Podobnie jak pieśni, fraszki pisał Kochanowski przez całe życie. W ciągu całej z górą dwudzie-stoletniej działalności poety powstało ich ponad trzysta. Na krótko przed śmiercią, w 1584 ro-ku, autor wydał je w Krakowie w drukarni Łazarzowej, a o ich popularności może świadczyć fakt, iż wkrótce pojawiły się nowe wydania.
Fraszka – drobny utwór poetycki wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle, będący odmianą epigramatu. Nazwę gatunkową wprowadził z włoskiego („frasca” – drobiazg, głupstewko) Jan Kochanowski, który swoimi „Fraszkami” ustalił obowią-zujący wzór stylistyczny. Pierwowzór fraszek w literaturze polskiej dał Mikołaj Rej w „Figli-kach”.
Liczne fraszki Kochanowskiego charakteryzuje różnorodność:
– tematu (portreciki znajomych, zdarzenia, scenki obyczajowe, rozważania filozoficzne, iro-niczne refleksje, rozważania na temat własnej twórczości),
– tonu (żartobliwe, humorystyczne, satyryczne, frywolne obok bardzo poważnych)
– długości (od dwuwierszowych po kilkudziesięciowersowych),
Skłonność do:
– zwięzłości (zbliżenie do epigramatu),
– wyraźnego wskazywanie zasadniczej myśli (pointa),
– konsekwencji rytmicznej (rymy parzyste aa bb cc, półtorazgłoskowe, żeńskie.
1. Fraszki filozoficzne określające poglądy pisarza na życie i na własną twórczość:
– „Na swoje księgi” – fraszka programowa. Autor bagatelizuje znaczenie swoich utworów („Nie dbają papiery/ O przemożne bohatery”) i wskazuje źródło ich tematów („Ale pieśni, ale żarty/ Zwykły zbierać moje karty”) – radość warunkiem ludzkiego szczęścia.
Wiersz ciągły (niestroficzny); ośmiozgłoskowe wersy.
– „Do fraszek” – pochwała wartości fraszek („Fraszki nieprzepłacone, wdzięczne…”), które choć pozornie drobne i błahe, stały się dla twórcy istotną formą wypowiedzi poetyckiej. Na-wiązania do antyku (Fortuna, labirynt, nic Ariadny, Centaur, Dedal).
– „Do Mikołaja Firleja” – żartobliwe uzasadnienie frywolności fraszek; program poetycki (” …bo ma być stateczny/ Sam poeta; rym czasem ujdzie i wszeteczny”)
– „O żywocie ludzkim” – nawiązuje do filozofii stoickiej. Podmiot liryczny wypowiada się w imieniu zbiorowości, podkreśla przemijalność ludzkiego istnienia i ludzkich spraw („Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy,/ Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy”).
Wersy 11-sylabowe (5+6); powtórzenia (” Fraszki to wszystko…”), paralelizmy (wersy 3 i 4); pointa.
– „Ku Muzom” – apel do Muz o zachowanie w pamięci potomnych własnych wierszy („…niech ze mną za raz me rymy nie giną / Ale kiedy ja umrę, ony niechaj słyną!”). Motywy antyczne (Muzy, rosa ippokreńska), paralelizm składniowy i znaczeniowy (wersy zaczynające się od „jeslim”, „jesli”).
– „Na fraszki” – wyliczenie poszczególnych uciech życia dworskiego (pijaństwo, gry miłości) i końcowe ich zaprzeczenie: „Wy tedy, co kto lubi, moi towarzysze, / Pijcie, grajcie, kochajcie – Jan niech fraszki pisze!”. Utwór rozpoczyna pytanie retoryczne, uniwersalizm podkreśla 3 osl. poj. w jakiej przemawia podmiot liryczny.
– „Na lipę” – fraszka czarnoleska. Podmiotem lirycznym jest uosobiona lipa z Czarnolasu, adresatem – strudzony gość. Idylliczna, arkadyjska natura dostarcza człowiekowi różnych po-żytków, zaś życie zgodne z nią daje ludziom ukojenie, beztroskie bytowanie i szczęście (wyraz epikurejskich przekonań poety). Kunsztowna budowa: – epitety (poetyckie: „rozstrzelone cienie”, „wonny kwiat”, „słodki sen”; potoczne: „pracowite pszczoły”, „chłodne wiatry”), – wyszukane, odwołujące się porównanie (2 ostatnie wersy).
– „Do gór i lasów” – utwór autotematyczny, rodzaj lirycznej biografii., spojrzenie poety na własne życie w momencie przenosin do Czarnolasu. Apostrofa do stron rodzinnych, następnie zwięzłe, czasem ironiczne („przypasany do miecza rycerz”) wyliczenie kolei życia (podróże, studia, pobyt na dworze, funkcje kościelne). Skontrastowane pytania retoryczne odnoszące się do przeszłości i przyszłości, wskazują nieprzydatność doświadczeń w oborze nowej drogi ży-ciowej. Epikurejska pointa: „Śrebrne w głowie nici, / A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci”.
– „Na dom w Czarnolesie” – pochwała domu jako podstawowej wartości życia ludzkiego, Arkadii spokoju i radości. Etyczny program życia szczęśliwego: zdrowie, sumienie czyste, „pożywienie ućciwe”, ludzka życzliwość, „obyczaje znośne”, „nieprzykra starość”. Interesują-cy kontrast między skromnością „gniazda ojczystego” a zbytkiem „pałaców marmurowych”.
– „Na zdrowie” – jedyna fraszka napisana pieciozgłoskowcem, co nadaje jej bardzo wyrazisty rytm. Kontrastujące zestawienie prawdziwej wartości jaką stanowi zdrowie z pozorną warto-ścią przedmiotów martwych (perły, kamienie szlachetne), przemijalnością młodości i urody oraz zaszczytów (dostojeństw i stanowisk).
2. Fraszki biesiadne, dowcipne, miłosne:
– „Raki” – dowcip (tytuł wskazuje na rodzaj wiersza – zabawy poetyckiej, który można czy-tać w dwojakiej kolejności wyrazów: od strony lewej do prawej i odwrotnie). Tu wiersz czyta-ny tradycyjnie jest pochwałą kobiety („Folgujmy paniom, nie sobie, ma rada”), odwrotnie – jej naganą ( „Rada ma: sobie, nie paniom, folgujmy”). Podwójny rym: wyrazów początkowych i końcowych w każdym wersie.
– „Do Hanny” – dystych miłosny, oparty na koncepcie związanym ze zwrotem przysłowio-wym „serce z kamienia”. W wersie pierwszym diament i krzemień są zestawione, a w drugim przeciwstawione. Maleńkie arcydzieło Kochanowskiego.
– „Do dziewki” – fraszka miłosna, oparta na koncepcie zestawienia cierpienia kochanka ze zjawiskiem natury. Hiperbola: „A z tobą i w pół nocy zda się dzień na niebie”.
– „O doktorze Hiszpanie” – anegdota o prawniku królewskim Rojzjusza, który wymknął się z grona zabawiających się kompanów. Na niewiele się jednak to zdało, bo towarzysze zabawy wyłamali drzwi („doktor nie puścił, ale drzwi puściły”) i przymusili nieszczęśnika do picia. Efektem był poranny kac bohatera, który swój stan dowcipniekomentuje: „Szedłem spać trzeźwo, a wstaję pijany”. Anegdota zbudowana jak mała scenka dramatyczna (skrótowy dia-log, stopniowanie napięcia, dowcipna pointa).
– „O miłości” – dystych podkreślający potęgę miłości, oparty na wyszukanym koncepcie ujętym w antytezę (zestawienie dwu przeciwstawnych elementów wypowiedzi, np. „lotny” i „pieszy”).
3. Fraszki patriotyczne:
– „Na sokolskie mogiły” – forma nagrobnego napisu na mogiłach poległych pod Sokalem w 1519 r. w bitwie z Tatarami. Zbiorowy podmiot liryczny („my” – polegli) wygłasza pouczenie dla „gościa”, który nie powinien na próżno „łez nad nimi tracić”.
