytwarzające szkieleciki wapienne.

W okresie kredowym żyły wszystkie znane dziś główne typy zwierząt. Z pierwotniaków szczególny rozwój osiągają otwornice wapienne, biorąc duży udział w tworzeniu kredy piszczącej. Bardzo charakterystyczne dla kredy są małże gruboskorupowe z grupy rudystów. Mają one skorupę prawą głęboką w kształcie kielicha przytwierdzonego do podłoża, czym przypominają korale. Lewa skorupa jest mniejsza, płaska, zaopatrzona w nieliczne zęby, tworząc niby wieczko. Rudysty żyły w wodach ciepłych i ruchliwych.

Kręgowce osiągają w kredzie duży rozwój. Z ryb licznie żyją chrzęstnoszkieletowe oraz różne rodzaje kostnoszkieletowych.

W dalszym ciągu żyją wielkie gady lądowe, których panowanie zaczęło się w jurze. W okresie tym żyły licznie gady z rzędu Ornithischia o ptasim typie miednicy. Najliczniej występowały dwunożne iguanodony i spokrewnione z nimi trachodony – kaczodzioby. Były to gady roślinożerne. Cała grupa gadów naczelnych z końcem kredy wymarła.

Kreda w Polsce znajduje się w zarówno w Tatrach, w Pieninach i fliszu karpackim. Pod pokrywą osadów kenozoiku, których miąższość dochodzi miejscami do 500 m, utwory kredy występują w zachodniej części zapadliska przedkarpackiego i na całym obszarze niżu. Miąższość osadów kredy dolnej dochodzi do 600 m, a kredy górnej – do 2500 m. Osady kredy wykazują w Polsce znaczne zróżnicowanie, spowodowane różnym rozwojem ówczesnych mórz.