FRANCJA (1789-1958)
Monarchia ograniczona (1789-1792)
Ogłoszenie się przez Stany Generalne Zgromadzeniem Narodowym (20/27 VI 1789) a następnie Konstytuantą (9.VII) oznaczało kres francuskiej monarchii absolutnej. Przekształcono Stany Generalne w parlament typu angielskiego, przyznano mu prawo do zmiany dotychczasowego ustroju państwa. Decyzje te miały charakter rewolucyjny. W miejsce suwerennego króla podmiotem suwerenności stała się Konstytuanta. Akty prawne z tych lat, w tym słynna Deklaracja Praw, reformy administracji, sadownictwa, stosunków wyznaniowych utrwaliły radykalny przewrót-obalenie ustroju feudalnego i zbudowanie państwa konstytucyjnego. Podsumowaniem tego okresu była konstytucja z 1791r. Król przestał być omnipotentnym władcą odpowiedzialnym tylko przed Bogiem. Był odtąd jednym z podmiotów reprezentujących suwerenny naród który delegował mu określony zakres uprawnień, monarchą podlegającym prawu i podporządkowany Konstytuancie. Monarchia absolutna przekształciła się w konstytucyjną monarchię ograniczoną. W 10.VIII.1792r król został zawieszony w sprawowaniu swej funkcji. Wyłoniony w wyborach powszechnych Konwent Narodowy 22.IX.1792r podjął uchwałę o zniesieniu monarchii i proklamowaniu 25.IX republiki.
Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26.8.1789
Uchwalona przez Konstytuantę stanowiła podstawowy dokument rewolucji francuskiej. W jej treści znalazły się zarówno ogólne zasady organizacji państwa, jak i katalog praw i wolności obywatelskich. Za naczelną zasadę uznano suwerenność narodu. Zestawiając w 17 artykułach prawa i wolności obywatelskie, Deklaracja nie traktowała ich równorzędnie. Jako nadrzędne uznawała: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi. Zróżnicowanie wolności w Deklaracji jest jeszcze w zaczątkach. Zaliczano do nich: wolności osobiste (nietykalność osobista, wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność słowa, pisma i druku) oraz wolności gospodarcze – nienaruszalność własności jako prawa świętego i nietykalnego. Zasada równości wobec prawa miała rewolucyjne znaczenie. Likwidowała różnice i przywileje stanowe, zapewniała formalnie równe prawa polityczne, a także równy dostęp do urzędów, równe dla wszystkich sądownictwo oraz wymiar świadczeń podatkowych.
I Republika (1792-1804)
Konwent narodowy przyznał prawa wyborcze wszystkim mężczyzną w wieku powyżej 21 lat bez względu na status majątkowy. Przez pierwsze 8 miesięcy Konwent był arena ostrego konfliktu między żyrondystami reprezentującymi bogata burżuazję a jakobinami reprezentującymi warstwy drobnomieszczańskie i inteligencji. Żyrondyści byli zwolennikami liberalizmu, nienaruszalności własności prywatnej. Jakobini byli bardziej radykalni, doceniali rolę scentralizowanego państwa które dla zapewnienia dobra ogółu powinno w rozdział własności i dochodu narodowego. Zwycięsko z tej walki wyszli jakobini. Po aresztowaniu 2.VI.1973r 29 żyrondystów uzyskali przewagę w Konwencie. Niektóre tezy tego programu znalazły się w uchwalonej 24.VI.1793r przez konwent i przyjętej w głosowaniu powszechnym konstytucji zwanej jakobińską. Dołączono do niej Deklaracje praw by miała bardziej radykalny charakter niż ta z 1789r. W konstytucji jakobińskiej każdemu mężczyźnie po ukończeniu 21 roku życia przyznano prawo udziału w zgromadzeniach pierwiastkowych. Na tym forum wyłaniano przez elektorów urzędników administracyjnych, sędziów oraz przedstawiano kandydatów do Rady Wykonawczej. W drodze wyborów powszechnych, równych, tajnych lub jawnych, bezpośrednich wybierano członków do Ciała Ustawodawczego (jednoizbowy parlament z roczną kadencją). Organem wykonawczym była Rada Wykonawcza- składała się z 24 członków powoływanych przez Ciało Ustawodawcze i jemu podlegające. Konstytucja jakobińska obowiązywała do chwili zawieszenia 10.X.1793r, faktycznie nigdy nie weszła w życie. Zagrożenie zewnętrzne i wewnętrzne spowodowało podjecie podjęcie przez Konwent 10.X.1793 r uchwały o powołaniu Rządu Rewolucyjnego. Ustrój konstytucyjny został zastąpiony ustrojem rewolucyjnym. Francja wkroczyła w okres krwawej dyktatury jakobinów opierającej się na większości w Konwencie oraz komitetach rewolucyjnych. Jakobini utracili większość w konwencie i 27.VII.1794r zostali aresztowani i straceni. Władza wracała w ręce Konwentu, który dnia 22.VIII.1795r uchwalił nowa konstytucję Francji tzw. konstytucję dyrektorialną przyjęta przez referendum ludowe. Francja znowu miała ustrój konstytucyjny. Była wyrazem stabilizacji w kraju. W dołączonej do konstytucji Deklaracji praw pozostała tylko demokratyczna fasada. Pełne prawa obywatelskie posiadali tylko płatnicy podatków bezpośrednich, a tracili je zatrudnieni w służbie domowej. W miejsce wyborów bezpośrednich wprowadzono wybory pośrednie. Po raz pierwszy w dziejach Francji ustanowiono dwuizbowy parlament – Ciało Ustawodawcze, złożone z Rady Pięciuset, a Rada Starszych mogła tylko bez dyskusji przyjąć, bądź odrzucić projekt. Ponadto Rada Starszych wybierała, spośród 10 kandydatów Rady Pięciuset, 5 członków Dyrektoriatu Wykonawczego. Organ ten sprawował funkcje egzekutywy przy pomocy ministrów, którzy nie tworzyli kolegialnej Rady Ministrów. Ustrój dyrektorialny nie sprawdził się. 9 listopada 1799 r. Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu. Komisja konstytucyjna 13 grudnia 1799 r. uchwaliła projekt nowej konstytucji przyjęty w głosowaniu powszechnym 7 II 1800 r. Konstytucja z 1799 r. zwana konsularną, tylko pozornie zachowywała republikańską formę rządów. Zawarte w niej rozwiązania instytucjonalne umożliwiały łagodne przekształcenie republiki konsularnej w dziedziczne cesarstwo. Tworzyły one fasadę demokracji, pokrywającą dyktatorskie rządy jednostki. Udział obywateli w rządzeniu państwem sprowadzał się do ustalania tzw. \”list zaufania\”. Trybunat (100 członków), w którym dyskutowano nad projektami ustaw oraz Ciało Ustawodawcze, gdzie bez dyskusji przyjmowano w całości lub odrzucano projekty. Inicjatywa ustawodawcza należała do Iwszego konsula, a opracowanie projektów do Rady Stanu. Senat był stróżem konstytucji – posiadał prawa badania zgodności ustaw z nią, oraz rewidowania jej w formie uchwał. Władza wykonawcza należała do 3 konsulów, wybieranych na 10 lat przez Senat, z których dwaj byli doradcami pierwszego konsula. Ministrowie ponosili odpowiedzialność polityczną przed pierwszy konsulem i mogli być pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej przez Ciało Ustawodawcze. Pierwszy konsul skupiał całą władzę wykonawczą, tylko jemu przysługiwała inicjatywa ustawodawcza i on mianował senatorów. Senatusconsultum z 4.8.1802 ustanowiono dożywotni konsulat i przyznano pierwszemu konsulowi prawo wyznaczania swego następcy, zaś S-sultum z 18.5.1804 nadano pierwszemu konsulowi godność \”Cesarza Francuzów\”. Francja wkraczała w okres I Cesarstwa.
I Cesarstwo (1804-1814).
Pełna władza skupiała się w rękach jednostki – Napoleona I. Uznawano wprawdzie demokratyczną zasadę suwerenności narodu, ale jedynym jego reprezentantem był cesarz, znajdujący oparcie dla swej pozycji w zaufaniu wyrażonym mu przez społeczeństwo w plebiscytach. Senat Zachowawczy – jego znaczenie początkowo wzrosło, ale po 1804 został podporządkowany cesarzowi. Jego rolę ograniczyła także utworzona przez Napoleona I w 1802 Rada Prywatna. Poza zniesieniem w 1807 Trybunatu, system organizacji naczelnych organów władzy państwowej, ustalony ostatecznie w 1804, przetrwał bez zmian do 1814 r. Epoka napoleońska przyniosła swoisty \”eksport rewolucji\”, przyspieszający likwidację stosunków feudalnych, szczególnie w Europie środkowowschodniej.
Monarchia ograniczona (1814-1830).
Po abdykacji Napoleona 6.4.1814 senat ogłosił projekt nowej konstytucji francuskiej, tzw. \”senatorskiej\”, stojący na gruncie suwerenności narodu. Nigdy nie wszedł on w życie. Do 1830 obowiązywała we Francji Karta konstytucyjna Ludwika XVIII, brata Ludwika XVI, powołanego na tron przez senat 6.4.1814. Karta ta przyjmowała zasadę suwerenności monarchy z woli Opatrzności i adaptowała niektóre rozwiązania angielskiej monarchii konstytucyjnej. Usunęła go z tronu rewolucja 1830 r.
Monarchia parlamentarna (1830-1848).
Rewolucja lipcowa wyniosła na tron przedstawiciela młodszej linii Burbonów Ludwika Filipa. Nadana przez niego 14.8.1830 r. Karta konstytucyjna, opracowana faktycznie przez Izbę Deputowanych, wprowadzała w interesie mieszczaństwa pewne zmiany do Karty Ludwika XVIII. Najważniejsze z nich to: uznanie teorii suwerenności narodu. Monarchia lipcowa opierała się na sojuszu króla z bogatą burżuazją.
II Republika (1848-1852).
Zasady ustrojowe republiki określiła konstytucja uchwalona 4.11.1848. Wprawdzie opracowano ją już po krwawym stłumieniu rewolucji, zachowała ona jednak demokratyczny charakter, o czym świadczyło nawiązanie do zasad Deklaracji praw z 1789 r. oraz konstrukcja struktury władzy państwowej. Przyjmując trójpodział władzy, powierzyła uprawnienia ustawodawcze 1izbowemu Zgromadzeniu. Władzę wykonawczą sprawował prezydent wybierany na 4 lata w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim i tajnym. Dysponował on słabym wetem zawieszającym wobec projektów ustaw Zgromadzenia. Prezydent był faktycznie kierownikiem egzekutywy. Ustrój republikański z 1848, mieszczący w sobie zasady konstrukcji legislatywy z konstytucji 1791 r., oraz egzekutywy z konstytucji amerykańskiej, nie przetrwał długo. Ludwik Napoleon ogłosił 14.1.1852 zredagowaną przez siebie konstytucję republikańską. W listopadzie 1852 r. senat podjął uchwałę o nadaniu dotychczasowemu prezydentowi godności dziedzicznego cesarza.
II Cesarstwo (1852-1870).
Konstytucja republikańska z 1852 określiła podstawy ustroju cesarstwa, wzorując się na swojej poprzedniczce z 1799 r. Na czele państwa stał dziedziczny cesarz, sprawujący swą władzę przez ministrów nie tworzących kolegialnego rządu. Ministrowie wyłącznie przed nim ponosili odpowiedzialność polityczną i tylko cesarz mógł ich pociągać do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunał Sprawiedliwości. Ciało Ustawodawcze wyłaniano w demokratycznych wyborach. W praktyce ustrojowej II Cesarstwa wyróżnia się 2 okresy. I etap do początku lat 60tych, charakteryzował się autorytarnym systemem rządów. Dopiero nasilająca się opozycja liberalno-demokratyczna i socjalistyczna skłoniła Napoleona III do szukania kompromisu, którego owocem miało być tzw. \”cesarstwo liberalne\”. Konstytucja II Cesarstwa praktycznie nigdy nie weszła w życie.
III Republika (1870-75 – 1940-46).
W celu wyłonienia nowego rządu, który miał zawrzeć pokój z Prusami, także dla opracowania nowej konstytucji, na przełomie stycznia i lutego 1871 r. przeprowadzono demokratyczne wybory do Zgromadzenia Narodowego. Kompetencje egzekutywy należały do 1osobowej głowy państwa z pierwotnym tytułem –\”szef władzy wykonawczej\”, a od IX 1871 \”prezydent republiki\”, powoływanym na 7letnia kadencję na mocy ustawy z 29.11.1873. Zanim Zgromadzenie Narodowe przystąpiło do prac nad konstytucją (marzec-maj 1871), rozegrały się w Paryżu wydarzenia nazwane Komuną Paryską. Ruch ten, nawiązujący do ideologii jakobińskiej, socjalizmu utopijnego, a w najmniejszym stopniu do myśli marksowskiej, głosił 3 zasady ustrojowe: państwo jako federacja wolnych gmin, jednolitość i niepodzielność władzy państwowej, odpowiedzialność wybieralnych reprezentantów przed ludem. Obradujące do 12.2.1871 Zgr. Narod. potrzebowało aż 4 lat na uchwalenie nowej konstytucji. Zadecydowało o tym m.in. wewnętrzne rozbicie w okresie zwolenników monarchii, którzy mieli w Zgromadzeniu przewagę nad republikanami. W skład tego obozu wchodzili: a)bonapartyści, o najmniejszych wpływach, optujący za cesarstwem; b)legitymiści, opowiadający się za restauracją starszej linii Burbonów i ustrojem określonym w karcie z 1814; c)orleaniści, wysuwający na tron wnuka Ludwika Filipa i nawiązujący do wzorów Monarchii Licowej.
\”Państwo Francuskie\” i rząd emigracyjny (1940-1945).
Po kapitulacji Francji zwołane 10.7.1940 r. w Vichy Zgr. Narod. uchwaliło ustawę konstytucyjną, na mocy której przelło całą władzę państwową na ostatniego premiera III Republiki marszałka Filipa Petaina. Upoważniło go jednocześnie do nadania nowej konstytucji \”Państwu Francuskiemu\”. Na tej podst. 11 lipca 1940 Petain wydał tzw. \”akty konstytucyjne\” nr 1 i 2, w których przyznawał sobie pełnię władzy wykonawczej i ustawodawczej oraz uchylał wszystkie przepisy konstytucji III Republiki sprzeczne z aktami z 11 lipca, w tym art.2 ustawy konstytucyjnej z 25.2.1875, wprowadzający republikańską formę rządów. Cała opozycja przeciwko systemowi Vichy i Niemcom skupiła się wokół gen. Ch. de Gaulle\’a, który jeszcze w czerwcu 1940 odmówił podporządkowania się rządowi Petaina. 28.6.1940 de Gaulle został uznany przez rząd brytyjski za szefa \”wolnych Francuzów\”. Czerwiec 1944 r. – Rząd Tymczasowy, który dekretem z 9.8.44 proklamuje nielegalność rządu Vichy i wszystkich jego aktów. Rząd ten pod przewodn. de Gaulle\’e łączył funkcje ustawodawcze z wykonawczymi.
IV Republika (1946-1958).
Przeprowadzona 21.10.45 demokratyczne wybory do Konstytuanty połączono z referendum, w którym obywatele francuscy opowiedzieli się przeciwko utrzymaniu w mocy ustaw konstytucyjnych III Republiki i powierzyli Konstytuancie zadanie opracowania projektu ustawy zasadniczej. Ta już 19.4 uchwaliła socjalizujący projekt konstytucji, który został odrzucony. Spowodowało to konieczność przeprowadzenia nowych wyborów. Kolejny projekt konstytucji przyjęty przez referendum 13.10.46 – data ta otwiera formalnie dzieje IV Republiki. Stosując się do zasady suwerenności, uznano prymat parlamentu w systemie organów państwowych, a w jego obrębie Iwszej izby – Zgromadzenia Narodowego. Druga izba – Rada Republiki, stanowiąca reprezentację jednostek terytorialnych, miała w zasadzie tylko charakter ciała doradczego. Desygnowany przez prezydenta kandydat na premiera musiał otrzymać większość głosów w Zgrom. Narod., po czym tworzył gabinet, z którym stawał przed Zgrom. w celu uzyskania zaufania. System ustrojowy IV Republiki działał wadliwie, a ostateczny cios zadał jej konflikt algierski w maju 1958 r. Pod naciskiem armii Zgrom. Nar. przekazało władzę wykonawczą de Gaulle, powierzając mu zadanie przygotowania nowej konstytucji. Szybko sporządzony projekt, już 28.9.58 został poddany pod referendum i przyjęty. 4 października 1958 de Gaulle proklamował ten dokument jako konstytucję V Republiki.
V Republika (od 1958).
Prezydent uzyskał wiele uprawnień osobistych, które nie wymagają kontrasygnaty ministerialnej. Premier nie jest już szefem rządu tylko Iwszym ministrem, a obradom gabinetu przewodniczy prezydent. Model ustrojowy przyjęty w konstytucji z 1958 można określić jako próbę kompromisu między klasycznym systemem parlamentarnym a prezydenckim. Szczególnie po 1962, gdy nowelą do konstytucji wprowadzono powszechne i bezpośrednie wybory prezydenta na 7letnią kadencję.
