Pomimo ciągłych najazdów z zewnątrz, na początku XI w. średniowieczna Europa zaczęła nabierać coraz wyraźniejszych kształtów , a feudalizm stal się dominującym na tym obszarze systemem społecznym.
Średniowiecze i „Średniowieczny” to bardzo przydatne, terminy. służące do opisania okresu historii europejskiej od V do XV wieku. czas rozkwitu i schyłku średniowiecza (XI-XV w.) stanowi przełomowy moment w rozwoju politycznym i kulturowym starego kontynentu. Na jego początku, po wielu
stuleciach wyniszczających najazdów z zewnątrz, zaczęło wyłaniać się nowe oblicze i środkowej Europy. w ciągu następnych wieków, po licznych wzlotach i upadkach.
energię swoich byłych najeźdźców – rozpoczęła spektakularną ekspansję, która zmieniła porządek całego świata.
Europa długo pozostawała kontynentem ubogim w surowce, ze słabym systemem komunikacyjnym, ledwie łączącym małe i rozproszone skupiska ludzkie. Z tego powodu nie rozwijał się handel i większość społeczności była samowystarczalna, produkując na własny użytek żywność, narzędzia i inne niezbędne artykuly. Pieniądz nie był powszechnie używanym środkiem płatniczym i obowiązywal handel wymienny . W sposób nieunikniony społeczności europejskie były bardzo podatne na klęski nieurodzaju i najazdy łupieżców, takich na przykład jak Wikingowie, którzy drogą rzeczną zapuszczali się daleko w głąb kontynentu. plądrując i niszcząc wszystko na swojej drodze. Niezbędna była odpowiednia ochrona, jednak centralna władza często zbyt słaba i odległa – nie była w stanie jej zapewnić. kiedy zachodziła taka potrzeba.
Te czynniki zaważyły na sposobie. w jaki na początku XI w. zaczęly organizować się społeczności europejskie. W wyniku zmian wyłonił się system, który nazwano później systemem feudalnym, lub feudalizmem. Jego powstanie nie było dziełem czyichś celowych zabiegów, lecz rezultatem dobrowolnego poddawania się jednostek władzy lokalnych przywódców, w nadziei uzyskania upragnionej ochrony.
Feudalne stosunki władzy regulowane były uroczystą przysięgą, w której możnowładca (senior) obiecywał swoim podopiecznym (wasalom) ochronę, w zamian za co ci drudzy składali mu hołd i przyrzekali swoją lojalność. W ten sposób lokalny władca pozyskiwał cennych sprzymierzeńców, jednak żeby faktycznie zapewnić im opiekę, sam poddawał się władzy potężniejszego seniora, który z kolei poszukiwał opieki kogoś jeszcze silniejszego od siebie. W wyniku tego, powstała hierarchiczna drabina zależności, na szczycie której znajdował się król, będący najwyższym seniorem (suwerenem). któremu hołd składali najpotężniejsi możnowładcy królestwa. Charakterystyczne dla systemu feudalnego było powiązanie instytucji władzy z dwoma innymi ważnymi instytucjami społecznymi – własnością dóbr ziemskich i służbą wojskową. W zamian za przysięgę wierności i zobowiązanie do określonych świadczeń, wasal otrzymywał 0d seniora obszar ziemski do własnego użytkowania. Obszar taki nosił nazwę lenna lub feudum (stąd ..feudalizm”). Tego typu praktyki rozprzestrzeniały się w dół drabiny społecznej i – przynajmniej teoretycznie – król był właścicielem całej ziemi w państwie, którą oddawał w lenno magnatom, a ci z kolei otrzymane tereny przekazywali w posiadanie swoim wasalom.
Głównym zobowiązaniem wasala było świadczenie służby militarnej. Przez określoną liczbę dni w roku możnowładcy zobowiązani byli do przebywania wraz z uzbrojonymi oddziałami przy boku króla. Miało to zapewnić ochronę królestwu, które nie dysponowało wystarczającymi zasobami, żeby móc utrzymywać stacjonarną armię. Magnaci byli w stanie wywiązać się ze złożonego zobowiązania i zmobilizować wymaganą liczbę ludzi, dzięki swoim ogromnym lennom, które oddawali w użytkowanie następnym wasalom, zobowiązującym się do służby wojskowej na ich rzecz. Także w tym przypadku system zależności rozciągał się dalej, z wasala na wasala.
Na dole feudalnej piramidy stal rycerz , który otrzymywał lenno pozwalające mu utrzymać siebie, swój oręż oraz wielkiego konia. zdolnego unieść mężczyznę w pełnym uzbrojeniu. Do obowiązków rycerza należało towarzyszenie swojemu seniorowi podczas służby na rzecz króla, wspomaganie go w lokalnych konfliktach, wreszcie sprawowanie mniej lub bardziej pokojowych funkcji w jednym z zamków – stanowiących symbol feudalnej władzy.
Rycerze byli ulubionymi bohaterami średniowiecznego romansu, Natomiast chłopów traktowano niemal tak, jak zwierzęta pociągowe, chociaż to waśnie na ich pracy opierała się cała struktura ustroju feudalnego. Chłopi nie byli niewolnikami, jednak nie mogli bez pozwolenia opuszczać ziemi swego pana. Za opiekę jaką roztaczał on nad nimi, musieli oni oddawać mu daninę, składającą się z części swoich zbiorów i żywego inwentarza. oraz odpracowywać pańszczyznę. Oprócz posiadania władzy militarnej i ekonomicznej, właściciel ziemi był sędzią, wyrokom którego rzadko kiedy mogli się chłopi przeciwstawić. Dodatkowo musieli oni przeznaczać jedną dziesiątą swoich zbiorów – znaną jako dziesięcina – na rzecz Kościoła.
Także Kościół stanowił ważny element średniowiecznego systemu feudalnego. Tak jak inni lennicy , arcybiskupi, biskupi i przeorzy klasztorów otrzymywali w swoje władanie królewskie grunty oraz posiadali własnych wasali i chłopów. Rozbieżność pomiędzy duchową i doczesną rolę Kościoła była przyczyną wielu konfliktów tego okresu. Wynikało to z faktu, że przedstawiciele hierarchii kościelnej byli z jednej strony poddanymi króla, z drugiej natomiast znajdowali się pod zwierzchnictwem papieża. Dochodziło w związku z tym do różnicy zdań, dotyczącej na przykład tego, komu należy się przywilej mianowania na kościelne stanowiska, piastowanie których wiązało się z posiadaniem znaczącej władzy o charakterze pozareligijnym.
W rzeczywistości, pomimo pozornej sprawności, system feudalny, ze swoimi hołdami i pisemnymi umowami, krył w sobie wiele potencjalnie konfliktowych sytuacji, Władcom trudno było w pełni kontrolować magnatów. którzy sprawowali bezpośrednią władzę na swoich terytoriach i wraz z nastaniem lenna dziedzicznego wzmocnili system lokalnej podległości. Jeżeli jakiś ambitny kró1 chciał wzmocnić swoją władzę, lub jakiemuś słabemu całkowicie wymknęła się ona spod kontroli, często dochodziło do buntu ze strony któregoś z silniejszych wasali. W przypadku, kiedy władza kró1ewska była bezsilna – na przykład kiedy korona została odziedziczona przez dziecko – mogło dojść do wewnętrznych konfliktów pomiędzy możnowładcami. Dlatego rebelie, bunty i wojny domowe były w okresie Średniowiecza zjawiskiem bardzo częstym.
Oprócz konfliktów na tle posłuszeństwa, system feudalny pociągał za sobą liczne paradoksy prawne. Komu na przykład podlegał ktoś, kto miał w swoim władaniu lenna dwóch różnych seniorów, albo jeszcze gorzej – dwóch różnych królów?, Problem komplikował się jeszcze bardziej, kiedy król jakiegoś państwa był wasalem innego króla, mając na swoim utrzymaniu jego lenna. Na przykład Wilhelm I Zdobywca nie podlegał nikomu jako król Anglii, jako książę Normandii winien był jednak posłuszeństwo królowi Francji, Przez wieki królowie Anglii znajdowali się w podobnej. uwłaczającej ich godności sytuacji.
Feudalizm zachowywał swoją spójność jako forma organizacji militarnej jedynie w przypadku krótkich kampanii, najlepiej mających na celu odparcie najazdu z zewnątrz. Bardziej ambitne cele były trudne do osiągnięcia ze względu na ograniczony zakres feudalnych zobowiązań. Wasale często odmawiali walki poza granicami kró1estwa, twierdząc, że nie należy to do ich obowiązków. Jeżeli już na taką walkę przystawali, mieli prawo wrócić do domu po upływie 40 dni, z czego często korzystali, bez względu na rozwój sytuacji wojennej. W tej sytuacji władcy, jeżeli tylko mogli sobie na to pozwolić, zaczęli coraz chętniej korzystać z usług płatnych żołnierzy najemników. Także wielu wasali, szczególnie od momentu upowszechnienia się lenna dziedzicznego, przeobraziło się z rycerzy w szlachtę, która wołała płacić podatki, niż samemu służyć w czasie wojny.
Biorąc pod uwagę ograniczoną ilość środków i niewielką mobilność władców, zrozumiale staje się, dlaczego ogromne imperium europejskie zbudowane przez króla Franków Karola Wielkiego było nietrwale i opierało się wyłącznie na wyjątkowej osobowości i ogromnym autorytecie swego władcy. Jednak nawet Karol Wielki miał problemy z utrzymaniem w ryzach swoich magnatów, a za czasów panowania jego syna Ludwika I Pobożnego (814-840) imperium Franków stało się widownią licznych buntów i wojen domowych. W trzy lata po śmierci Ludwika cesarstwo zostało podzielone pomiędzy jego synów (Verdun). Wkrótce nastąpił wyraźny podział na część wschodnią i zachodnią – z odrębnymi językami i zwyczajami – kładący podwaliny pod przyszłe Niemcy i Francję.
Władze centralne były tak słabe, że wiele francuskich prowincji i niemieckich księstw zachowało faktyczną niezależność. W IX i we wczesnym X w. chrześcijańska Europa znajdowała się w trudnej sytuacji i była bliska upadku w wyniku okrutnych najazdów z zewnątrz. Na południu zagrożenie stanowiła agresywna potęga Islamu. Chrześcijanie kontrolujący północne tereny Hiszpanii mogli zostać wyparci przez rozprzestrzeniającą się ekspansję muzułmanów. Zwycięska flota arabska zdobyła Sycylię, która mogła posłużyć jako przyczółek wypadowy do podboju całego kontynentu. Europa środkowa nękana była przez Madziarów (dzisiejszych Węgrów). pogańskich jeźdźców ze wschodu. Równie groźni Wikingowie terroryzowali wybrzeża zachodniej Europy. Żeglując wzdłuż rzek w głąb stałego lądu i zakładając w niektórych miejscach swoje osady.
Jednak chrześcijańska Europa wyszła z tych opresji obronną ręką, pokonując lub asymilując swoich wrogów. Na początku X w. Wikingowie, którzy osiedlili się w Anglii i Normandii. zostali nawróceni na chrześcijaństwo i w efekcie końcowym przyjęli zachodnioeuropejski styl życia, stając się częścią społeczności angielskiej i francuskiej. Do końca tego wieku większość ich skandynawskiej ojczyzny także została nawrócona. Na wschodzie król niemiecki Otton I ostatecznie pokonał Madziarów w bitwie nad rzeką Lech (933). Także i oni w ciągu najbliższych lat przeszli na chrześcijaństwo, które miało w tej chwili otwarta drogę do dalszej ekspansji na wschód.
Islam, którego cywilizacja wciąż stała wyżej od cywilizacji chrześcijańskiej Europy, nie został pokonany ani nawrócony, jednak jego ekspansja osłabła. Sycylia została odzyskana przez Normanów, potomków Wikingów. którzy osiedlili się w Normandii. Okazali się oni twardym i śmiałym narodem, który w 1066 r. podbił Anglię, podporządkował sobie część Włoch, a następnie odegrał znaczącą rolę w wyprawach krzyżowych. Ze względu na rozwój nowego ustroju. szczególnie istotne było zdobycie przez nich Anglii. na terytorium której Wilhelm Zdobywca wprowadził bardzo rygorystyczny system feudalny.
W X w. następcy Karola Wielkiego wymarli bezpotomnie. zarówno w Niemczech jak i we Francji. Jednak idea zachodnioeuropejskiego cesarza, koronowanego przez papieża. nigdy całkowicie nie wygasła. W 962 r. po swoim wielkim zwycięstwie nad Madziarami i udanej inwazji na Włochy, Otton 1 koronował się w Rzymie na cesarza. Od tej chwili królowie niemieccy mieli zaszczyt sprawować funkcję Cesarza Rzymskiego i nosili brzemię konieczności utrzymania kontroli zarówno nad Niemcami, jak i północnymi Włochami. I chociaż Otton I i jego następcy dysponowali wystarczającą silą, by mianować i odwoływać papieży, w XI w. papiestwo znalazło sposoby by się temu przeciwstawić. Dało to początek pokrętnym i często wrogim stosunkom między cesarzami i głowami kościoła, które stały się przyczyną wielu dramatycznych konfliktów epoki średniowiecznej. Chyba najbardziej dramatycznym epizodem były upokarzające przeprosiny. złożone w zimie 1077 r. w Kannosie, do jakich po jednym ze sporów zmuszony został przez papieża Grzegorza VII cesarz Henryk 1V.
0d XI w. ekspansja Europy stała się coraz bardziej widoczna, Zwiększała się populacja ludności. zaczęto uprawiać coraz więcej ziem, wzrastało znaczenie miast i handlu, Przedstawiciele wielu różnych warstw społecznych – od chłopów po rycerzy – domagali się większych swobód. Pewność siebie z jaką rozwijała się Europa Zachodnia, doprowadziła do tego, że do końca tego wieku jej mieszkańcy poczuli się na tyle silni, by podjąć zbrojną wyprawę na Bliski Wschód – słynną pierwszą krucjatę.
