Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej otworzy dostęp do funduszy strukturalnych. Są to trzy fundusze, którymi zawiaduje Komisja Europejska – Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji dla Rolnictwa, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny. Cele tych funduszy zostały określone w Jednolitym Akcie Europejskim i działają na zasadach:
a) koncentracji środków finansowych w wymiarze finansowym i geograficznym;
b) uzupełnianie środków krajowych w celu realizowania programów;
c) zaangażowanie w programy strukturalne;
d) wzmacnianie systemów kontroli.
Ich celem jest udzielanie pomocy regionom zacofanym, zagrożonym bezrobociem, oraz regionom wiejskim, aby zmniejszyć dysproporcje w rozwoju na całym terenie Unii Europejskiej. Unia Europejska pomaga Polsce oraz innym państwom Europy Środkowej i Wschodniej kandydującym do członkostwa w tej organizacji poprzez finansowanie 3 dużych programów pomocy: PHARE, SAPARD i ISPA, zwanych programami pomocy przedakcesyjnej. Programy te mają na celu pomoc krajom kandydującym w przygotowaniu do członkostwa i w rezultacie wypełnieniu przez nie warunków związanych z tym członkostwem. Na finansowanie tych trzech programów przeznaczane jest rocznie ok. 3,1 mld euro, a ich finansowanie jest zapewnione w budżecie Unii aż do roku 2006.
Kraje, które zyskają członkostwo w Unii przed tym rokiem, stracą tym samym prawo do korzystania z pomocy w ramach tych programów, zyskają natomiast automatycznie prawo uczestnictwa w funduszach strukturalnych UE. Na uczestnictwo przyszłych członków UE w tych funduszach zarezerwowano w budżecie 2000-2006 kwotę 38 mld euro
Można więc oczekiwać, że począwszy od 2000 roku, Polska corocznie będzie mogła uzyskać z Unii Europejskiej pomoc w wysokości ok. 900 mln Euro. Fundusze te mogą być jednakże wydatkowane wyłącznie na cele określone przez poszczególne programy i zgodnie z ustalonymi przez Komisję Europejską zasadami. Na razie Polska otrzymuje od UE bezzwrotną pomoc finansową w ramach programu PHARE. Program PHARE (Poland and Hungary: Assistance in Restructuring Economies) powstał na mocy decyzji Rady Europejskiej z dnia 23.12.1989. Jako cel programu wskazano pomoc finansową reformującym się państwom Europy Środkowej i Wschodniej w przekształcaniu ich systemów gospodarczo-politycznych do zdecentralizowanej gospodarki rynkowej i demokratycznego państwa oraz w ich reintegracji z gospodarkami i społeczeństwami Europy Zachodniej i reszty świata. Z chwilą rozpoczęcia program ten był przeznaczony dla Polski i Węgier, czyli tych państw Europy Środkowej, które w owym czasie były najbardziej zawansowane w swoich reformach ustrojowych i gospodarczych. Od tej pory do grona krajów korzystających z tego programu dołączały kolejne państwa Europy Środkowej i Wschodniej. Obecnie z programu korzysta 14 państw: Albania, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Bułgaria, Czechy, Macedonia, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Polska, Rumunia, Słowacja i Słowenia. Budżet programu PHARE wyniósł w latach 1990-1994 4,2 mld euro, w latach 1995-1999 został zwiększony do 6,693 mld euro. Program PHARE jest programem pomocy bezzwrotnej, tzn. pomoc w ramach programu nie podlega zwrotowi, z wyjątkiem funduszy niewydatkowanych bądź wydatkowanych niezgodnie z zasadami. Część środków PHARE jest przekazywana państwom-beneficjentom w ramach tzw. krajowych programów PHARE, część zaś jest zarządzana bezpośrednio przez Komisję Europejską i finansuje programy ponadnarodowe – przeznaczone dla szerszego grona państw. Program PHARE przechodził w latach dziewięćdziesiątych stopniowe przemiany wynikające z jego dostosowywania do poziomu zaawansowania reform w krajach-beneficjentach oraz perspektyw przyszłego członkostwa w Unii Europejskiej. Proces ten wyrażał się zarówno poprzez zmianę celów i form świadczonej pomocy, jak i modyfikację sposobu jej programowania oraz realizacji.
Pomoc świadczona przez Unię Europejską w latach 1989-1990 miała przede wszystkim charakter humanitarny, co miało pomóc Polsce w przezwyciężeniu dotkliwych niedoborów rynkowych oraz zapobiec w przerwaniu procesu reform m.in. poprzez dostawy żywności, leków i środków dla rolnictwa. W latach 1991-1993 program PHARE finansował projekty w kluczowych sektorach gospodarczych w celu zbudowania podstaw gospodarki rynkowej, przeprowadzenia kluczowych reform strukturalnych i instytucjonalnych. Podstawowymi formami pomocy stały się wówczas doradztwo i szkolenie. Pomoc ta była realizowana w głównej mierze przy pomocy instytucji i ekspertów z krajów członkowskich Unii Europejskiej.
Szczyt Rady Unii w Kopenhadze w roku 1993 zarysował perspektywę członkostwa państw Europy Środkowo-Wschodniej w Unii Europejskiej i wyznaczył warunki tego członkostwa, znane jako \”kryteria kopenhaskie\”. W roku następnym szczyt w Essen przyjął strategię przedakcesyjną mającą na celu pomoc krajom Europy Środkowej i Wschodniej w przygotowaniach do przyszłego członkostwa. Nie zmieniło to w sposób zasadniczy celów programu PHARE, który nadal wspierał transformację systemową, wzbogaciło jednak formy jego realizacji poprzez dodanie wsparcia inwestycyjnego, włączając programy rozwoju regionalnego i współpracy przygranicznej. Zasadnicza zmiana, zarówno treści programu jak i form jego realizacji, nastąpiła wraz z opublikowaniem \”Agendy 2000\” i \”Opinii Komisji Europejskiej na temat aplikacji członkowskich\” w 1997 roku. Zmodyfikowana strategia przedakcesyjna uczyniła program PHARE narzędziem pomocy w przygotowaniach do członkostwa, a w szczególności w przyswajaniu tzw. acquis communautaire, czyli dorobku prawnego Unii Europejskiej oraz wsparciu inwestycji zmierzających do spełnienia wymogów członkostwa. Pogłębienie tej zmiany nastąpiło w 1999 r., po wprowadzeniu zasad PHARE 2000-06. Zmodyfikowane cele i zasady realizacji programu PHARE, wprowadzone w 1998 r., nazywane są Nową orientacją PHARE. W latach 1990-1998 udostępniono Polsce w ramach PHARE 1747 mln euro. Ogółem w latach 1990-1998 sfinansowano w ramach PHARE 127 programów. W roku 1999 Polska uzyskała rekordową kwotę ok. 300 mln euro. Tak, więc w latach 1990-1999 łączna krajowa alokacja dla Polski wyniosła 2047 mln euro. Polska była w latach dziewięćdziesiątych największym beneficjentem programu PHARE, otrzymując około 26% całości pomocy. W przeliczeniu na głowę mieszkańca Polska otrzymywała jednak w latach dziewięćdziesiątych relatywnie niską, w porównaniu z innymi krajami, pomoc. Niższy wskaźnik charakteryzował jedynie Rumunię.
Programy ISPA i SAPARD są nowymi programami pomocy Unii Europejskiej, które rozpoczynają się w 2000 r., wraz z wejściem w życie nowego wieloletniego budżetu 2000-2006. PHARE istnieje natomiast już od ponad dziesięciu lat. W pierwszym okresie swego istnienia program ten był pomyślany przede wszystkim jako narzędzie pomocy dla reformujących się państw Europy Środkowej i Wschodniej, a dopiero później został przystosowany do potrzeb związanych z integracją europejską.
Fundusz SAPARD przeznaczony jest dla krajów kandydujących do członkostwa w Unii Europejskiej na pomoc w stymulowaniu rozwoju obszarów wiejskich, ułatwienie procesu integracji sektora rolnego z UE oraz płynne włączenie rolnictwa krajów kandydujących w system Wspólnej Polityki Rolnej i Strukturalnej UE. Termin realizacji: lata 2000-2006 Maksymalny roczny budżet dla Polski wynosi 168,7 mln euro. Wkład ze strony Unii Europejskiej może wynieść nie więcej niż 75% ogólnej sumy wydatków publicznych, pozostałe 25% to wkład strony polskiej. Celem programu jest wsparcie dla zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich w okresie przedakcesyjnym Maksymalny roczny budżet dla Polski wynosi168,7 mln Euro. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Unii Europejskiej z dn. 21 czerwca 1999 r. program może wspierać następujące przedsięwzięcia: inwestycje w gospodarstwach rolnych; poprawę przetwórstwa i marketingu produktów rolnych i rybnych; poprawę struktur kontroli jakości, kontroli weterynaryjnej i kontroli zdrowia roślin na rzecz jakości artykułów żywnościowych i ochrony konsumenta; wprowadzenie metod produkcji rolnej zmierzających do ochrony środowiska naturalnego oraz krajobrazu wiejskiego; rozwój i dywersyfikację działalności gospodarczej; wprowadzenie systemu zastępstw w gospodarstwach rolnych oraz systemu usług w systemie zarządzania gospodarstwami; tworzenie grup producenckich; odnowę i rozwój wsi oraz ochronę dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich; poprawę struktury obszarowej oraz scalanie gruntów; tworzenie i aktualizowanie systemu rejestru gruntów; doskonalenie szkolenia zawodowego; rozwój i ulepszenie infrastruktury na obszarach wiejskich; gospodarkę zasobami wodnymi w rolnictwie; leśnictwo i zalesianie obszarów rolnych, inwestycje w prywatnych gospodarstwach leśnych oraz przetwórstwo i marketing produktów leśnych; pomoc techniczną na rzecz środków działania objętych programem. Sposób wykorzystania programu w Polsce został określony w Programie operacyjnym programu SAPARD. Zgodnie z tym dokumentem priorytetowymi środkami działania programu SAPARD w Polsce będą: inwestycje w gospodarstwach rolnych; poprawa przetwórstwa i marketingu produktów rolnych i rybnych; rozwój i różnicowanie działalności gospodarczej w celu tworzenia nowych miejsc pracy i źródeł dochodu; rozwój i doskonalenie infrastruktury na terenach wiejskich. Przewidziano także uzupełniające środki działania obejmujące: pilotażowe projekty dotyczące ochrony środowiska na terenach rolniczych oraz zalesiania; szkolenie zawodowe; pomoc techniczną (doradczą) na rzecz środków objętych programem. Rozpoczęcie programu SAPARD planowane było na początek 2000r. Jednak wobec opóźnienia wydania aktu wykonawczego, precyzującego zasady finansowe programu, jego wprowadzenie znacznie się opóźni. Zasady te mają być zbliżone do stosowanych w Europejskim Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, w części dotyczącej gwarancji rolnych. Instytucją realizującą program SAPARD w Polsce będzie Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Agencji tej powierzona została zarówno funkcja implementacyjna, jak i płatnicza. Funkcja implementacyjna polega przede wszystkim na prowadzeniu akcji informacyjnej, zbieraniu, opiniowaniu i selekcji propozycji przedsięwzięć przewidzianych do finansowania w ramach programu. Funkcja płatnicza polega na zarządzaniu finansami programu, dokonywaniu płatności i rozliczeń z beneficjentami programu z jednej strony oraz, za pośrednictwem Narodowego Funduszu, z Komisją Europejską z drugiej. Zgodnie z wymaganiami postawionymi przez Komisję Europejską agencja płatnicza musi być poddana procesowi akredytacji, który ma zapewnić, że wypełnione zostaną wszystkie warunki dotyczące zarządzania finansowego i kontroli finansowej ustanowione przez Komisję. Program SAPARD w odróżnieniu od innych programów pomocy przedakcesyjnej ma być realizowany w sposób w pełni zdecentralizowany. Oznacza to m.in., że Komisja Europejska sprawuje kontrolę ex-post zamiast ex-ant. Oznacza to także, że Komisja Europejska nie będzie decydowała o wyborze poszczególnych przedsięwzięć finansowanych w ramach programu. Będzie natomiast prowadziła kontrolę poprawności wydatkowania środków oraz realizacji programu – zgodnie z zasadami – po fakcie. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości odpowiednie wydatki nie będą refundowane przez Komisję. Program ISPA (Przedakcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej) jest wzorowany na Funduszu Spójności istniejącym w ramach Unii Europejskiej, którego celem jest pomoc mniej rozwiniętym krajom członkowskim w likwidacji opóźnień w dwóch dziedzinach: ochronie środowiska oraz transporcie. W analogiczny sposób, program ISPA finansuje inwestycje, aby pomóc krajom kandydującym dostosować się do wspólnotowych standardów w tych dwóch dziedzinach. Około 50% środków powinno być przeznaczone na ochronę środowiska i ok. 50% na infrastrukturę transportową. Budżet dla Polski określono wg zasad analogicznych do stosowanych w Funduszu Spójności, poprzez wskazanie przedziału, w którym powinno się mieścić finansowanie uzyskiwane corocznie przez nasz kraj. Jest to 30% – 37% co oznacza kwotę od 312 do 384 mln euro rocznie. ISPA jest instrumentem finansowym do realizacji celów określonych w dokumencie Partnerstwo dla Członkostwa oraz priorytetów wskazanych w Narodowym Programie Przygotowania do Członkostwa w UE (NPPC).
Ochrona środowiska. Koordynacją prac programu ISPA w sektorze ochrony środowiska zajmuje się Ministerstwo Środowiska. Minister Środowiska dokonuje wyboru przedsięwzięć, które będą przedkładane KE do dofinansowania z funduszu ISPA. Departament Polityki Ekologicznej i Integracji Europejskiej w MŚ pełni nadzór nad poprawnym przygotowaniem projektów w sektorze środowiska, realizacją zadań zgodnie z przyjętym harmonogramem oraz opracowuje dokumenty określające inwestycyjną strategię wykorzystania środków funduszu ISPA w sektorze ochrony środowiska. W styczniu 1999 roku Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa wyznaczył Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej jako jednostkę odpowiedzialną za przygotowanie i realizację projektów finansowych w ramach funduszu ISPA. W dniu 3 września 1999 roku zostało podpisane porozumienie pomiędzy Prezesem Narodowego Funduszu a Ministrem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. W porozumieniu zostały precyzyjnie określone zadania Narodowego Funduszu w procesie przygotowań. W ramach programu mogą być dofinansowywane następujące sektory środowiska: woda do picia, ścieki, odpady, ochrona powietrza. O dofinansowanie z funduszu ISPA dla przedsięwzięć w wybranym sektorze może ubiegać się: samorząd terytorialny organizacja samorządowa inne podmioty publiczne.
Transport Koordynacją prac programu ISPA w zakresie rozwoju transportu i komunikacji zajmuje się Minister Transportu i Gospodarki Morskiej. Charakter i zasady programu ISPA wymagają, aby programowanie zadań do ISPA w zakresie transportu i komunikacji odbywało się na szczeblu centralnym. W oparciu o zasady ISPA i zidentyfikowaną sieć TINA (Ocena Potrzeb Infrastruktury w zakresie Transportu – Transport Infrastructure Needs Assessment), MTiGM wyselekcjonowało projekty będące propozycjami Polski do ISPA na lata 2000-2006. Prace nad wyborem projektów odbywały się na drodze uzgodnień pomiędzy właściwymi merytorycznie departamentami MTiGM oraz Generalną Dyrekcją Dróg Publicznych, Agencją Budowy i Eksploatacji Autostrad oraz Dyrekcją Generalną PKP – centralnymi instytucjami odpowiedzialnymi za sieć drogowo-autostradową i kolejową w Polsce. Na podstawie tych uzgodnień stworzono (zgodnie z wymaganiami Komisji Europejskiej) dokument pt. Narodowa Strategia Transportu dla funduszu ISPA, zawierający opis przewidywanych działań na lata 2000-2006 oraz listę potencjalnych projektów do funduszu ISPA. Dokument ten został zatwierdzony przez Kierownictwo MTiGM. Minimalna wielkość projektów finansowanych w ramach programu ISPA to 5 mln euro, przy czym, zgodnie ze standardową zasadą przyjmowaną w tego typu programach, współfinansowanie z programu może wynosić do 75% wydatków publicznych. Przedsięwzięciami uprawnionymi do uzyskania finansowania są projekty, fazy projektów, które są niezależne finansowo i technicznie grupy projektów lub plany projektów, a także wstępne studia wykonalności oraz studia techniczne, niezbędne dla zrealizowania projektu. Ważnym założeniem programu ISPA jest współpraca przy jego realizacji z międzynarodowymi instytucjami finansowymi takimi jak Europejski Bank Inwestycyjny, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Bank Światowy. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) jest wiodącą instytucją rządową w Polsce, której misją jest wspieranie przedsięwzięć przyspieszających proces przemian strukturalnych w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Agencja powstała w 1994 roku na mocy przepisów ustawy z dnia 29 grudnia 1993 roku, które wraz z innymi aktami prawnymi regulują podstawową działalność ARiMR w zakresie wspomagania: inwestycji w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spożywczym i usługach na rzecz rolnictwa przedsięwzięć tworzących stałe miejsca pracy w działalnościach pozarolniczych dla mieszkańców wsi rozwoju infrastruktury techniczno-produkcyjnej terenów wiejskich poprawy struktury agrarnej inwestycji związanych z tworzeniem giełd i rynków hurtowych przedsięwzięć w zakresie oświaty, doradztwa rolniczego, wdrażania i upowszechniania rachunkowości w gospodarstwach rolnych oraz informacji i szkoleń w dziedzinie rolnictwa Agencją kieruje Prezes powoływany przez Premiera Rzeczpospolitej Polskiej na wniosek Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Ministra Finansów, a organem opiniodawczo-doradczym Prezesa jest Rada Agencji, w skład której wchodzą przedstawiciele Ministrów ds. Rolnictwa, Finansów, Środowiska, Pracy i Polityki Socjalnej, Prezesa Narodowego Banku Polskiego, związków zawodowych, organizacji społeczno-politycznych rolników, Rolniczych Związków Spółdzielczych o zasięgu krajowym i Krajowej Rady Izb Rolniczych. ARiMR została wyposażona w instrumenty pozwalające kierować powierzone jej środki, pochodzące zarówno z budżetu państwa jak i z pomocy zagranicznej, do szeregu podmiotów działających we wszystkich podstawowych dziedzinach życia na wsi. Pomoc finansowa ARiMR umożliwia pokonywanie podstawowych barier w rozwoju polskiej wsi tkwiących nie tylko w nie doinwestowanej produkcji rolniczej, lecz również w zapóźnieniach rozwoju infrastruktury, niskim poziomie wykształcenia ludności, braku kapitału własnego i jednocześnie braku zabezpieczeń pozwalających pozyskać kapitał z zewnątrz, a także niewielkiej liczbie miejsc pracy tworzonych poza rolnictwem. Adresatami pomocy finansowej oferowanej przez ARiMR są przede wszystkim: gospodarstwa rolne, zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego, jednostki świadczące usługi dla rolnictwa, podmioty zainteresowane tworzeniem nowych miejsc pracy na terenach wiejskich, Zarządy Gmin realizujące zadania z zakresu infrastruktury techniczno-produkcyjnej na terenach wiejskich, uczelnie, szkoły, ośrodki doradztwa rolniczego oraz jednostki zajmujące się oświatą i doradztwem dla sektora gospodarki żywnościowej, podmioty tworzące giełdy rolne i rolnicze rynki hurtowe. W zależności od realizowanego przedsięwzięcia pomoc finansowa ARiMR udzielana jest w formie: dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych i obrotowych, dotacji do przedsięwzięć z zakresu infrastruktury techniczno-produkcyjnej wsi oraz dotacji wspierających działalność związaną z podnoszeniem i zmianą kwalifikacji zawodowych, doradztwem oraz informacją w rolnictwie i jego otoczeniu, gwarancji i poręczeń kredytowych Pomoc ARiMR, bez względu na jej formę stanowi zawsze uzupełnienie środków własnych inwestora, ponieważ podobnie jak w Unii Europejskiej środki przekazywane przez ARiMR mają wspierać, a nie zastępować środki własne inwestorów. Konieczność zaangażowania środków własnych dodatkowo mobilizuje inwestorów do poszukiwania rozwiązań mających na celu jak najbardziej racjonalne dysponowanie zgromadzonymi funduszami, a tym samym stanowi gwarancje efektywnego wykorzystania środków publicznych. Aparatem wykonawczym Prezesa ARiMR jest Biuro Agencji, w skład którego wchodzą zespoły: Doradców Prezesa, Organizacyjny, Prawny, Oceny Działalności Agencji (audytu wewnętrznego), Zintegrowanego Systemu Zarządzania i Kontroli (IACS), Informatyki, Współpracy Regionalnej, Kontroli Wewnętrznej, Analiz i Programowania, Księgowości, Finansowy, Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wsparcia Rolnictwa oraz Rzecznik Prasowy. Strukturę organizacyjną ARiMR stanowią Biuro Agencji – Centrala i 16 Oddziałów Regionalnych – podstawowych jednostek organizacyjnych Agencji na szczeblu regionu, połączonych z Biurem sprawnym systemem informatyczno-kontrolnym.
