Tematem pracy jest ewolucja ustroju od monarchii patrymonialnej do monarchii stanowej. Będzie ona obejmowała następujące zagadnienia: kształtowanie się państwa Merowingów, okres królów gnuśnych oraz władzę dynastii Karolingów we Francji, a także zjednoczenie kapetyńskie do 1302 roku. Oprócz Francji przedstawiam kształtowanie się monarchii stanowej w Anglii od XI w do 1265 roku. Uważam, że monarchia stanowa jest wyższym etapem w kształtowaniu się ustroju w średniowiecznej Europie niż monarchia patrymonialna.
Monarchia patrymonialna to ustrój, w którym państwo jest wyłącznie własnością monarchy i tylko on ma prawo do decyzji związanych z jego funkcjonowaniem. Monarchia stanowa jest systemem politycznym, gdzie władza podzielona jest pomiędzy króla a reprezentację stanów, czyli duchowieństwa, rycerstwa i mieszczaństwa.
Frankowie osiedlili się w Galii około roku 355. Nie tworzyli oni spójnego państwa tylko wspólnoty plemienne, których ustrój nazywamy demokracją wojenną. Decydujący wpływ w plemieniu posiadał wiec będący zwoływanym raz do roku w miesiącu marcu zgromadzeniem wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni. Wojownicy decydowali o wojnie i pokoju, podziałach łupów i wyborze króla (wodza). W roku 481 Franków zjednoczył Chlodwig, który zapoczątkował rządzącą we Francji do roku 751 dynastię Merowingów, której protoplastą był legendarny Meroweusz. W 496r. odbył się chrzest nowego państwa, który umocnił pozycję króla – według religii chrześcijańskiej władza królewska pochodziła bezpośrednio od Boga, a także stworzył platformę porozumienia z cesarzem rezydującym w Konstantynopolu. W państwie Franków obowiązywały skodyfikowane w V wieku prawo Salickie pochodzące od prawa zwyczajowego plemion Franków Salickich, tak więc wiec w dalszym ciągu posiadał decydujący wpływ na politykę, jednak Chlodwig dążył do ograniczenia jego władzy, która w końcu sprowadziła się wyłącznie do przeglądu wojska i wyboru nowego władcy spośród rodu Merowingów. Państwo stopniowo stawało monarchią patrymonialną – ziemie królestwa traktowane były jako osobista własność króla (patrimonium). Dzielił je wedle własnego uznania między synów, a także tych, których zamierzał wynagrodzić bądź wyróżnić. Funkcje publiczne spełniane były przez dostojników dworskich rekrutujących się spośród duchowieństwa i osób świeckich na mocy zlecenia przez króla. Królowie frankijscy utrzymali dawny system opłat sądowych i kar. Skarb pochodził z podatku gruntowego o niezmiennej skali oraz podatków pośrednich (cła i myta) oraz świadczeń zwyczajowych (goszczenie króla i jego utrzymanie podczas podróży). Wszystkie dochody były traktowane przez króla jako jego osobista własność. Trudności pojawiły się, gdy chciano wykorzystać rzymski system podatków bezpośrednich – wywołał on niezgodę ludności, a budżet malał. Aby utrzymać siebie, dwór oraz opłacić urzędników król musiał nadawać ziemię tym, których chciał materialnie zabezpieczyć. Nadania takie nazywano benificjami. Słabością państwa Merowingów był brak jego spójności, niepraktyczne prawa oraz korupcja urzędników królewskich. Aby uchronić od nadużyć możnych świeckich oraz instytucje kościelne zaczęto nadawać immunitety, które zakazywały wstępu urzędnikom na obszar uprzywilejowany. Oznaczało to częściowe przekazanie władzy panom gruntowym, którzy pobierali daniny na rzecz króla oraz ściągali należne z racji ich tytułu opłaty od ludzi zamieszkujących ziemie będące w obrębie ich immunitetu. Panowie gruntowi zawierali z gorzej uposażonymi rolnikami komendacje. Na ich postawie człowiek biedny i potrzebujący pomocy zwany wasalem zobowiązywał się pełnić służbę u potężniejszego od siebie opiekuna – seniora. Senior zapewniał natomiast wasalowi opiekę oraz pomoc materialną. Rozpowszechnienie immunitetów i komendacji było zaczątkiem systemu feudalnego, lecz przyczyniło się także do rozdrobnienia feudalnego państwa Franków – osłabienia władzy królewskiej.
Po śmierci Chlodwiga w roku 511 jego państwo zaczęło ulegać powolnemu rozkładowi spowodowanemu ciągłym podziałem jego terytorium między członków dynastii królewskiej a także degradacją samego rodu Merowingów, którego członkowie umierali bardzo młodo. Kryzys potęgował opisany wyżej proces oddolnej utraty spójności państwa. Ostatnim władcą mającym jakiekolwiek znaczenie był Dagobert, który umiera w roku 639. Od tej daty do roku 751 mówimy o okresie królów gnuśnych. Wtedy to do dużego znaczenia doszli najwyżsi urzędnicy państwowi – Majordomusi. To oni zaczęli przejmować i sprawować władzę w poszczególnych prowincjach państwa. Jednocześnie rządząca dynastia straciła na znaczeniu w takim stopniu, że w roku 656 Grimoald, majordom Austrazji, próbował ją zdetronizować. Ród jego odsunięto od władzy, jednak już w roku 687 jego krewniakowi, Pepinowi z Heriestalu, udało się połączyć pod swoim panowaniem trzy dzielnice: Neustrię, Austrazję i Burgundię. Pepin z Heriestalu stał się niekoronowanym władcą Francji. Jego pozycje umocnił nieprawny syn – Karol Młot. To od jego imienia weźmie nazwę panująca po Merowingach dynastia Karolingów. Karol nie chcąc powtarzać ryzykownego kroku Grimoalda wyniósł na tron marionetkowego władcę. Na jego okres przypada najazd Arabów na Europę. Powstrzymał ich w bitwie pod Poiters w roku 732. Podniosło to jego pozycje na tyle, że mógł podzielić ziemie państwa Franków między swych synów. Niedługo później władzę konsoliduje najmłodszy z synów Karola Młota – Pepin Krótki. Ten chcąc formalnie przejąć władzę zwrócił się do znajdującego się w ciężkiej sytuacji z uwagi na najazdy Longobardów i konflikt z Cesarstwem Bizantyjskim papieża Zachariasza. Zachariasz szukał silnych sojuszników, więc na pytanie kto powinien sprawować władzę w państwie – czy słabi Merowingowie, czy silni Karolingowie, opowiedział się za tymi drugimi. W roku 751 Pepin zostaje koronowany na króla Francji. Zapewnia też sobie dziedziczność władzy w obrębie własnej dynastii uzyskując sakrę papieską dla członków swej rodziny w roku 754. W latach 754 – 756 Pepin Krótki zwycięża we Włoszech nad Longobardami, a zdobyte ziemie przekazuje papieżowi Stefanowi II, co uznajemy za początek istnienia państwa kościelnego. Do sukcesów Pepina należy również zaliczyć ponowne przyłączenie Akwitanii oraz zepchnięcie Saracenów za Pireneje. W roku 768 Pepin Krótki umiera i dzieli imperium pomiędzy swych synów, jednak przedwczesna śmierć jednego z nich umożliwia drugiemu – Karolowi, zjednoczenie państwa pod jednym berłem. Do największych sukcesów Karola zwanego Wielkim należy między innymi znaczne poszerzenie granic – oparł je o cztery rzeki: Ebro, Dunaj, Łaba, Ren, a także reforma kulturalna (reforma szkolnictwa, utworzenie szkół katedralnych). Bardzo ważnym wydarzeniem było przyjęcie tytułu cesarskiego z rąk papieża Leona III w roku 800 (odnowienie cesarstwa Zachodniorzymskiego). Karol sam decydował o wszystkich sprawach państwa nie dzieląc się z nikim swą władzą. Zreformował natomiast urzędy dworskie – zniknęło nie obsadzane od czasów koronacji Pepina stanowisko majordoma, pojawiły się za to funkcje cześnika, kanclerza, stolnika, komornika, koniuszego oraz palatyna. Cesarz przy trudniejszych decyzjach mógł zasięgnąć zdania rady królewskiej składającej się z dostojników duchownych i świeckich, która pełniła jednak wyłącznie rolę doradczą. Zreformowano również podział administracyjny. Ziemię podzielona na hrabstwa, w których władali hrabiowie. Król powoływał bądź odwoływał ich wedle własnego uznania. Musieli oni raz do roku zjawiać się na dworze i zdawać sprawozdania ze stanu zarządzanego okręgu. Hrabiowie nie otrzymywali wynagrodzenia, jednak posiadali ziemię w charakterze beneficjum oraz zatrzymywali 1/3 opłat i grzywien sądowych. Ziemie graniczne nazywano marchiami. Panowali w nich margrabiowie lub księcia, którzy mieli znacznie większe kompetencje militarne z uwagi na zagrożenia najazdami. Finanse państwa wciąż stanowiły część majątku osobistego władcy. Źródła wpływów do budżetu nie zmieniły się – wzrosły natomiast wpływy ze zdobyczy wojennych oraz danin. Karol Wielki umiera w roku 814. Czas jego panowania uznawany jest za szczyt potęgi państwa Franków. Jest to też okres, w którym władca – Karol Wielki skupiał niepodzielnie całą władzę w państwie. W latach panowania Karola ustrój patrymonialny był w pełni świetności.
Po śmierci Karola Wielkiego tron objął jego najmłodszy syn, Ludwik Pobożny, władca nie dorównujący ojcu. W roku 843 na mocy traktatu w Verdun przeprowadzony został podział państwa między trzech synów Ludwika. Karol Łysy dostał zachodnią część imperium (Galicja i Frankonia Zachodnia), Lotariusz zachował tytuł cesarski wraz z Francją środkową, od Morza Północnego do Włoch, Ludwik Niemiecki stał się włądcą Niemiec oraz Frankonii zachodniej. Władza królów z dynastii Karolińskiej stawała się coraz słabsza. Główny powodem procesu osłabienia był rozwój systemu feudalnego. Urzędnicy, którzy dawniej podlegali bezpośrednio królowi i byli przenoszeni z miejsca na miejsce, skupiali w swoim ręku coraz więcej władzy oraz ziemi zapewniając sobie często jej dziedziczność. Stali się praktycznie rzecz biorąc nieusuwalni. Natomiast ludność, której państwo nie mogło zapewnić należytego bezpieczeństwa i zabezpieczenia materialnego uciekało się do pomocy feudałów składając im komendacje. Anachronizmem stała się więc zależność służbowa urzędników od króla. Zastąpiono ją aktem komendacji – hołdem lennym. Zwrócić należy uwagę na to, że we Francji panowała zasada „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”, co w praktyce oznaczało znaczne ograniczenie władzy królewskiej. Ujawniły się też dążenia separatystyczne poszczególnych prowincji. Państwo stało się więc de facto federacją luźnych państewek rządzonych przez niekoronowanych władców – feudałów.
W roku 987 umiera bezpotomnie Ludwik V – ostatni władca z dynastii Karolińskiej we Francji. Zgromadzenie feudałów wybiera na tron księcia Orleanu – Hugona Kapeta (północ udziela mu jednomyślnego poparcia, południe nie uznaje wyboru), który początkuje nową dynastię Kapetyngów. Król znalazł się w bardzo trudnej sytuacji – jego
posiadłości ograniczały się do domeny królewskiej wokół Paryża i Orleanu. Kraj rozbity jest na państewka feudalne, którymi władają nierzadko daleko potężniejsi i zamożniejsi od króla feudałowie – jego wasale. Kapet postanawia oprzeć się na organizacji kościelnej, w której dzięki zasadzie świeckiej inwestytury zasiadali wierni mu ludzie. Francję jednoczyć zaczął Filip II August (panowanie:1180-1223) , który wszczął między innymi wojnę z królem angielskim Janem bez Ziemi i odebrał mu Normandię, Akwitanię, Andegawenię, Maine, Turenię i część Poitou. Poza tym zjednoczył północną część kraju, jednak południe pod przywództwem potężnego wasala Rajmunda z Tuluzy nie miało zamiaru mu się podporządkować bez walki. Rajmund połączył swe siły z heretykami – Albigensami i Waldensami, co było doskonałym pretekstem do urządzenia wypraw krzyżowych mających nawrócić niewiernych a przy tym ukrócić samowolę zbuntowanych prowincji i wasala. Od 1209 do 1229 papież Innocenty III zorganizował 4 krucjaty przeciwko heretykom. Ostatecznie w roku 1230, już za panowania nowego władcy – Ludwika IX Świętego (panuje w latach 1226-11270) południe przyłącza się do pozostałej części państwa, które sięga od kanału La Manche do Morza Śródziemnego. Król ten kontynuuje wzmacnianie i centralizację władzy. Ukrócił samowolę wasali twierdząc, że we Francji jest tylko jeden władca, a także zakazał wojen prywatnych (wojen pomiędzy wasalami), które pustoszyły kraj. Ludwik zunifikował ponadto system monetarny, wprowadził sądy królewskie (wcześniej sądownictwo spoczywało w rękach feudałów władających danym terytorium), a także stworzył doradczą radę królewską składającą się z legistów – prawników oraz najsilniejszych wasali. Najsilniejszym władcą z dynastii Kapetyngów był Filip IV Piękny (panuje od 1286 do 1314), który doprowadził do uzależnienia papiestwa od państwa. Posunął się do tego, że przeniósł stolicę papiestwa z Rzymu do Awinionu we Francji. Konsekwencją tego posunięcia było wywołanie tak zwanej Schizmy Zachodniej (Schizmy papieskiej) – od 1378 do 1439 roku (do soboru w Bazylei) wybieranych było dwóch papieży – w Awinionie oraz w Rzymie. W 1302 roku Filip IV Piękny zwołuje do Paryża po raz pierwszy w historii Francji Stany Generalne. Była to reprezentacja trzech najważniejszych stanów – duchowieństwa, rycerstwa oraz mieszczaństwa, które powstały w efekcie rozwarstwienia społecznego Francji. Król zamierzał wykorzystać poparcie całej ludności dla swych racji w konflikcie z papieżem Bonifacym VIII. Stany miały prawo decydować o podatkach, a ich rola będzie systematycznie rosła w okresie wojny 100-letniej. Moment ten należy uznać za przełomowy w procesie kształtowania się modelu monarchii w państwie Francuskim. Stany Generalne będą systematycznie zwoływane do roku 1614. Zwołanie ich przez Filipa IV uznać należy za zapowiedź zmiany ustroju z monarchii patrymonialnej na stanową.
Anglia na przełomie X i XI wieku przeżyła kolejną inwazję Duńską, która zakończyła się opanowaniem kraju przez Kanuta Wielkiego (panuje od 1016 do 1035). Zjednoczył on pod swym berłem Danię, Anglię i Norwegię. Po jego śmierci państwo rozpada się, a tron obejmuje wygnany do Francji Edward Wyznawca (panowanie 1042 – 1066), który podczas pobytu w Normandii zacieśnił stosunki z tamtejszym władcą i poczynił zobowiązania dotyczące następstwa tronu w przypadku bezpotomnej śmierci. Po jego śmierci w roku 1066 pojawiają się na dworze dwie orientacje polityczne z dwoma różnymi koncepcjami przyszłego wizerunku państwa i osoby nim władającej. Anglosasi, którzy chcieli władcy pochodzenia duńskiego wybrali na tron najsilniejszego spośród nich – Harolda. Druga orientacja zamierzała przekazać koronę Wilhelmowi – księciowi Normandii. W tym samym roku Wilhelm uderza na Anglię i zwycięża 14 października 1066 w decydującej bitwie pod Hastings, podczas której ginie jego oponent – Harold. 25 grudnia Wilhelm koronuje się na króla, zyskując przydomek Zdobywcy. Włada w latach 1066 – 1087. Jego rządy cechują się wprowadzeniem głębokich reform w kraju i znacznym umocnieniem władzy. Widząc negatywne skutki rozbicia feudalnego we Francji modyfikuje istniejący tam system feudalny i w zmienionej formie wprowadza w Anglii. Różnice polegały na zmianie drabiny feudalnej („wasal mojego wasala jest moim wasalem”), czyli niżsi wasale musieli najpierw złożyć hołd królowi, a dopiero później własnym seniorom. Kraj podzielony zostaje na hrabstwa, w których władzę sprawują szeryfowie. Wilhelm wprowadza ograniczenia w nadawaniu ziemi – zatrzymuje 1/7 jej części oraz wszystkie lasy, uniemożliwia swym wasalom uzyskanie zbyt silnej władzy na powierzonym terenie, wprowadza podatek królewski obowiązujący dla wszystkich mieszkańców. Aby zorientować się w możliwościach płatniczych społeczeństwa i zarejestrować zmiany własnościowe w roku 1085 prowadzony jest niezwykle dokładny spis ludności oraz jej majątku pod nazwą „Domesday Book” (czyli Księga Sądu Ostatecznego) Czynnikiem wzmacniającym jedność państwa była ponadto dominująca rola Normanów, którzy stanowili mniejszość ludności. Wilhelm Zdobywca umiera w 1087, a tron po nim obejmuje jego syn, Henryk I, który przekształcił sąd królewski w izbę sądowniczą. Otrzymała ona nazwę Sądu Ławy Królewskiej, sprawowała sądy w poszczególnych hrabstwach i objeżdżała kraj. Władca ten usprawnił również system podatkowy tworząc Urząd Skarbowy, który zajmował się wyłącznie ściąganiem należności. Po śmierci Henryka w Anglii wybuchła walka o władzę, którą ostatecznie wygrała Matylda – jego córka. Jej mężem był Gotfryd Plantagenet – hrabia francuski. Ich syn, Henryk II (pierwszy z dynastii Plantagenetów), rozpoczyna panowanie w roku 1154 posiadając oprócz Anglii znacznie posiadłości we Francji (Normandia, Andegawenia, Turenia, Maine, Poitou, Akwitania). Król ten kontynuuje usprawnianie sądownictwa. Zamierzał również podporządkować sobie kościół wydając w 1164 Konstytucje Klarendońskie, na mocy których duchowieństwo podporządkowane zostało prawom państwowym, a nie kanonicznym. Wywołuje to konflikt z prymasem Anglii, biskupem Cantenberry, Tomaszem Becketem, który w końcu zostaje zamordowany. Henryk II w obliczu oburzenia społeczeństwa i kleru zmuszony został do załagodzenia sytuacji przez odwołanie Konstytucji. W tym epizodzie można dostrzec symptom rosnącego znaczenia społeczeństwa, które jest na tyle silne, że wpływa na władcę. Po Henryku II koronę dziedziczy Ryszard Lwie Serce. Król ten rzadko przebywa w kraju uczestnicząc w ruchu krucjatowym. Zostaje zamordowany przez swych francuskich wasali. W latach 1199 – 1216 Anglią rządzi Jan bez Ziemi. Nieudolny władca, który zraził do siebie baronów, rycerstwo oraz miasta nakładając zbyt wysokie podatki. Ponosi klęski militarne – Filip August, król Francji odbiera mu wszystkie ziemie leżące po drugiej stronie kanału La Manche – i dyplomatyczne – za opodatkowanie duchowieństwa bez zgody Rzymu papież Innocenty III nałożył na Jana i Anglię klątwę (król musiał się ukorzyć by została zdjęta). Nic dziwnego, że w obliczy takiego braku kompetencji narastała opozycja antykrólewska. 15 czerwca 1215 Jan bez Ziemi zmuszony został do wydania Wielkiej Karty Swobód, która ograniczała władzę królewską. Król nie mógł nakładać nowych podatków bez zgody rady królewskiej złożonej z prałatów i baronów, nie może karać i więzić bez wyroku sądu, miasta zostały obdarzone wolnością handlu, zniesiono także inwestyturę. Jeżeli król nie przestrzegał by tych postanowień poddani mogli wypowiedzieć mu posłuszeństwo, a nawet zorganizować powstanie. Wielka Karta Swobód jest początkiem kształtowania się angielskiego parlamentaryzmu oraz monarchii stanowej. Jan bez Ziemi nie przestrzega tych postanowień, podobnie jak jego następca, Henryk III, panujący w latach 1216 – 1272. Henryk III, podobnie jak poprzednik, nakłada zbyt wysokie podatki, co prowadzi do konfliktów przede wszystkim z feudałami. W roku 1258 zmuszony zostaje do przyjęcia tak zwanych Prowizji Oksfordzkich, które de facto przekazują władzę radzie 15 baronów. Król nie przestrzega postanowień prowizji. Wybucha kolejne powstanie, na którego czele stanął Manfred Mantford. Henryk III zostaje uwięziony. W 1265 roku po raz pierwszy zwołano w Londynie Radę Królewską, w skład której oprócz prałatów i baronów weszło rycerstwo oraz mieszczaństwo. Zwołanie rady było nowym etapem na drodze do budowy angielskiego 2-izbowego parlamentu.
Myślę, że monarchia stanowa jest wyższym etapem w kształtowaniu się ustroju niż monarchia patrymonialna. Wraz z rozwojem społeczeństw, ich bogaceniem się i wzrostem wpływów nieuchronnym jest oddanie w ręce ludu części władzy. Monarchia patrymonialna stała się przeżytkiem również z racji rosnącego poziomu edukacji ludności – coraz więcej ludzi zdobywało wiedzę, więc osoby wykształcone nie skupiały się wyłącznie wokół tronu, a co więcej, często stanowiły wobec niego opozycję.
