Geneza, cele i porazki ONZ
HISTORIA POWSTANIA
Koncepcja utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych została opracowana dwóch konferencjach państw alianckich, pod koniec II wojny światowej. Już wcześniej alianci postanowili powołać organizację, która zastąpiłaby nieudolną Ligę Narodów. Fazami poprzedzającymi utworzenie ONZ były:
– Spotkanie przywódców mocarstw zachodnich na wodach Oceanu Atlantyckiego (na pancerniku „Prince of Wales”). Rezultatem była m.in. Karta Atlantycka –podpisana 14.08.1941r.
– Deklaracja Narodów zjednoczonych podpisana 1.01.1942r. początkowo przez 26 państw współtworzących koalicję antyhitlerowską.
Na konfederacjach w Dumbarton Oaks (08.-10.1944r.) i w San Francisco (25.04.-26.06.1945r.)ustalono, jaką formę przybrać ma nowa organizacja. Za datę powstania ONZ przyjmuje się dzień 24.10.1945r., kiedy to w życie weszła Karta Narodów Zjednoczonych, będąca podstawowym aktem prawnym regulującym cele, zasady działania i strukturę ONZ. Dzień ten jest uznawany Dniem Narodów Zjednoczonych.
CZŁONKOWSTWO
Wśród członków ONZ wyróżnia się szczególną grupę –tzw. Członków założycieli- to państwa, które brały udział w konfederacji w San Francisco (50) oraz Polska, która w konfederacji tej nie uczestniczyła ze względu na brak rządu uznanego na forum międzynarodowym, ale wcześniej podpisała Deklarację Narodów Zjednoczonych, a następnie podpisała Kartę NZ (16.10.1945r.) i ratyfikowała ją.
Członkiem ONZ może być każde państwo, które jest państwem miłującym pokój, które przyjmie zobowiązania znajdujące się w Karcie Narodów Zjednoczonych i będzie zdolne i zdecydowane zobowiązania te wypełniać. Zgodnie z Kartą NZ państwa ubiegające się o przyjęcie do ONZ musza przekonać Radę Bezpieczeństwa i dwie trzecie zgromadzenia ogólnego, że są gotowe wypełnić powyższe warunki. W praktyce ONZ przyjmowała w swe szeregi wszystkie państwa, ubiegające się o miejsca. W rezultacie liczba 51 państw pierwotnych urosła do w 1960r. Do stu, a pod koniec 1991r. Do stu sześćdziesięciu sześciu. Większość nowych członków to byłe terytoria kolonialne i mandatowe.
Karta zezwala także na zawieszenie lub wykluczenie członka, który uporczywie łamie zasady obowiązujące w organizacji. Jak dotychczas ONZ nie skorzystała z tego prawa.
CELE
Założyciele ONZ wyznaczyli organizacji trzy główne cele. Miały one stanowić przeciwwagę dla polityki agresji państw osi, której punktem kulminacyjnym była II wojna światowa. Pierwszym i najważniejszym celem ONZ jest utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Założyciele organizacji stwierdzili, że powinna ona „rozwijać przyjazne stosunki między narodami, oparte na poszanowaniu zasad równości i prawa do samookreślenia narodów…”. Zadaniem ONZ jest również tłumienie aktów agresji i innych naruszeń pokoju. Po drugie, ONZ powinna „rozwijać współpracę państw w rozwiązywaniu międzynarodowych problemów o charakterze ekonomicznym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym” oraz zachęcać państwa członkowskie do „Przestrzegania praw człowieka i popierania idei wolności dla wszystkich, niezależnie od rasy, płci, języka czy religii…”. W efekcie twórcy ONZ zawarli w Karcie NZ (konstytucji ONZ) idee demokratyczne, głoszone podczas wojny przez państwa alianckie –przede wszystkim przez Stany Zjednoczone.
STRUKTURA
ONZ składa się z pięciu zasadniczych organów. Każde z nich, za wyjątkiem Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, który urzęduje w Hadze, ma swą siedzibę w Nowym Jorku.
1) Zgromadzenie Ogólne- organ składający się z przedstawicieli wszystkich państw członkowskich, którzy mają przedyskutować każdy problem wchodzący w zakres kompetycji ONZ. Każde państwo dysponuje 1 głosem. Uchwały podejmowane są większością dwóch trzecich głosów w sprawach ważnych i zwykłą większością w pozostałych przypadkach. Dwa razy w roku odbywają się sesje zwyczajne. W nagłych wypadkach- sesje nadzwyczajne. Zadaniem Zgromadzenia Ogólnego jest:
Zatwierdzanie członkostwa nowoprzyjętych państw,
Zatwierdzenie nowowybranego Sekretarza Generalnego,
Rewizje Karty NZ,
Sprawy pokoju, bezpieczeństwa itp.
2) Rada Bezpieczeństwa- organ wykonawczy, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju. W jego skład wchodzi 15 członków: 5 członków stałych (Chiny, Francja, Wielka Brytania, USA, Rosja –państwa, które odegrały w II wojnie światowej rolę „wielkich mocarstw”) i 10 niestałych -5 z nich wybierani co dwa lata i 5 co rok przez Zgromadzenie Ogólne. Członkowie niestali wybierani są wg „zasady sprawiedliwości geograficznej” (tzn. 5 z Afryki i Azji, 2 z Ameryki Łacińskiej, 2 z Europy Zachodniej i 1 z Europy Wschodniej). Decyzje podejmowane są większością 9 głosów. Stali członkowie mają jednak prawo do „weta”. Zadaniami Rady Bezpieczeństwa ONZ są:
Pokojowe załatwianie sporów,
Podejmowanie akcji w stanie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji,
Popieranie układów regionalnych w celu utrzymania pokoju.
3) Rada Gospodarczo– Społeczna- organ o najszerszym zakresie kompetycyjnym. Liczy 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na okres 3 lat. Jej zadaniem jest:
Rozwiązywanie zagadnień postępu i rozwoju gospodarki,
Rozwiązywanie problemów zatrudnienia ludności,
Ochrona zdrowia,
Wspieranie kultury,
Powszechne postrzeganie praw człowieka.
4) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS) – jest to organ sądowy Organizacji Narodów Zjednoczonych, uprawniony do wydawania orzeczeń prawnych w każdej wniesionej sprawie. Sędziowie MTS są wybierani przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa –po piętnaście sędziów międzynarodowych na 9 lat. Sędziowie MTS nie mogą zajmować żadnych stanowisk politycznych i administracyjnych. Zadania:
Rozstrzyganie spraw międzynarodowych,
Przygotowanie tzw. opinii doradczych w różnych kwestiach prawnych.
5) Sekretariat- główny organ administracyjny. Na jego czele stoi Sekretarz Generalny, którego wybiera Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Sekretarz jest wybierany raz na 5 lat. Łączy on funkcje najwyższego funkcjonariusza ONZ z rolą mediatora międzynarodowego. Jak dotąd stanowisko to zajmowało sześć osób: Trygve Lie (Norwegia), Dag Hammarskjold (Szwecja), U Thant (Birma), Kurt Waldheim (Austria), Javier Perez de Cuellar (Peru), Boutros Boutros Ghali (Egipt).
6) Rada Powiernicza –sprawowała kontrolę nad procesem uzyskiwania autonomii przez tzw. obszary powiernicze (głównie kolonie, które Niemcy utraciły w wyniku I wojny światowej) i wszystkie inne niesamodzielne terytoria objęte Międzynarodowym Systemem Powierniczym. Z jedenastu krajów objętych tym systemem dziesięć uzyskało niepodległość lub weszło w federację z sąsiadującym państwem. Wobec likwidacji systemu powiernictwa Rada Powiernicza zakończyła swoją działalność.
W strukturze ONZ oprócz w/w organów, występują tzw. Agencje wyspecjalizowane. Są to m.in.:
ILO – Międzynarodowa Organizacja Pracy,
FAO – Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa,
UNESCO – Organizacja do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury,
WHO – Światowa Organizacja Zdrowia,
Bank Światowy – Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju
IDA – Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju,
IFC – Międzynarodowa Korporacja Finansowa,
IMF – Międzynarodowy Fundusz Walutowy,
ICAO – Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego,
UPU – Powszechny Związek Pocztowy
ITU – Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny,
IMO – Międzynarodowa Organizacja Morska,
FAD – Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa, które podlegają Zgromadzeniu Ogólnemu i Radzie Bezpieczeństwa, i inne:
IAEA – Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej,
UNICEF – Fundusz Pomocy Dzieciom,
UNRWA – Agencja do spraw Pracy i Opieki Społecznej,
UNHCR – Urząd Wysokiego Komisarza do Spraw Uchodźców.
ROLA I DZIAŁANIA
Wysiłki ONZ na rzecz pokoju były podkopywane przez różnice polityczne dzielące kraje członkowskie, szczególnie w okresie zimnej wojny. Sesje Zgromadzenia Ogólnego równie często odzwierciedlały harmonię, co niezgodę między narodami. Działalność Rady Bezpieczeństwa hamował brak jednomyślności między wielkimi mocarstwami i Rada rzadko kiedy mogła zrealizować swoją funkcję. Pierwszym wyjątkiem była decyzja o udzieleniu pomocy wojskowej Korei Południowej (06.1950r.), kiedy na sesji zabrakło delegacji radzieckiej. Wprowadzenie sankcji dyplomatycznych i ekonomicznych wobec Rodezji Południowej (12.1966r.) i nałożenie embarga na dostawy broni do Afryki Płd. (11.1977r.) odzwierciedlają wolę współdziałania wielkich mocarstw przeciwko reżimom białej mniejszości w Afryce nawet w okresie zimnej wojny. Ich współpraca umożliwiła również wprowadzenie w życie decyzji rady o ekonomicznych i militarnych sankcjach wobec Iraku (1990r.)
Wkład ONZ w utrzymywanie pokoju nie ogranicza się jednak tylko do wprowadzania sankcji. Rada Bezpieczeństwa zainicjowała szereg operacji pokojowych. Siły pokojowe ONZ były wysyłane w różne strony świata, m.in. na Cypr (1964r.), Wzgórza Golan (1974r.) i do Libanu (1978r.)
Sesje Zgromadzenia Ogólnego, choć przekształcają się czasami w posiedzenia propagandowe, stanowią jednak forum, na którym państwa mogą „sobie ulżyć” lub, jak powiedział Churchill „zmienić wojaczkę na kłapanie jadaczką”.
Kolejni Sekretarze Generalni odegrali zasadniczą rolę, podobnie jak Trybunał Sprawiedliwości, który pozwala na uregulowanie sporów za pośrednictwem tej instytucji prawnej, w rozstrzyganiu konfliktów międzynarodowych.
O roli ONZ w przywracaniu pokoju świadczą wydarzenia z lat 1988 i 1989, kiedy to ONZ odegrało kluczową rolę w rozwiązaniu trzech zadawnionych i niezwykle trudnych problemów. Doprowadziła do zawieszenia broni i kontrolowała jego przestrzeganie po wojnie iracko-irańskiej (wojna w Zatoce Perskiej: wojska irackie pod dowództwem Saddama Husajna zajmują Kuwejt. Wojska ONZ, wśród których przeważają Amerykanie, przeprowadzają operację „Pustynna burza” – pokonują Husajna i wyzwalają Kuwejt.) Asystowała przy wycofywaniu się wojsk radzieckich z Afganistanu, odegrała dużą rolę w rozwiązaniu problemu namibijskiego. Podjęcie akcji na taką skalę jak np. decyzja o przeprowadzeniu wspólnej operacji zbrojnej przeciw Irakowi (1990r.) było możliwe tylko dzięki współpracy pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa pod koniec lat osiemdziesiątych.
Organizacja Narodów Zjednoczonych może także pochwalić się pewnymi sukcesami w innych dziedzinach. Działa na rzecz przyspieszenia procesu nadawania niepodległości byłym koloniom i uczyniła wiele, by okrucieństwa poszczególnych rządów stały się sprawą społeczności 978międzynarodowej. Zabiegała o zaspokojenie potrzeb ekonomicznych, socjalnych, edukacyjnych i zdrowotnych ludzkości krajów Trzeciego Świata, poprzez wyspecjalizowane agencje takie jak w/w WHO czy UNICEF.
Mimo to ONZ jest często krytykowana za „selektywne oburzenie”, które każe jej potępiać tylko niektóre państwa za pogwałcenie praw człowieka, a także za przeznaczanie ogromnych sum z budżetu agencji na finansowanie rozbudowanej biurokracji.
Tak więc efekty działania Organizacji Narodów Zjednoczonych są różnorodne. Organizacja nie spełniła oczekiwań jej założycieli, ale nie poniosła też całkowitej porażki –wielokrotnie udowodniła swą przydatność w rozwiązywaniu konfliktów na arenie międzynarodowej. ONZ jest wolnym stowarzyszeniem państw opartym na zasadzie suwerenności członków. Innymi słowy, ONZ może zrobić tylko tyle, na ile pozwolą jej państwa członkowskie
