Epika
1. Definicja.
Epika – rodzaj literacki, w którym przedstawione są zdarzenia zmyślone lub prawdziwe. Opowiada je narrator opisujący postacie bohaterów. Zdarzenia składają się na fabułę utworu. Może ona zawierać jeden (nowela) lub kilka wątków. Wątek to układ wydarzeń związanych z określoną postacią lub zagadnieniem. Moment szczytowego napięcia w akcji poprzedzający jej rozwiązanie i decydujący o rozwoju wydarzeń to punkt kulminacyjny. Utwory epickie najczęściej pisane są prozą (czasami wierszem, np. Pan Tadeusz).
2. Gatunki.
W epice występują następujące gatunki: mit, podanie, baśń, opowiadanie, nowela, powieść i jej odmiany (ze względu na temat) – historyczna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna, podróżniczo-przygodowa, fantastycznonaukowa, kryminalna, sensacyjna.
3. Kto opowiada? Narrator
O czym opowiada? O świecie przedstawionym
W jakim celu opowiada? By wyrazić jakąś ideę, myśl
W jakiej formie opowiada? W opisie lub opowiadaniu
4. Narrator i narracja a świat przedstawiony:
a) narracja trzecioosobowa (czasowniki w 3 osobie) – dystans narratora wobec świata przedstawionego, na ogół obiektywizm przedstawienia;
b) narracja pierwszoosobowa (czasowniki w 1 osobie) – narrator jest bohaterem, jego wiedza jest ograniczona, subiektywizm ocen.
5. Świat przedstawiony a rzeczywistość pozaliteracka:
a) fikcyjność świata przedstawionego (świat przedstawiony jest wymyślony przez autora, choć odbija problemy otaczającego świata);
b) składniki realistyczne (zgodne z rzeczywistością, prawdopodobne), fantastyczne (niezgodne z rzeczywistością, nieprawdopodobne), prawdziwe (autentyczne miejsca, prawdziwi bohaterowie);
c) czas fabuły a czas powstania utworu: przeszłość (epika historyczna), teraźniejszość (epika współczesna), przyszłość (epika fantastyczna).
6. Składniki świata przedstawionego:
a) czas,
b) przestrzeń (gdzie i w jakich miejscach?)
c) fabuła (zdarzenia): akcja (ciąg zdarzeń powiązanych więzią przyczynowo-skutkową, zmierzających do celu), wątek (zdarzenia dotyczące jednej osoby);
d) bohaterowie (postać główna, postacie drugoplanowe i epizodyczne).
Liryka
1. Definicja.
Liryka, utwór którego treścią są osobiste uczucia, nastroje i refleksje autora. Utwory liryczne to – najprościejrzecz ujmując – po prostu wiersze. W liryce – osoba, która wypowiada się, nazywana jest podmiotem lirycznym lub określana mianem „ja” lirycznego. To po prostu ten ktoś, kto otwiera przed nami swój świat wewnętrzny i w formie monologu mówi o swoich przeżyciach, wzruszeniach, doznaniach, dzieli się z nami swoją refleksją.
2. Rodzaje liryki.
a) liryka bezpośrednia (osobista) – jeżeli podmiot ujawnia swoje przeżycia wprost, odkrywa je przed czytelnikiem w formie wyznania, najłatwiej ją poznać po pierwszoosobowej formie czasowników lub zaimku „ja”, np.
Gdy cię nie widzę, nie wzdycham, nie płaczę,
Nie tracę zmysłów, kiedy cię zobaczę;
Jednakże, gdy cię długo nie oglądam,
Czegoś mi braknie, kogoś widzieć żądam.
I tęskniąc sobie zadaję pytanie:
Czy to jest przyjaźń? Czy to jest kochanie?A. Mickiewicz, Niepewność
b) liryka pośrednia – jeżeli podmiot liryczny nie ujawnia się wprost, lecz poprzez bezosobową refleksję lub opis, a monolog liryczny występuje w powiązaniu z elementami, np. narracji. Na przykład:
Egzamin konkursowy na króla
wypadł doskonale.
Zgłosiła się pewna ilość królów
I jeden kandydat na króla.
E. Lipska, Egzamin
c) liryka nieosobista – jeżeli przeżycia podmiotu dotyczą jakiejś grupy i wyrażają doświadczenie ogólne i występuje tak zwany podmiot zbiorowy, na przykład:
A myśmy biegli przez trawniki
gdy rozstrzygały się losy historii.E. Lipska, A myśmy biegli
d) liryka inwokacyjna – mówiący w wierszu zwraca się do jakiegoś określonego adresata, „ja” liryczne staje się tu tylko kimś wypowiadającym, a bohaterem utworu jest ten, do którego wypowiedź została skierowana, ten, któremu „ja” liryczne przypisuje pewne przeżycia lub uczucia, na przykład:
Biblio, ojczyzno moja,
Biblio, moja ziemio polska,
Galilejska
I franciszkańska.
R. Brandstaetter, Biblio, ojczyzno moja…
3. Klasyfikacja liryki ze względu na sprawy, które porusza:
a) liryka miłosna – wyraża uczucia miłosne;
b) liryka filozoficzna – wiąże się z poglądami danej epoki na życie człowieka, na poznanie otaczającego świata;
c) liryka religijna – wyraża stosunek człowieka do Boga;
d) liryka patriotyczna – powstaje, gdy pisarz wprowadza do utworu fakty bieżące, gdy utwór jest reakcją na aktualne zjawiska życia społecznego i naradowego.
4. Gatunki liryczne:a) elegia – utwór pełen zadumy i smutku;
b) oda – utwór patetyczny, uroczysty, opiewający wzniosłą ideę lub czyn;
c) tren – utwór poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ją, wywodzi się z kultury antycznej;
d) pieśń – forma liryczna, która posługuje się różnymi środkami językowymi; różnorodna jest też tematyka i wyrażane uczucia;
e) fraszka – krótki utwór o tematyce żartobliwej;
f) hymn – uroczysta pieśń, początkowo w tradycji antycznej poświęcona bogom i herosom, w epokach późniejszych treść hymnów wzbogaciła się o problematykę etyczną i filozoficzną;
g) sonet – wiersz narzucający warsztatową dyscyplinę, nie ograniczającym jednak treści i typu uprawianej poetyki, składa się z dwóch strof czterowersowych plus dwóch trzywersowych, dwie zwrotki czterowersowe: opis albo narracja; dwie zwrotki trzywersowe: refleksja lub wyznanie.
Dramat
1. Definicja.
Dramat – rodzaj literacki obejmujący utwory przeznaczone do wystawienia na scenie.
2. Dwoiste funkcjonowanie dramatu:
a) w postaci pisanej, jak pozostałe rodzaje literackie;
b) w formie konkretyzacji scenicznej, jako dzieło sztuki teatralnej (utwór przeznaczony do wystawienia na scenie).
3. Wyróżniki rodzajowe dramatu:
a) brak narratora,
b) wyrazista, wartka akcja,
c) bohaterowie prezentowani poprzez słowa i czyny,
d) dążność do jedności miejsca i czasu,
e) zapis w postaci tekstu głównego (dialogi, monologi) i pobocznego, tak zwane didaskalia (wskazówki dla reżysera i aktorów).
4. Kompozycja dramatu:
a) realizowanie zasady trzech jedności: miejsca (akcja rozgrywa się w jednym miejscu), czasu (jeden dzień) i akcji (jeden wątek główny);
b) obecność konfliktu dramatycznego – wyjściowego układu zdarzeń, zakładającego walkę o przeciwstawne cele, w którą angażują się mniej lub więcej wszyscy bohaterowie;
c) źródło konfliktu dramatycznego – skonstruowanie dwóch kontrastowych bohaterów o sprzecznych dążeniach.
5. Klasycznie przebiegająca akcja w dramacie:
a) ekspozycja:
b) zawiązanie akcji;c) rozwój akcji;
d) punkt kulminacyjny;
e) rozwiązanie akcji.
6. Rodzaje dramatu: tragedia, komedia, dramat właściwy, opera, operetka, szopka.
