Geneza nazwy, chronologia i periodyzacja: Pojęcie barok wprowadzono w końcu ubiegłego stulecia nadając określenie stylowi Jana Andrzeja Morsztyna. Wcześniej epokę tę określano nazwami o negatywnym zabarwieniu (np. epoka upadku). Było to spowodowane klasycystycznym podejściem do świata ówczesnych badaczy. Termin ten by wyzbyty akcentu wartościującego, tajemniczy. Prawdopodobnie pochodzi od portugalskiego słowa baroko oznaczającego kapryśny wytwór sztuki. Trwał w Europie i Polsce od 70 lat XVI wieku do połowy XVIII wieku. Kultura barokowa dominowała w XVII wieku. Wtedy to w roku 1596 Zygmunt III Waza przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy ? RP utraciła centralny ośrodek kulturalny i polityczny. Malało znaczenie dworu królewskiego, a rosło znaczenie dworów magnackich. Okresy baroku. wiek XVI – narodziny baroku w sztuce włoskiej, poeta przełomu M. S. Szarzyński; wiek XVII ? rozkwit baroku; wiek XVIII ? rokoko epoki saskiej, schyłek baroku. Najważniejsze wydarzenia historyczne: Polska Europa 1573 ? I wolna elekcja ? Henryk Walezy królem; 1576-86 ? Stefan Batory ?=> król Polski; 1579-82 ? wojna moskiewska; 1587-1632 ? Zygmunt III; 1596 – unia brzeska; 1609-1619 – wojna moskiewska; 1621 ? zwycięstwo pod Chocimiem; 1629 ? rozejm ze Szwecją w Altmarku; 1632-1634 ? wojna moskiewska; 1632-1648 ? Władysław IV; 1648 ? powstanie Chmielnickiego; 1648-68 ? Jan Kazimierz; 1648-52 ? wojna z kozakami; 1652 ? pierwsze zerwanie sejmu; 1654 ? Chmielnicki poddaje się Moskwie. Wojna z Moskwą; 1655-60 ? wojna szwedzka (POTOP); 1657 ? utrata zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi; 1660 ? pokój w Oliwie; 1669-73 ? Michał Korybut Wiśniowiecki; 1673 ? bitwa pod Chocimiem II; 1674-96 ? Jan III Psychopata (Sobieski); 1683 ? odsiecz wiedeńska; 1697-1733 ? August II królem RP(A); 1700-21 ? wojna północna; 1704 ? Stanisław Leszczyński królem Polski; 1717 ? sejm niemy; 1733 ? ponowna elekcja Leszczyńskiego; 1733-35 ? wojna sukcesyjna polska; 1735-63 ? August III. 1588 ? początek angielskiej potęgi morskiej; 1613 ? Romanowie na tronie carskim; 1613-48 ? wojna trzydziestoletnia; 1648 ? pokój westfalski; 1683 ? odsiecz Wiednia; 1689-1725 ? Piotr Wielki; 1700-21 ? wojna północna; 1701 ? Fryderyk I królem pruskim; 1740 ? Fryderyk II królem pruskim. Przemiany społeczno gospodarcze: kraj wielonarodowościowy (Polacy ? 40%); antagonizmy społeczne => szlachta zagrodowa ? magnateria (wzrost znaczenia magnaterii); zły stan gospodarki ? upadek miast i zubożenie chłopstwa; wojny przez cały XVII; upadek autorytetu władzy królewskiej; nietolerancja religijna (zakaz nabożeństw protestanckich, wzrost znaczenia duchowieństwa w polityce, cenzura); sprawa chłopska -powstanie ? 1648. Odkrycia naukowe i wynalazki techniczne: 1604 ? Johannes Kepler ? teoria okularów i projekcji odwróconego obrazu na siatkówce; 1609 ? Galileusz ? prawo swobodnego spadania ciał; 1611-13 ? w okolicach Kielc zbudowano pierwszy wielki piec hutniczy; 1612 ? Galileusz naucza o obrocie Słońca wokół osi; 1616 ? Galileusz ? teoria przypływu i odpływu; 1618 ? III prawo ruchu planet ? Kepler; 1622 ? Holender Cornelius Drebbel spędza 2 godziny w Tamizie w zbudowanej przez siebie łodzi podwodnej; 1633 ? Galileusz wypiera się przed sądem inkwizycji w Rzymie heliocentrycznej budowy świata; 1637 ? Rene Descartes rozwija geometrię analityczną ? liczby rzeczywiste i urojone; 1638 ? Galileusz ? prawo wahadła, teoria sprężystości i wytrzymałości materiału; 1643 ? Vincenzo Viviani wyjaśnia naukowo dlaczego pompy ssące nie mogą podnieść wody wyżej niż na 32 stopy; 1644 ? Torricielli ? barometr rtęciowy; 1650 ? Grimmaldi ? zjawisko załamywania światła i interferencji; 1665 ? Karol II (król Anglii) buduje obserwatorium w Greenwich; 1669 ? Izaak Newton udowadnia prawa grawitacji; 1671 ? Izaak Newton ? rachunek różniczkowy; 1674 ? Denis Pappin wynajduje zawór bezpieczeństwa do swojego, pracującego pod ciśnieniem szybkowaru; 1676 ? Gottfried Wilhelm Leibnitz ? zasady rachunku różniczkowego, a w 1686 – całkowego; 1678 ? zasada sprężystości by Robert Hook?; 1687 ? III zasada dynamiki by Izaak Newton (patrz fizyka II); 1690 ? polaryzacja światła ? Chrystiaan Huygens; 1711 ? po 21 latach zastoju umysłowego Thomas Newcomen zbudował pierwszą maszynę parową zdatną do wykorzystania praktycznego; 1714 ? Gabriel Fahrenheit ? pierwszy termometr rtęciowy; 1748 ? Benjamin Franklin wynalazł piorunochron. Poglądy filozoficzne: Odpowiedzią na wstrząs poznawczy były w epoce Baroku dwojakie postawy. Z jednej strony zrodziło się przekonanie o bezradności człowieka wobec potęgi Boga rządzącego owym niezmierzonym światem, który wymyka się ludzkiemu poznaniu. Z drugiej zaś ukształtował się pogląd o potędze rozumu, odkrywającego tajemnice Boga i Wszechświata, poznającego prawa kierujące naturą. Konsekwencją tej postawy stał się nie tylko optymizm poznawczy, ale i przekonanie, że uzbrojony w wiedzę człowiek jest w stanie zapanować nad siłami przyrody. Na gruncie tego drugiego poglądu rozwinęły się w XVII w. takie kierunki metodologiczne jak empiryzm i racjonalizm. Fundamentalne dla racjonalizmu znaczenie miało dzieło Francuza Rene Descartes?a, w Polsce zwanego Kartezjuszem. Z wykształcenia matematyk, z zamiłowania żołnierz, osiadł w Holandii, w którym to kraju napisał swoje najważniejsze prace. O teorii kartezjańskiej mówi się, w ślad za jej twórcą, jako o przewrocie w filozofii. Istota tego przewrotu polegała na badaniu rzeczywistości poprzez analizę narzędzi i metod poznania. Za prawdziwe narzędzie poznania Kartezjusz uznał rozum ludzki, odrzucając wiarygodność doznań osiągalnych za pomocą zmysłów (wzroku, słuchu, itd.). Proces myślenia filozof ten wyniósł do rangi jedynego procesu poznawczego, określającego zarazem samo istnienie człowieka. ?Myślę, więc jestem?- brzmiała słynna dewiza kartezjańska. W ?Rozprawie o metodzie? Kartezjusz podjął problem rozumowych podstaw nauki i stworzył teorię, zgodnie z którą fundament ten tworzy wiedza typu matematycznego. Rozum znalazł się również w centrum refleksji Francuza Blaise?a Pascala. Pascal, głosząc samodzielność rozumu, poczesne miejsce w procesie poznania przypisywał równocześnie ?porządkowi serca?- uczuciu i wierze. Sam był człowiekiem głęboko religijnym, przedstawicielem szkoły filozoficzno- religijnej zwanej jansenizmem. Twórcą jansenizmu był biskup Ypres Corneille Jansen- stąd nazwa kierunku. Jansenizm, który inspirował filozofów francuskich i myśl chrześcijańską następnego, XVIII stulecia, nawiązywała do poglądów Kalwina. Głosił teorię zbawienia, zgodnie z którą jest ono łaską daną od Boga. Obdarzony wolną wolą człowiek nie ma więc wpływu na pośmiertne zbawienie, względnie potępienie. Jensenizm- znów zgodnie z protestantyzmem- przywiązywał wielką wagę do prostoty życia chrześcijan. Prądy Artystyczne: W okresie baroku wielkim centrum artystycznym stał się Rzym, do którego zjeżdżali artyści z całej Europy. Kościół katolicki przetrwał reformację protestancką i okrzepł ponownie w wyniku kontrreformacji. Twórcy we Włoszech, będąc katolikami, z przekonaniem starali się utwierdzać autorytet Kościoła poprzez zobrazowanie dla wiernych Pisma Świętego, traktowanego jak namacalna rzeczywistość. Miał temu służyć przekonujący realizm malarstwa barokowego, przepojony spotęgowaną uczuciowością. ( Caravaggio, Gemlileschi, Guercino ) B.FLAMANDZKI W XVII wieku Flamandia stanowiła główną ostoję katolicyzmu w protestanckiej północnej Europie. Pozostała pod władzą Hiszpanii, podczas gdy Północne Niderlandy wybiły się na niepodległość; w tej sytuacji na sztukę flamandzką najsilniej wpływały więzi z Hiszpanią, a także kontrreformacja. Jest to widoczne wyraźnie w twórczości Rubena, jak również van Dycka. B.HISZPAŃSKI Malarstwo w XVII-wiecznej Hiszpanii było pod głębokim wpływem Kościoła, częściowo także z powodu religijnej żarliwości, jaka cechowała przedstawicieli hiszpańskiej dynastii Habsburgów. Król Filip II i jego dwaj następcy: Filip III i IV, podtrzymywali religijną ortodoksję przy współdziałaniu niesławnej hiszpańskiej inkwizycji, organizacji kościelnej stworzonej dla prześladowania wszelkiego rodzaju ?herezji?; wliczano do nich również protestantyzm. Hiszpańska sztuka barokowa była głównie dewocyjna w charakterze, lecz istniał także niezbyt silny nurt malarstwa dworskiego; zachowało się także trochę przedstawień mitologicznych i scen oraz martwych natur np. Diego Velazques B.HOLENDERSKI Życie toczyło się w dramatycznej atmosferze, najpierw rewolucji, potem walki w obronie wolności. Nowy porządek oparty był na sprawiedliwości społecznej i na duchowej surowości. W myśl zasad kultu kalwińskiego obdarto kościoły z wszelkiej dekoracji, a w malarstwie świeckim w pełni doszedł do głosu realizm i zwykłe, codzienne sprawy. ( Rembrandt, Vermeer, Hals ) B.FRANCUSKI Francuzi zasłynęli jako mistrzowie pejzażu. Największe nazwiska w tej dziedzinie to Poussin i Lorrain, pozostali pod silnym wpływem klasycyzmu włoskiego. ROKOKO styl ten narodził się we Francji i zapanował w XVIII w. w całej Europie. Nazwa pochodzi od fr. słowa rocaile => styl o dominujących motywach ?kogucich grzebieni? i muszli. Sztukę rokokową długo uważano za lekką, błahą, pozbawioną powagi dawniejszych dzieł ( Watteau, Fragonand, Guardi, Canaletto ). Gatunki literackie: fraszki; sonety; wiersze (również polityczne); poematy (miłosne, rycerskie, religijne); liryki religijne; pamiętniki; pieśni; statuty; dialogi moralne i filozoficzne; eposy; komedie i dramaty (także komediodramaty). Charakterystyczne cechy stylu: Styl sztuki barokowej różnicuje się w trzech zasadniczych nurtach: w baroku tzw. dekoracyjnym, w barokowym klasycyzmie i barokowym realizmie; późną fazę stanowi rokoko ? styl fantazyjny i lekki. Konfrontacja z renesansem wyłoniła pięć par opozycji, z których uwydatniły się zwłaszcza: płaskość ? głębia; forma zamknięta ? otwarta; jasność ? niejasność (II człony odnoszą się do baroku). Można przyjąć, że w sztuce baroku uwidacznia się szczególnie dynamiczne ujęcie przestrzeni, skłonność do wyjaskrawiania kontrastów, efektów świetlnych i ekspresywnych gestów, a także ujęć malarskich podkreślających stosunki przestrzenne między przedmiotami przedstawianymi tak, aby zaznaczyć ich trójwymiarowość. 2 ŚWIATOPOGLĄD CZŁOWIEKA EPOKI BAROKU (geneza, cechy). W baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to i powstanie Chmielnickiego, i ?potop? szwedzki i wojna z Turcją. Czasy króla Jana Kazimierza były ogromnie niespokojne, z kolei czasy saskie (August II Mocny) ? to epoka kryzysu. Było to więc stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmienny, kiedy życie trwa tak krótko? Czy zgodzić się z jego ulotnością, czy może szukać tego, co trwałe, czego czas nie narusza? I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, dlatego bliski ideałom wieków średnich. Świadomość istnienia w nietrwałym świecie podległym działaniu czasu, a zarazem poczucie nieskończonej wieczności i konieczności samookreślenia się wobec obu tych opozycji ukształtowały niespokojny rytm ówczesnej literatury i sztuki, ujawniły wewnętrzne rozdarcie jednostki. Człowiek ? świadomie przeżywający swe istnienie ? musiał zatem przyjąć jakąś zdecydowaną postawę z wszystkimi jej ostatecznymi konsekwencjami: wybierał więc albo zgodę na świat, nietrwały, lecz piękny, a ciesząc się jego urokami, wyrażał wdzięczność Stwórcy, albo też, odrzucając łudzące ponęty świata, poszukiwał wartości trwałych, ?ostatecznego, niewzruszonego portu? zbawienia. Pierwszą z tych postaw reprezentowali tzw. poeci światowych rozkoszy, drugą ? poeci ?metafizyczni?, usiłujący rozwiązać zagadkę bytu. Należy przy tym pamiętać, iż religia, która mogła być oparciem w wewnętrznych zmaganiach człowieka, w dużej mierze utraciła wartość jedynego, niepodważalnego autorytetu. Reformacja wyostrzyła bowiem problem duchowych decyzji (w co i jak wierzyć), ujawniła konkurencyjność postaw wyznaniowych: katolików i niekatolików, ukazała dramatyzm wyboru którejś z możliwych dróg. Stąd też m.in. wynikało poczucie zagrożenia, zaznaczające się najsilniej w pierwszym okresie baroku. PORÓWNANIE ZE ŚWIATOPOGLĄDEM RENESANSOWYM. RENESANS BAROK Człowiek jest mądry, ma swój rozum Człowiek jest wątły, niebaczny Afirmacja istnienia Życie ludzkie jest cierpieniem i to Bóg człowieka na to skazał Człowiek osiąga harmonię Człowiek rozdwojony w sobie Świat idealny dla człowieka ? ład, harmonia Świat pełen pokus i zła, świat przeciwko człowiekowi Życie, byt doczesny dotyczyły konkretnych zjawisk Byt wieczny, człowiek jako postać we wszechświecie Bóg ? jedyna wszechwładna istota, doskonała, dobra Istnieje zarówno Bóg jak i szatan. Bóg jest wymagający, niewyrozumiały Bóg i świat są doskonałe. Bóg jest dobru i miłościwy, jest dobrym ojcem Bóg postawił człowieka wobec możliwości wyboru, wystawia go na próbę, oczekuje uległości, jeśli człowiek jest za słaby, Bóg go kara; człowiek boi się Boga, który nie jest wyrozumiałym sędzią B.PASCAL (?MYŚLI?), M.SĘP-SZARZYŃSKI (SONETY), D.NABOROWSKI (?MARNOŚĆ?, ?KRÓTKOŚĆ ŻYWOTA?) O SYTUACJI CZŁOWIEKA W ŚWIECIE. PROBLEM PRZESTRZENI I CZASU. ANTYNOMIE. REFLEKSJE O SŁABOŚCI I ZNIKOMOŚCI CZŁOWIEKA. Pascal ?Myśli?: część pierwsza: Człowiek bez Boga ? ?….czymże jest człowiek w przyrodzie? Nicością wobec nieskończoności, wszystkim wobec nicości, pośrodkiem między niczym a wszystkim. Jest nieskończenie oddalony od rozumienia ostateczności: cel rzeczy i ich początki są dlań zawsze ukryte w nieprzeniknionej tajemnicy: równie niezdolny jest dojrzeć nicość, z której go wyrwano, jak nieskończoności, w której go pogrążono.? Jesteśmy ograniczeni w każdym kierunku, nasze zmysły nie są w stanie wychwycić nic krańcowego. My sami złożeni jesteśmy złożeni z dwóch różnorakich natur i przeciwnych natur, z duszy i ciała. Człowiek jest dla siebie samego najbardziej zadziwiającym przedmiotem w naturze. Życie ludzkie jest krótkie, wchłonięte w wieczność będącą przed nim i po nim. Część druga: Człowiek z Bogiem – Pascal nawiązał w nie do zasady niesprzecznego współistnienia wiary i rygoryzmu naukowego. Człowiek nie może w sposób bezsporny dowieść istnienia bądź nieistnienia Istoty Najwyższej, musi jednak przyjąć jedną z tych dwu możliwości. Badania naukowe w XVII wieku koncentrują się na fundamentalnych dla nowoczesnej wiedzy pojęciach czasu i przestrzeni ; uczeni ujmują wszechświat jako sprawny mechanizm, którego funkcjonowanie chcą poznać. Ten gwałtowny rozwój ścisłych dyscyplin zderza się z niejako oficjalną nauką Kościoła ujętą w ścisły system scholastyczny. Uczeni nie kwestionując wiary i religii, atakują słabe punkty tego systemu. Uważają, że dowodzenie istoty wiary argumentami rozumowymi jest bezsensowne, jako że prawdy ku tej wierze wiodące ?przekraczają naszą zdolność pojmowania?. W ten sposób zaznaczył się rozdział rozumu i wiary; dokonał się nadto akt rozdzielenia ducha i materii. Cała człowiecza ?godność spoczywa w myśli?, oświadcza Pascal. Wie, że zdolność poznawcza człowieka jest ograniczona, stwierdza, że duch i materia zjednoczone w ludzkiej istocie udaremniają ?czystość? rozumowania, mącą je. Pisarz doświadcza i wyraża dramatyzm sytuacji człowieka, który jest samą ?sprzecznością?: ?sędzią wszechrzeczy i bezrozumnym robakiem ziemnym; piastunem prawdy i zlewem niepewności oraz obłędu?. Wskazuje na człowieka jako na znikomy punkt w ogromie wszechświata i w niepojętej wieczności, na ludzką drobinę wyposażoną w pragnienie poznania i sprawiedliwości. M.Sęp-Szarzyński : Sonet IV ?O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem?: monolog człowieka uznającego Boga za dobro najwyższe, który stara się do niego zbliżyć przez walkę z pokusami i ułomnością natury. Sonet opowiada o wojnie człowieka z szatanem, w której stawką jest nasze życie wieczne. Po stronie szatana opowiada się wszystko, co ziemskie: świata łakome marności, dom-ciało dla zbiegłych słabości, są to kusicielskie siły, dobra ziemskie, zazdroszczące duszy i napastujące ją nieustannie. Życie człowieka to ciągła walka i zabiegi o dobra materialne. Jednak folgowanie pokusom może doprowadzić do odsunięcia od Boga. Istnieją bowiem dwie równoważne siły przewyższające człowieka, który staje się elementem przetargu. Jest on wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie. Dwoistość ludzkiego istnienia przejawia się w sferze oddziaływań boskich (dusza ciągnie ku Bogu) i sferze oddziaływań szatana (ciało ciągnie ku szatanowi). Obecność tej dwoistości prowadzi do wewnętrznego konfliktu. Działania, jakie człowiek podejmuje nie zawsze są skuteczne. Pokój i szczęście są dopiero w bliskim kontakcie z Bogiem ? prośba do Boga o pomoc. Sonet V ?O nietrwałej miłości rzeczy świata tego?: utwór rozróżnia dwie miłości: trwałą ? celem jej jest Bóg i nietrwałą ? jej obiektem są rzeczy doczesne. Właściwością ludzkiego istnienia jest miłość, jest do niej stworzony. Jeśli to uczucie mu nie towarzyszy jest uboższy, nie czerpie satysfakcji z życia. Jednak jeśli kocha, to może stracić obiekt swojej miłości, może się do nie rozczarować i to prowadzić będzie do cierpienia. Idealizujemy bowiem rzeczy, które kochamy, a wszystko co doczesne mija. Człowiek nie jest szczęśliwy w życiu doczesnym, gdyż nie może osiągnąć wszystkiego, czego chce, musi ciągle walczyć. Obraz świata i człowieka w nim jest pesymistyczny, co wynika z faktu, że człowiek jest skazany na zmaganie się z dwoistością, nie znajduje oparcia w Bogu, który jest surowym sędzią czekającym na jego potknięcia; nie może więc zaznać szczęścia, gdyż zabiega o rzeczy przemijające. Życie człowieka ukazane jest jako cierpienie dalekie od ideału radości życia. D.Naborowski ?Krótkość żywota?: utwór ukazuje nietrwałość ludzkiego życia. Przemijalność całych pokoleń człowieczych została ujęta w syntezie: ?Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi?. Jest to rozważanie istoty życia ludzkiego w perspektywie uniwersalnej, w wymiarze boskim, człowiek jest nie tylko przechodniem w świecie, który trwa wiecznie, czas życia ludzkiego jest jedynie ?dźwiękiem, cieniem, dymem, wiatrem, błyskiem, głosem, punktem?. Nic nie trwa wiecznie. Dla wielu ludzi życie kończy się już w kołysce, wielu już od dnia narodzin było ?skazanych? na śmierć. FUNKCJA NAWIĄZANIA DO BIBLII W WIERSZU ?MARNOŚĆ?. Już sam tytuł wiersza ?Marność? przynosi skojarzenia z biblijną ?Księgą Kocheleta?. Kochelet, czyli kaznodzieja przemawiający do zebranych na zgromadzeniach, nauczał o istocie bytu ludzkiego na ziemi. Słynne powiedzenie: ?marność nad marnościami i wszystko marność? stanowi przesłanie całej ?Księgi?. Marnością jest wszystko co ziemskie, materialne, doczesne. Wszystko w życiu przemija, każda przyjemnostka ma swój szybki koniec, stałą wartością jest tylko Bóg i to, co duchowe. Kochelet wskazuje więc na cel życia: należy odrzucić doczesne pokusy i skoncentrować się na wierze, duchu, wartościach ponadczasowych. Naborowski, nawiązując do przesłania Kocheleta, prezentuje swój własny sposób rozumienia świata. Dostrzega, że ?świat hołduje marności?, ale nie wyciąga z tego wniosków skrajnych. Nie nawołuje do odrzucenia wszystkiego co ziemskie i doczesne, nie wzywa do ascetycznego umartwiania ciała. Radzi natomiast umiar, znalezienie złotego środka w życiu, prowadzenie spokojnego, uporządkowanego życia w zgodzie z Bogiem. Bóg jest bowiem celem życia człowieka, należy więc żyć tak, jak każą przykazania, pamiętając o karze za grzechy, ale nie wpadając przez tę ?bojaźń bożą? w jakieś skrajności. ŻYCIE LUDZKIE JAKO SEN W WIERSZU Z.MORSZTYNA ?ŻYWOT ? SEN I CIEŃ?. M. Sęp-Szarzyński (1550-1581) – poeta epoki przełomu… Zmarły przedwcześnie Mikołaj Sęp Szarzyński, o którego życiu do dziś wiadomo bardzo niewiele, jest uważany za twórcę zapowiadającego nową jakość w literaturze polskiej. Chronologicznie Szarzyńskiego zaliczać należy jeszcze do epoki odrodzenia jednak charakter jego wierszy daleko wykracza poza czysto renesansowe zainteresowania. Wierze Sępa są przeniknięte lękiem egzystencjalnym i poczuciem niepewności bytu ludzkiego, co powoduje, że twórczość Szarzyńskiego zalicza się do poezji metafizycznej. Wszelkie obawy i rozterki poety miały podłoże światopoglądowe, wynikały ze zmiany wiary, gdyż najprawdopodobniej Sęp w młodości przeszedł z luteranizmu na katolicyzm. Wywołało to w poecie prawdziwy wstrząs światopoglądowy. Do końca życia nie opuściły go wątpliwości , czy wybór, którego dokonał, był słuszny i dostatecznie uzasadniony. Jego wiersze przepełnia również lęk przed Bogiem, przedstawionym jako Stwórca wspaniały i wszechmocny, ale z drugiej strony, bezlitośnie karzący niewiernych i nieposłusznych. Jego twórczość nasycona jest cechami stylistycznymi charakterystycznymi dla baroku: elipsy szyk przestawny zawiłość mocne efekty …Kontrreformacja i jej następstwa… Na kształt epoki szczególny wpływ wywarła kontrreformacja triumfująca w Europie i ogarniająca swym zasięgiem również Polskę. Był to wielki ruch skierowany przeciw reformacji, kontrofensywa kościoła katolickiego. W Europie kontrreformację zapoczątkował sobór trydencki (1545-1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych kościoła rzymskokatolickiego, określono również założenia walki z różnowiercami. Zakonem, który miał który miał przewodzić kontratakowi Rzymu byli istniejący od roku 1534 jezuici. W Polsce na czele kontrreformacji stanął król Zygmunt III Waza (1587-1632). K. To zanik tolerancji religijnej, walka z innowiercami, cenzura wszelkich wydawnictw, procesy o bluźnierstwo. W roku 1658 sejm podjął uchwałę dającą arianom trzy lata na ,,nawrócenie? się na katolicyzm. Po tym czasie zmuszono Braci Polskich do opuszczenia Rzeczpospolitej , konfiskowano ich dobytek, przejęto ich zbory (zbiory) . W roku 1717 zaatakowano pozostałe odłamy protestanckie, sejm zakazał innowiercom odprawiania publicznych nabożeństw. Ich drukarnie przeszły pod nadzór duchowieństwa katolickiego. Cenzurowano wszystkie wydawnictwa, nic więc dziwnego, że wszelkie uznane za ,,nieprzyzwoite? księgi były niszczone, albo pozostawały w rękopisach przez wieki (na przykład dzieła Wacława Potockiego, arianina, czekały na druk 230 lat). Rolę książek świeckich przejęły przeróżne kalendarze zawierające porady lekarskie, przepowiednie astrologiczne czy próby literackie bardzo miernej jakości. Na początku wieku 17 został ogłoszony przez władze kościelne indeks ksiąg zakazanych. Szkolnictwo znalazło się w rękach jezuitów , którzy wnieśli, co prawda, wiele dobrego (rozwinęli szkolnictwo bezpłatne), jednak stworzyli system, który bardzo szybko skostniał i stał się anachroniczny. Nauczano łaciny, religii, retoryki; odrzucano wszystko to , co niechrześcijańskie. Jezuici szybko zostali uznani za ludzi nietolerancyjnych, ingerujących we wszelkie przejawy życia tak religijnego, jak i prywatnego. To właśnie wtedy rozpowszechniło się przekonanie o Polsce jako przedmurzu chrześcijaństwa i obowiązkowym katolicyzmie wszystkich Polaków. Jeżeli renesans w swych założeniach odwoływał się do klasycznego antyku, tak barokowi o wiele bliżej było do mistycyzmu i dualizmu średniowiecza. …Nasilenie mistycyzmu… We wszystkich dziedzinach sztuki charakterystyczne było częstsze odwoływanie się do prądu filozoficzno religijnego (mistycyzmu) uznającego możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z absolutem (bóstwem), zwłaszcza za pomocą intuicji i objawienia jako najwyższych form poznania. …Fala konwersji… Dostrzegalne było w okresie baroku nasilenie się zjawiska konwersji polegającego na zmianie wyznania w obrębie wyznań chrześcijańskich, zwłaszcza przejście na katolicyzm. …Nowatorstwo treści i formy sonetów M.S. Szarzyńskiego… Wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem – Sonet ten jest wyrazem obaw poety o wynik bezustannej walki, jaką każdy człowiek musi toczyć z szatanem. Szatana wspierają moce piekielne, ziemskie dobra materialne i pokusy doczesne, które kuszą człowieka i odciągają go od Boga. Do grzechu skłania także ludzkie ciało powodowane ziemskimi żądzami i potrzebami (,,zbiegłe lubości?). W swojej walce z siłami ciemności człowiek jest osamotniony, a stawką tej wojny jest przecież zbawienie. Samotność podmiotu lirycznego łagodzi jedynie obecność Boga, na pomoc którego każdy człowiek powinien liczyć, bowiem tylko z pomocą boską można pokonać szatana, świat i odepchnąć pokusy własnego ciała. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego – jest to w znacznej mierze uzupełnienie i rozwinięcie niektórych założeń wiersza poprzedniego. Znowu pojawia się przeciwstawienie świata materialnego i duchowych wartości do których osiągnięcia ludzkie powinny dążyć. To co materialne, jest według poety złudne, zgubne, a przede wszystkim nietrwałe i przemijające. Nie przemija jedynie to, co duchowe, a najwznioślejszą wartością duchową jest miłość do Boga, który jest wielki i doskonały, człowiek zaś mały i pełen grzechu. Doczesność odciąga człowieka od Stwórcy , utrudnia mu drogę do życia wiecznego i do zbawienia. Poeta zawieszony pomiędzy między niespełnieniem a pragnieniem.(I nie miłować ciężko i miłować) Widać tu wyraźnie nawiązanie zarówno do Biblii (Księga Koheleta), jak i do poglądów filozoficznych św. Tomasza z Akwinu. …Bóg, człowiek, świat, życie ludzkie i jego sens w liryce M.S.S… patrz wyżej. lek egzystencjalny poczucie niepewności bytu ludzkiego wątpliwości co do przyjętej wiary lęk przed wspaniałym ale surowym Bogiem walka człowieka z szatanem w różnych postaciach człowiek samotny wspierany jedynie przez Boga w Bogu nadzieja na zwycięstwo czlowieka …M.S.S. i J.Kochanowski na temat człowieka, Boga, świata:… M.Sęp Szarzyński Jan Kochanowski Bóg : wspaniały i wszechmocny ale surowy jedyna ostoja samotnego człowieka próba zjednoczenia się z Bogiem wysławia jego dobro i potęgę chwała za stworzenie świata hojny, niezmierzony w swoich dobrodziejstwach Bóg Ojciec, stwórca miłujący swoje dzieło Świat : pełen pokus, z którymi człowiek musi walczyć nieustanna walka z szatanem przeciwstawia świat materialny duchowym wartością radość życia, wszystko w rękach Boga cieszyć się chwilą rzeczy materialne są ulotne i przemijające Człowiek : osamotniony, wspierany jedynie przez Boga człowiek przepełniony lękiem egzystencjalnym wszech ogarniająca radość życia człowiek w zgodzie z przyrodą należy umieć odnaleźć się w świecie (świadczy to o cnocie człowieka) …Światopogląd M.S.S. (patrz wyżej) i J.A.Morsztyna, dwa oblicza miłośći(metafizyczna i flirtująca, dwie wizje świata, dwa nurty poetyckie…. J.A. Morsztyn -poezja głównie poświęcona miłości cielesnej i jej kultowi , obraz mężczyzny złaknionego obcowania z kobietą., jedyny problem może w życiu stanowić miłość do kobiety (Sęp dopuszczał jedynie miłość do Boga, problemem było u niego istnienie). Jan Andrzej Morsztyn M.S. Szarzyński Miłość: ,,Cuda miłości? ,,O nietrwałej miłości rzeczy świata tego? jest źródłem cierpień uczuciem bardzo skomplikowanym wywołuje paradoksy (,,Jak żyję serca już nie mając??) nie sposób się przed nią uchronić, rozum jest wobec niej bezsilny miłość flirtująca jedynie do Boga, stanowi najwznioślejszą wartość duchową uczucie to jest nadzieją dla czlowieka miłość metafizyczna …Bóg i człowiek w liryce średniowiecza, renesansu i baroku. Bóg i człowiek Średniowiecze ,,Lament Świętokrzyski? Andrzej ze Słupii ,,Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią? ,,Bogurodzica? Renesans ,,O żywocie ludzkim? J.Kochanowski ,,Czego chcesz od nas Panie? ,,Treny?(18-19) księgi pierwsze – pieśń IX księgi wtóre – pieśń XIX ,,Sonety? M. Sępa Szarzyńskiego Barok ,,Marność? Daniel Naborowski ,,Krótkość żywota? 4.Daniel Naborowski na temat sensu ludzkiego życia (?Krótkość żywota?, ?Marność?, ?Cnota grunt wszystkiemu?) Naborowski podejmuje tematykę z pogranicza rzeczywistości i ze sfery irracjonalnej, sfery uczuć. Pisze o człowieku, jego duszy i ciele, ludzkim życiu, wpływie czasu na człowieka. Marność – życie jest wartością doczesną, wszystko jest marnośćią. Życie jest chwilą, a jego styl marnością. Jedyną istota niemarną jest bóg, który nie przemija. W baroku boga traktowano jako surowego sędziego, należało się go bać Krótkość żywota – utwór mówi o nietrwałości ludzkiego życia. Wszystko przemija, ginie, ale jest powodem do narodzenia się nowych wartości. Człowiek jest wpisany w cykl istnienia. Istnienie jest zawsze, a człowiek podlega czaasowi. Czas jest siłą destrukcyjną, powoduje przemijanie. Cnota grunt wszystkiemu – podmiot liryczny pokazuje nam swój system wartości. Porównuje on życie i wszystkie wydarzenia do fraszki. Uważa, iż posiadanie pałaców, pięknych zastaw, wspaniałego jedzenia, bogactw nic nie znaczy. Nawet 100 lat panowania nic nie daje człowiekowi, bo i tak wszystko minie, gdyż jest tylko drobnostką w istnieniu całego świata. Najważniejsza i nieśmiertelna jest cnota i płynąca z niej sława ?ta wiecznie trwa i wiecznie z niej płynie?. Kto ma sławę i cnotę, ma, zdaniem podmiotu lirycznego, wszystko inne, a kto umrze bez niej nie będzie miał nic ze swoich bogactw posiadanych w życiu doczesnym Rola cnoty patrz – Cnota grunt wszystkiemu !!!Cnota (virtus)była wartością, która gwarantowała człowiekowi wieczność w świecie podległym prawom stałego ruchu, w którym chciał zachować swą tożsamość. Człowiek był świadomy śmiertelności swojego ciała i przemijalności życia, mając jednocześnie poczucie nieśmiertelności duszy i duchową potrzebę wieczności. Nawiązanie do myśli Jana Kochanowskiego (porównanie) Kochanowski Barok bóg sprzymierzeńcem bóg – surowy sędzia, którego należy się bać Jan Kochanowski przedstawił nieporuszoną cnotę jako przeciwwagę, pancerz obronny dla ludzkiego poczucia nietrwałości życia i ulotności jego momentów (szczególnie radosnych). Cnota miała dyktować stoicką zasadę niewzruszoności, wyniosłą obojętność mędrca wobec odmian losu, a także normy etyczne, które miały czynić życie pokazem mądrości, uczciwości, zalet patriotycznych i obywatelskich, wykwintu, piękna i umiaru. Poglądy Mikołaja Sępa – Szarzyńskiego i Daniela Naborowskiego na sens ludzkiego życia Daniel Naborowski zachowuje równowagę ducha. Uważa, że świat należy przyjąć, tak samo jak przyjmuje się własne przeznaczenie i cechy własnej natury. Według niego Bóg nie chciał doskonałości w świecie, dlatego człowiek również podlega błędom, ale nie musi im ulegać. Prowadzi to do poczucia równowagi, stoickiego umiaru i spokoju, do wiary w wartość cnoty i ładu życiowego. Mikołaj Sęp-Szarzyński wybrał walkę ze światem i z doczesnym ciałem, które było wrogiem duszy pragnącej wieczności. Za słuszne uważał dążenie do zdobycia wartości niewzruszonych, a odrzucenia mamiących pozorów doczesności. Dostrzega on osamotnienie człowieka w kosmosie i jego znikomość wobec ogromu wszechświata. Od rozpaczy może uwolnić człowieka zrządzenie łaski i opieka Opatrzności. 5.Pojęcie piękna w XVI i XVII wieku. Klasycyzm francuski : artyści skupieni wokół dworu wersalskiego nawiązywali do antyku. Zabiegali o wyszukaną formę wypowiedzi, wykwintność, elegancję języka, brak wyrazów pospolitych. Tematem było piękno, ogłada. Zasady, reguły pisania utworów literackich określił Mikołaj Boilau : ?Tylko prawda jest pięknem?. Poprzez piękno rozumiał ład, harmonię, regularność, proporcje zgodne z logiką, wykwintność i prostota języka, przestrzeganie kanonów gatunkowych. Zasady te zawarł w utworze ?Sztuka poetycka? Sztuki plastyczne : kwiecistość, przepych, bogactwo ozdób i złoceń, alegoryczność (obrazowe przedstawienie pojęć abstrakcyjnych) Cel : oszołomienie, olśnienie odbiorcy, zachwyt nad nadmiarem ozdób Styl literatury barokowej : bogactwo słownictwa i jego niezwykłość, zawiły szyk i skomplikowana składnia, istnienie niezwykłych środków artystycznych, stosowanie paradoksów, antytetyczność (kontrastowość) Piękno tzw. baroku jezuickiego przejawiało się w syntezie różnych sztuk : architektury, malarstwa, rzeźby, a zewnętrzny przepych wszelkich obrzędów i liturgii miał na celu demonstrować potęgę i nieograniczoną wielkość misterium, tajemnicy wiary. Przykładem barokowego pojęcia piękna jest styl rokoko (fr.) rocaille ?muszla o kapryśnej, asymetrycznej formie? , poddająca cechy fantazyjnego, lekkiego stylu. Poprzez piękno ogólnie rozumiano : głębię, otwartą formę, ale i niejasność. Ponadto w sztuce uwidacznia się dynamiczne ujęcie przestrzeni, wyjaskrawianie kontrastów, efektów świetlnych i ekspresywnych gestów (wyrażających rozpacz, gniew, ból, ekstazę) , przedstawianie przedmiotów zaznaczając ich trójwymiarowość (tzw. iluzjonizm). Słynni artyści włoscy : architekci Bernini i Borromini ; hiszpański malarz Velazquez ; malarze flamandzcy Rubens i Rembrandt. Poeta barokowy wobec odbiorcy (funkcja utworu, wpływ na odbiorcę). Poeci baroku dworskiego przede wszystkim chcieli zadziwiać, szokować czytelnika, odwołując się i wzorując na tzw. mariniźmie. Jego twórcą był włoski poeta Giambattista Marino (1569 – 1625). Twierdził, że poezja ma zaskakiwać czytelnika niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów, oryginalnych epitetów i śmiałych porównań. Odwoływał się do fantazji, stosował kontrasty, środki artystyczne. Opierał się na koncepcie – wyszukanym, szokującym i mającym zadziwiać pomyśle poetyckim, który uwydatniał zarówno harmonijne jak i sprzeczne związki między rozmaitymi zjawiskami. Jego poezja była intelektualna , a zarazem zmysłowa. Intelektualny charakter poezji wynikał z tego oto rygoru : wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych od niechcenia dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków. Koncept był też głównym celem dla wielu wybitnych poetów europejskich m.in. Hiszpana Ludwika Gongory. Od jego nazwiska powstał styl zwany gongoryzmem. Charakteryzował się skomplikowaną składnią, wyszukanym słownictwem, wieloznaczną metaforyką i symboliką mityczną, zwany także kultyzmem lub kulteranizmem. KONCEPT : ? Niestatek ? J. A. Morsztyn – nagromadzenie wielkiej liczby niewyobrażalnych, dziwacznych zjawisk – ?Prędzej kto wiatr w wór zamknie?. ?Do trupa ? J. A. Morsztyn – się zaimki ja i ty, hiperbola, uczucie miłości porównywana do śmierci. ?Na oczy królewny angielskiej…? D. Naborowski – antytezy – ?Nie gwiazdy, ale słońca pałające różno?. ?Bierzmowanie? Morsztyn – ?Milczysz – ja tęsknię, zaśpiewasz – ja ginę?. KONTRAST : ?Do trupa? Morsztyn – ?Ty jawne świece, ja mam płomień skryty?. ?Cudem miłości? Morsztyn – ?Jak żyję, serca już nie mając? ? ?Na oczy królewny angielskiej…? Naborowskiego – zmienne opinie na temat oczu królewny. ?O wojnie naszej…? M. Sęp – Szarzyński – człowiek jest targany sprzecznościami, czy podporządkować się ciału czy duszy. PARADOKS : ?Do trupa? Morsztyn – rozmowa z zabitym. ?Bierzmowanie? Morsztyn – ?Płaczesz – w ognistej tonie serce wodzie?. ?Niestatek? Morsztyn – ?Prędzej niemy zaśpiewa?. Koncept, kontrast, paradoks jako sposoby budowania niespodzianki poetyckiej (przykłady). Koncept- wyszukany pomysł determinujący budowę utworu i nadający mu zamierzoną sztuczność poetycką, przeciwstawioną stylowi potocznemu i naturalnemu tokowi zwykłej opowieści. Jako zasada literackiej konstrukcji koncept wykorzystuje wyraziste analogie i kontrasty w sferze stylistyki, semantyki i kompozycji (m.in. paralelizm; antyteza; paradoks; oksymoron) oraz wszelkie efekty mające na celu zadziwienie i zaskoczenie odbiorcy (m.in. pointa; gra słów). Eksponowany zwłaszcza przez barokowy konceptyzm; kulturyzm; marinizm. [świetny wyszukany pomysł poetycki] Pomysł wiersza Niestatek , Cuda miłości i sonetu Do trupa (patrz niżej), oraz koncept wiersza Do Anny . Kontrast- jaskrawo widoczna, wyrazista różnica między dwoma porównywanymi ze sobą przedmiotami, zjawiskami- przeciwieństwo, sprzeczność. Wykorzystany w wierszu Na oczy królewny angielskiej ; Do trupa . Paradoks- efektowne i zaskakujące swoją treścią sformułowanie, zawierające myśl skłóconą z powszechnie żywionymi przekonaniami i logiką, sprzeczną wewnętrznie, która jednak przynosi nieoczekiwaną prawdę- filozoficzną, moralną, psychologiczną, poetycką etc. Mechanizm paradoksu opiera się na dwóch operacjach; zestawieniu całości znaczeniowych maksymalnie kontrastowych i ustaleniu między nimi stosunku wzajemnego zawierania się (inkluzji). Najprostszą formę parafrazy stanowi oksymoron (dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy). Przykładem wykorzystania paradoksu jest wiersz Niestatek ; Do trupa J.A.Morsztyna. Związek kontrastu i paradoksu ze światopoglądem epoki. Człowiek istnieje w świecie podległym ruchowi czasu, a zarazem ma poczucie nieskończonej wieczności. Konieczność samookreślenia się wobec obu opozycji ukształtowała niespokojny rytm ówczesnej literatury i sztuki, ujawniła wewnętrzne rozdarcie jednostki. Człowiek musi przyjąć konkretną postawę : wybierał więc albo zgodę na świat, nietrwały, lecz piękny, a ciesząc się jego urokami wyrażał wdzięczność Stwórcy, albo też, odrzucając łudzące pokusy świata, poszukiwał wartości trwałych, zbawienia. Religia utraciła wartość autorytetu, pogłębiający się jej rozłam, upadek autorytetu władzy króla, liczne wojny z Turcją, Rosją, Szwecją, stąd wzmożone poczucia zagrożenia i wewnętrzna rozterka, co odbiło się na literaturze. Miejsce M.K.Sarbiewskiego w polskiej kulturze. Był poetą i teoretykiem literatury, jezuitą. Pisał w języku łacińskim. Zyskał światową sławę mistrzowskim opanowaniem w liryce formy horacjańskiej (zwany Horacym chrześcijaństwa). W pracach teoretyczno – literackich nawiązywał do poetyki renesansowej z elementami konceptyzmu. Jego najważniejsze dzieło to ?De perfecta poesi? (1626r.) Typowe barokowe środki stylistyczne: Hiperbola- wyraz, wyrażenie lub zwrot określające jakiś przedmiot, właściwość lub zjawisko z zamierzoną przesadą (np. krwawy pot żniwiarzy, huraganowy atak) Oksymoron- związek frazeologiczny obejmujący dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy. W związku takim dochodzi do metaforycznego przekształcenia znaczeń obu słów, dającego efekt paradoksu (np. I mrozem pałam, i ogniami leję[…] ). Inwersja- taki szyk wyrazów w zdaniu, który na tle obyczaju języka literackiego odczówa się jako niezwykły bądź z powodu zmiany normalnej kolejności wyrazów, bądź też z powodu rozbicia jednolitych grup składniowych przez wtrącenie słów do nich nie należących. (np. Twojego Dafnis brzegu stojąc podle, / Cudnej się we szkle przygląda urodzie ) Elipsa- jest opuszczeniem części zdania, lub wyrażenia domyślnej na tle kontekstu, a zatem na ogół zbytecznej (redundatnej). Antyteza- zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo segmętów wypowiedzi. Wiążący je kontrast semantyczny uwydatniony zostaje zwykle przez powtórzenia i kntrasty leksykalne (antonimy). (np. Leżysz zabity i ja też zabity /…/ Ty jednak milczysz, s mój język kwili, / Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze; / Ty jak lód, a jam w piekielnej śrzeżodze. ) Gradacja- stopniowanie semantyczne polegające na uszeregowaniu składników wypowiedzi w porządku nasilania się (gradacja rosnąca) lub słabnięcia (gradacja opadająca) wskazywanej przez nie cechy znaczeniowej. Pointa- dobitne zamknięcie wypowiedzi, m.in. literackiej, zaskakującym rozstrzygnięciem semantycznym: dowcipnym odwruceniem spodziewanego rozwiązania, paradoksalnym sformułowaniem, nieoczekiwanym zwrotem myśli lub przedstawionej sytuacji, ostro kontrastującym z całym tokiem wypowiedzi. Pointa stanowi kulminację przebiegu znaczeniowego utworu. Często bywa kompozycyjnie wyodrębniona, zwłaszcza w wierszowanych utworach poetyckich. Peryfraza- zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej rozbudowane jego opisanie. Była ważnym sposobem wzbogacania i rozwijania tematu oraz osiągania ozdobności stylu i niezwykłości wysłowienia. Pozwala wyeliminować wyrażenia bardziej pospolite lub proste, zastępując je rozwiniętymi i wyszukanymi przedstawieniami obrazowymi, często metaforycznymi. Konceptyzm, marinizm, gongoryzm. Konceptyzm- jeden z kierunków w poezji baroku, bliski marianizmowii kulturyzmowi. Ukształtowany w literaturze hiszpańskiej i włoskiej i oddziaływujący z tamtąd na literatury innych krajów (w Polsce m. in. na poezję Jana Andrzeja Morsztyna). Konceptyzm zmierzał do oparcia wypowiedzi poetyckiej na koncepcie rozumianym jako pojęcie subtelne i pomysłowe. (Konept- patrz wcześniej) Konceptyzm w przeciwieństwie do marinizmu nie ograniczał się do liryki świeckiej, wplynął także na język poezji religijnej. Jednym z najwybitniejszych teoretyków był E.Tesauro. Marinizm- kierunek w poezji baroku, uformowany przez włoskiego poetę Giambattista Marino. Silnie oddziaływający na ówczesną literaturę (w Polsce na J.A.Morsztyna). Marinizm wykazywał skłonność do wirtuozerii formalnej, dworskiej elegancji, igrania słowem, a jego właściwą domeną były erotyki. W zakresie epiki poetyckiej marinizm ograniczał fabułę na rzecz dygresji- wprowadzenia w odręb wypowiedzi zjawisk luźno związanych z narracją bądź wręcz niezależnych (burzy spójność znaczeniową opowiadania) i luźnych epizodów. Marinizm ma wiele cech wspolnych z konceptyzmem i kulturyzmem. Gongoryzm- inaczej Kulturyzm- podstawowy kierunek w poezji baroku hiszpańskiego, reprezentowany przede wszystkim przez L.Góngorę. Operował niezwykłym słownictwem, powstającym czesto z przekształcenia słów greckich i łacińskich, kładł główny nacisk na szeroko rozbudowane konstrukcje metaforyczne, pełne niezwyklości i zaskakujących niespodzianek. Ulubionym środkiem wyrazu były ciemne aluzje, z trudem dające się rozszyfrować. Kulturyzm oddziaływał na literaturę europejską w 1. połowie XVII wieku. Analiza wierszy Jana Andrzeja Morsztyna. Niestatek – w wierszu tym ukazane zostały przez poetę wszelkiego rodzaju rzeczy niemożliwe do wykonania (złapanie wiatru i promieni słonecznych; uspokojenie morza grożbą; zamknięcie w garści świata; poskromienie ognia; złowienie w sieć obłoków; zalanie wulkanu łzami; niemy zaśpiewa; szalony powie coś mądrego; dortuna będzie stała; śmierć pogodzi się z radością; poeta powi prawdę; płacz anioła nic nie wyjedna; słońce ukryje się w jaskini; w więzieniach będzie spokój; ludzie będą żyć na pustyni; rozum zaginie; ustaną słowa) Utwór zamyka wniosek, iż wszystko nawet przedstawione powyżej niemożności staną się możliwe prędzej niż kobieta stanie się osobą stateczną. Niźli będzie stateczna która białogłowa. Cuda miłości – sonet ów prezentuje odbiorcy zadziwiające zmiany jakie zachodzą we wnętrzu osoby zakochanej. Podmiot zastanawia się czemu nadal żyje choć jest pozbawiony serca. Czemu będąc martwym czuje ogień, który pielęgnuje choć wie że on go niszczy. Miłość odczówa jako płacz, którego nie można zgasić ogniem namiętności, a tego zaś nie można zalać płaczem. Pyta czemu zmuszony jest stronić od oczu dziewczyny, w których znajdują się wszystkie pociechy jego życi. Na końcu swych rozważań dochodzi do wniosku: Cuda te czyni miłość, jej to czyny, Którym kto by chciał rozumem się bronic, Tym prędzej w sidło z rozumem swym wskoczy. Do trupa – w sonecie tym zawarta została konfrontacja dwóch postaci- nieboszczyka i człowieka (nieszczęśliwie) zakochanego. Nieboszczyk nie ma w sobie krwi, mocy (związane ręce), milczy, jest oziębły i wkrotce rozsypie się w proch. Nieszczęśliwie zakochany natomiast- zabity strzałą miłości nie może zaznać spokoju, pali go namiętność, miłość skrępowała jego zmysły i rozum. Miłość sprawia mu ból i doprowadza go do stanu wrzenia emocjonalnego. Poeta w słowach: Ty się rozsypiesz prochem w małej chwili, Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem. stwierdza, iż lepiej być martwym niż zakochanym. Do panny – utwór ten prezentuje w kolejnych wersach cztery najtwardsze materjały (żelazo; djament; dąb; twarde nadmorskie skały), zaś kończy się stwierdzeniem: Twardsza- ś ty, panno, której łzy me nie złamały, Nad żelazo, dyjament, twardy dąb i skały. Analiza wierszy Daniela Naborowskiego. Marność – w wierszu tym podmiot ukazał życie oraz wszystkie doznania duchowe jako marność. Podmiot sugeruje iż całe doczesne istnienie człowieka jest niczym- marnością, którą jedynie nie jest Bóg- sędzia oceniający ludzkie życie. Krótkość żywota – ukazuje przemijanie. Człowiek jest wpisnany w cykl istnienia, ktore trwa zawsze. Istota ludzka podlega czasowi ten zaś posiada siłę destrukcyjną i moc przemijania. Do Anny – wiersz ten prezentuje przemijanie świata, czasu, ludzkiego życia, piękna itd. Dochodzi do wniosku, iż wszystko zależy od czasu i jego przemijania. Jednak w ostatnich strofach wyznaje, iż szczera miłość do tytułowej Anny na wskroś biegu dziejów nie ustanie. Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem, falcgrafem reńskim, obranym królem czeskim – jest to wiersz będący opisem piękna i mocy spojrzenia królewny angielskiej. Podmiot porównuje jej oczy do pochodni, gwiazd, słońca, nieba i bogów. Jednak ze względu na różne uczucia, które jej wzrok budzi, żadne z powyższych określeń nie pasuje. Oczy jej mogą być srogie, bezlitosne, karzące, zaś za chwilę mogą być łagodne, kojące, ale także poważne i dumne.Wzrok jej budzi respekt i szacunek. Wyraża niezależność i nieugiętą wolę. Oczy jej budzą nieopisaną chęć ich posiadania. Sa piękne, niepojęte i niepowtarzalne, gdyż: Lecz wszystko zamyka w jednym oka słowie: Pochodnie, gwiazdy, słońca, nieba i bogowie. Miłość jako temat utworów D.Naborowskiego i J.A.Morsztyna. Jan Andrzej Morsztyn- Do panny ; Cuda miłości ; Do trupa . Poeta przedstawia w nich miłość jako uczucie dokonujące wielkich cudów, posiadające wielką moc ( Cuda miłości ), jednak nie zawsze potrafiącą poruszyć serce ludzkie ( Do panny ). Miłość niespełniona może sprawiać ból i duchowo uśmiercić człowieka ( Do panny ; Do trupa ). Daniel Naborowski- Do Anny ; Marność . Naborowski w swych wierszach przeciwstawia niekończące się uczucie miłości ciągłemu przemijaniu świata, ludzi, rzeczy ( Do Anny ). W wierszu Marność nakazuje miłować i żartować pobożnie, uczciwie, gdyż fraszką śmierć i trwoga. Porównanie stylu utworów J.A.Morsztyna i M.Sępa- Szrzyńskiego. Jan Andrzej Morsztyn-pisał lekkie, błyskotliwe wiersze o tematyce głównie towarzyskiej i miłosnej, które są rezultatem zdyscyplinowanej sztuki poetyckiej. Kunsztowna poezja Morsztyna inspirowana była nurtem marinizmu- poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych, oryginalnych epitetów i śmiałych porównań. Poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa, wszystkie zmysły człowieka, odbierające zróżnicowane wrażenia świata, traktowano jako informatorów duszy . Intelektualny charakter poezji wynikał też z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych od niechcenia dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków. Wiersze Morsztyna pośrednio informują o tym, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi być prawdomówny (np. w Niestatku /Prędzej prawdę poeta powie…/), że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej. Mikołaj Sęp Szarzyński- /Renesans/ poeta doctus- uczony. Pisał kunsztownie stosując celowo w swych wierszach przestawność szyku (inwersję), pytania retoryczne, antytezy, ciągi epitetów, paradoksy, partenezy (zdania wtrącone w nawias)- współgrające z dramatycznym przeżutniowym tokiem wiersza. Sarmatyzm jako ideologia (cechy, geneza, narodziny, rozwój) i jako styl życia polskiej szlachty. Wschód w kulturze polskiego baroku. Szlachcic-sarmata wobec: ojczyzny, tradycji, praw szlacheckich, innych narodów, magnaterii, Boga, pogan. Szlachcic-sarmata a szlachcic-ziemianin: podobieństwa i różnice. J. Ch. Pasek jako szlachcic-sarmata na podstawie ?Pamiętników?. J. Ch. Pasek jako obywatel, ziemianin, katolik. ?Pamiętniki? jako dokument epoki i zapis mentalności polskiej szlachty. Sytuacja polityczna Polski w XVII wieku i kierunki polityki zagranicznej. ?Psalmodia polska? W. Kochowskiego, mesjanizm barokowy, ?przedmurze chrześcijaństwa?. Sarmatyzm : rozumiany zazwyczaj jako cywilizacyjnie swoisty i do własnych wartości rodzimych się odwołujący ziemiańsko-patriarchalny styl życia średniej, drobnej i zaściankowej szlachty polskiej XVII w., a w postaci schyłkowej także i w. XVIII sarmatyzm wyrastał ze swoistego splotu warunków hist. – polit., społ., ekonom., i etnicznych Polski zwłaszcza w ciągu w. XVI, kształtował się samorzutnie w latach późniejszych panowania Zygmunta Augusta oraz w czasach batoriańskich. Od razu został ograniczony klasowo do warstwy szlacheckiej (z podrzędnością miast i pańszczyzną chłopa), a zarazem narzucający się jako wzorzec cywilizacyjno ? kulturowy, przyjmowany nawet przez pisarzy mieszczańskich i tzw. rybałtowskich, a niebawem zaś także i poza granicami Rzeczpospolitej, np. w Rosji. Sarmatyzm uznawał za własną genealogię rozbudowane szeroko w dobie humanistyczno ? renesansowej dziejopisarskie poglądy na temat Sarmacji ? praojczyzny Słowian. Teoria owa, wywodząca się ze starożytnych i średniowiecznych pojęć geograficznych (Sarmację utożsamiano z Polską i Słowiańszczyzną) została rozbudowana i ostatecznie skodyfikowana przez historyków renesansu, utrzymywać się zaś miała aż po schyłek doby oświecenia. Pojęcie Sarmacji i Sarmatów ujmowano szeroko i wieloznacznie pod względem: geograficznym (zgodnie z tradycją antyczną) polityczno ? państwowym (obejmującym obszar państwa jagiellońskiego, później Rzeczpospolitej Obojga Narodów) społeczno ? klasowym (gdyż domniemana przeszłość sarmacka odnosiła się jedynie do szlachty i jej rodowodu rycerskiego). Rozwój sarmatyzmu: Polski sarmatyzm i jego kultura dzieli się na kilka okresów. okres pierwszy ? obejmuje 60 lat tj. dobę która przejąwszy z renesansu wszystkie składniki (rodowód historyczny, ideologię, układ społeczno polityczny) od razu rozbudowała je twórczo, choć w duchu odmiennym, barokowym. Zmiany zaznaczały się w umysłowości literaturze i sztuce, nauce i szkolnictwie. Począwszy od czasów batoriańskich oddzielał się też nurt magnackiego życia i piśmiennictwa, utrwalając przez to podział ideowy społeczeństwa na ?obcy?, kosmopolityczny nurt magnacki oraz na swoiście sarmacki nurt szlachecki. Okres drugi ? oznacza rozwój szczytowy sarmatyzmu w Polsce. /oba okresy wiążą tu między sobą takie cechy jak: Zacieśnianie się szlacheckiej ?złotej wolności? przy podziale społeczeństwa na przeciwstawne sobie nurty: szlachecki i magnacki (przy niewoli chłopa i upodrzędnieniu miast), a nadto osłabienie i decentralizacja władzy państwowej. Utwierdzenie w świadomości narodowej mitu sarmackiego, zabarwiającego się mistycznie i mesjanistycznie (W. Kochowski). Urastanie sarmatyzmu do rangi światopoglądu, coraz bardziej tradycyjnego, wyłącznego i niechętnego obczyźnie. Ograniczenie się do ideałów ziemiańsko ? prowincjonalnych, do szlacheckiej gościnności i patriarchalizmu, także do retoryczności i wystawności. Poważny wzrost czynników orientalnych w obyczaju, strojach, stylu życia, języku. W sztuce i literaturze pogłębianie się i umacnianie pierwiastków rodzimych (tzw. barok sarmacki). Równocześnie jednak druga poł. XVII w. to okres bohaterski, sarmatyzm hetmański i wojenny, który w osobie Jana III znajduje wyraz i wzorzec zasadniczy./ ? okres trzeci ? na początku schyłkowy, a później już rozkładowy ? czasy saskie + cenzura lat 30. Okres ten znamionuje upadek polityczny, gospodarczy i ustrojowy państwa, zarazem rozkład szlacheckiej kultury sarmackiej. (kształtuje się nurt reformatorski). ? okres czwarty ? (okres końcowy) doba stanisławowska ? rozkwit nurtu reformatorskiego; pogłębienie się granic między obydwoma nurtami. Sarmatyzm jako styl życia polskiej szlachty: Powoływanie się na starożytne dziedzictwo Sarmatów spełniało rolę ważkiego argumentu uzasadniającego uprzywilejowaną pozycję szlachty, jej władztwa nad chłopami oraz przewagę nad mieszczanami. Prowadziło to także do wychwalania szlacheckiej społeczności, jej postaw i obyczajowości, a zarazem ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej, jako doskonałych. Szlachta ?sarmacka? uważała się za bractwo, zwano się wzajemnie braćmi, pisma adresowano do ?panów braci?, a tytułowano się powszechnie skróconym tytułem, dawniej królewskim (wasza miłość), waszmość i waść. Pojęcie równości i wolności szlacheckiej nabrało niebywałej siły w sposobie myślenia, co uzewnętrzniło się w znanym powiedzeniu: ?szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie?. Ustaliły się wśród szlachty wspólne i jednolite stereotypy zachowania, postępowania oraz rozumowania i argumentacji, a charakterystyczną cechą postawy stał się tradycjonalizm. Stąd chwalenie swojszczyzny, a niechęć do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny, jak również wyjazdów zagranicznych. /charakterystyczne cechy ? (negatywne) ? megalomania (przesadne przekonanie o swej wartości i wyższości nad innymi stanami); ksenofobia (lęk przed wszystkim co obce); nacjonalizm (poczucie wyższości nacji polskiej nad innymi narodami); nietolerancja religijna; awanturnictwo; sobiepaństwo; skłonność do pijatyk; niechęć do nauki (za całkowicie wystarczające uważali wykształcenie wyniesione z kolegiów jezuickich)./ XVI w. XVII w. szlachetność rycerskość pracowitość miłość do ojczyzny pielęgnacja surowych obyczajów warchołstwo próżniactwo pijaństwo okrutne wykorzystywanie chłopów megalomanizm na max?a Szlachcic ? Sarmata wobec: Ojczyzny ? lojalność wobec Rzeczpospolitej, jej obrona była dla nich sprawą honoru tradycji ? szlachcic-sarmata był całkowitym tradycjonalistą = cechowała go niechęć do wszystkiego co nowe praw szlacheckich ? obowiązywała go pełna ich znajomość (powinien pilnować aby nie doszło w nich do żadnych zmian ? poprzez branie żywego udziału w sejmikach, sejmach czy rokoszach korzystając ze swojego ?liberum veto?) innych narodów – Sarmata stoi na straży i obronie wiary w całej Europie – mesjanizm narodu polskiego (Polska przedmurzem chrześcijaństwa). magnaterii – z magnaterii wyśmiewa się, gdyż młodzi magnaci jeździli po świcie wydając pieniądze i ucząc się ogłady stawali się zniewieściali. Boga pogan Jan Chryzostom Pasek jako szlachcic-sarmata na podstawie ?Pamiętników?. Jan Chryzostom Pasek jako obywatel, ziemianin, katolik. ?Pamiętniki? jako dokument epoki i zapis mentalności polskiej szlachty. Pasek wybił się nad innych talentem i popularnością. Zawadiaka mazowiecki spod Rawy, po latach służby pod Czarnieckim, osiadł w Krakowskiem, ożenił się, a po poszczerbieniu łbów sąsiadom, dworującym sobie u Mazura, zdobył wśród nich uznanie i znaczenie, ale ostatecznie awanturniczy żywot zakończył jako banita. Jego wspomnienia opowiadają o wojnie szwedzkiej i moskiewskiej, o rokoszu Lubomirskiego i ostatnich latach Jana Kazimierza, o elekcji i nieudolnych rządach króla Michała, o czasach Sobieskiego wreszcie. Doniosłość ich nie polega na stronie ich historycznej lecz na przygodach które są dla niego niezwykłej wagi. Czy będzie to pielgrzymka do miejsca odpustowego, czy bitwa z nieprzyjacielem lub bójka z przypadkowym przeciwnikiem, wycieczka morska. To, co historyk pominąłby milczeniem jako szczegół obojętnym, w opowiadaniu Paska ożywa, nabiera ruchu, mieni się barwami i przemawia głośno a ujmująco. Zaobserwowane znakomicie drobiazgi, ważne i nieważne, nocleg na trupie, któremu w brzuchu kruczy., pijacka rąbanina z sąsiadami, pobicie pazia Mazepy na komnatach królewskich, zmyślona historia miłości, którą ku gładkiemu wojakowi zapałała szlachcianka duńska ? oto seria szkiców i obrazków, które wręcz proszą się o ołówek dobrego rysownika. W relacjach tych rysuje się niezrównany humor gawędziarza-facecjonisty, dostrzegającego komiczne strony życia nawet tam, gdzie ktoś inny łamałby ręce z rozpaczy lub pienił się z wściekłości. Wszystko Pasek odziewa w szaty jędrnego i dobitnego, często rubasznego, urozmaiconego zwrotami przysłowiowymi i obficie, choć nadmiernie, upstrzonego łaciną. Dzięki temu jego pamiętniki, niezależnie od swej wartości dokumentarnej, przemawiają do czytelnika nowoczesnego jako niezrównany autoportret szlachcica-wiarusa z epoki ?królów piastów?, i to szlachcica typowego, głupiego choć sprytnego, zacofanego, przesądnego, niezbyt liczącego się z wymaganiami honoru, choć na tym punkcie bardzo drażliwego, skłonnego do frazesu, któremu brak pokrycia w uczynkach. /w skrócie :/ Pasek i jego pamiętniki (1656 – 1688): Tematyka: opis walk oddziałów Czarnieckiego walka ze Szwedami i Rosją skupia się na własnym życiu i przygodach podania, legendy pobożność ludzi przestrzeganie postaw udział w nabożeństwach obraz stosunków społecznych życie ziemian obyczaje szlacheckie wyzysk i niedola chłopa jako naturalny stan rzeczy Struktura: pisane według schematu podziału na lata dużo makaronizmów świetny gawędziarz fragmenty zabawowo – humorystyczne opisy batalistyczne i katastroficzne nieobiektywny cechuje je ciekawość świata i ludzi opisy zwyczajów, baśni, legend Pasek jako dzielny rycerz opisane własne przygody na tle zdarzeń historycznych samochwalstwo Sarmatyzm – ostatecznie jest to godna pożałowania postawa, która doprowadziła do upadku I Rzeczypospolitej i długoletniej niewoli narodu polskiego. Sytuacja polityczna Polski w XVII wieku i kierunki polityki zagranicznej. W wieku XVII Rzeczpospolita szlachecka zdobyła się na najbardziej błyskotliwe czyny orężne i jednocześnie przeżyła najgłębszą z klęsk przed rozbiorami ? najazd szwedzki ? zaznaczony ogromnymi zniszczeniami i wyludnieniem kraju. W okresie tym rozpoczynają się pewne charakterystyczne procesy, które pozwalają mówić o przełomowym znaczeniu wieku XVII w historii Polski, a jednocześnie po raz pierwszy zagraża państwu widmo rozbioru. W związku z wojnami szwedzkimi narastają w wielkim nasileniu uczucia narodowe, które przejawiają się w konfederacjach i antyszwedzkiej partyzantce, także chłopskiej. Obok rosnącej anarchii i warcholstwa, w ciągu całego wieku uparcie ponawiane są próby ?naprawy Rzeczpospolitej?, próby przeprowadzenia bardziej lub mniej zasadniczych reform mających na celu wzmocnienie władzy królewskiej i uratowanie rozkładającego się coraz bardziej od wewnątrz aparatu państwowego. Ewolucja ustroju politycznego dawnej Rzeczypospolitej w dobie baroku polegała na przejściu od demokracji szlacheckiej do rządów oligarchii magnackiej, które stopniowo, zwłaszcza pod koniec wieku doprowadziły do całkowitego osłabienia potęgi państwa i decentralizacji ośrodków władzy. Dynamikę życia politycznego całej pierwszej poł. wieku dyktowała jeszcze zażarta walka szlachty o utrzymanie pozycji wywalczonej w poprzednim okresie. ?Psalmodia Polska? W. Kochowskiego, mesjanizm barokowy, ?przedmurze chrześcijaństwa?. Psalmodia to ostatnie literackie dzieło Kochowskiego jest pisane psalmowymi wersetami, Psalmodia powstała w roku 1693 lub 1695 nie wiadomo do końca. Psalmodia pisana jest swobodnym językiem, jej główne tematy to: rozważania poezji metafizycznej wokół podstawowego pytania ?kim jest człowiek?? szlachecka historia skupiona wokół sporu o doskonałości polskiego ustroju społecznego jednak na pierwszy plan wysunęły się w y z n a n i a poety. Dlatego psalmodia nie jest syntezą ale poszukiwanie syntezy dla dwóch poprzednich punktów. Tematyka początkowych psalmów: mówi o wszechmocności Boga o samotności, o wrogim otoczeniu człowieka o złożonej naturze człowieka o opiece Boga nad człowiekiem wprowadzenie w rozważanie społeczne Kochowski przedstawia w swoich utworach pochodzenie narodu i państwa polskiego (przypomina, że to już 7 wiek – wyraźnie zarysowana, w całej Psalmodii, symbolika tej cyfry), pisze też o rozbiciu narodu przez herezje , pisze o szczególnej opiece Boga nad Polska i o Polsce jako p r z e d m u r z u c h r z e ś c i j a ń s t w a. Przez cały czas ujawnia się tam powiązany w różne układy, schemat zależności ?Bóg – jednostka – społeczeństwo Sarmacji?. 7.SYTUACJA XVII-wiecznej POLSCE W ŚWIETLE POEZJI WACŁAWA POTOCKIEGO ?Zabytki polskie? ?Nierządem Polska stoi? ?Pospolite ruszenie? ?Transakcja wojny chocimskiej? Pospolite ruszenie przekładano własne interesy ponad dobro ojczyzny, ludzi pospolitego ruszenia charakteryzuje wygodnictwo, sobiepaństwo. Anarchia nie jest przestrzegane prawo. w utworze mowa jest także oprócz anarchii o braku patriotyzmu, hołdowaniu obcym wzorcom. Obronność państwa wojsko nieodpowiednio opłacane, brak obrony ojczyzny. pospolite ruszenie całkowicie rezygnuje z obronności kraju. Przywileje bez obowiązków ci co ustalają prawa i obowiązki naginają je do własnych potrzeb szlachta coraz bardziej przywiązuje się do przywilejów zaniedbywając obowiązki Kwestia chłopska Potocki zauważa, że chłopi są nadmiernie eksploatowani, staje się najniższym stanem społeczeństwa. Konflikty religijne W. Potocki ubolewa nad nietolerancją religijną (sam pod przymusem przeszedł na katolicyzm). Opozycja kultury sarmackiej i magnackiej konflikt między ubogą szlachta, a magnatami krytyczny stosunek do szlachty sarmackiej za brak odpowiedzial-ności za losy narodu. BIOGRAFIA WACŁAWA POTOCKIEGO Wacław POTOCKI (1621 ? 1696) nauki pobierał u domowego pedagoga. Całe życie gospodarował na roli. Walczył przeciw Szwedom i wojskom Rakoczego, brał czynny udział w życiu sejmikowym, występując przeciw anarchii szlacheckiej, popierając wzmocnienie władzy króla i zasadę dziedziczności tronu. Wychowany w środowisku ariańskim, po uchwale o banicji arian (1658r.) przeszedł na katolicyzm pod groźbą wygnania. SZLACHTA WSPÓŁCZESNA I JEJ PRZODKOWIE W ?WOJNIE CHOCIMSKIEJ? Szlachta współczesna przodkowie zaniedbany stan rycerski cechuje ich anarchia idealizacja; żołnierze Chodkiewicza jako ludzie heroicznie broniący Boga. bez skazy idealne obycie stanu rycerskiego POLACY I TURCY W ?WOJNIE CHOCIMSKIEJ? POLACY TURCY wspaniali żołnierze celnie zadają trafienia nieugięci, wytrwali walczą wspierani przez Boga poganie bez szans w walce z chrześcijańskim wojskiem Chodkiewicza. EPOS W BAROKU Wacław Potocki ?Transakcja wojny Chocimskiej…? JOHN MILTON ?Raj utracony? GIAMBATTISTA MARINE ?Adone? TORQUATO TASSO ?Jerozolima wyzwolona? OBRAZ ?WOJNY ŚWIĘTEJ W JEROZOLIMIE WYZWOLONEJ? W ?WOJNIE CHOCIMSKIEJ? Bohaterami są krzyżacy i saraceni, ale także postacie fantastyczne: wróżki, czarownicy i podobne nierealne postacie. Bohater główny, Godfryd de Boullion ? jest postacią historyczną ? rzeczywiście dowodził pierwszą wyprawą krzyżową. W świetle eposu Tassa urasta do roli wzorca, ideału rycerskiego ? prawy, szlachetny i samotny. Wezwany przez Archanioła Gabriela do zdobycia Jerozolimy wyrusza i rozpoczyna oblężenie. Miasto broni się pod wodzą króla Aladyna, który zresztą ucieka się do czarów i magii. Na tle oblężenia rozwijają się inne wątki ? zwłaszcza skomplikowane układy miłosne. Miłość rycerza Tankreda do muzułmanki Kloryndy kończy się tragicznie ? dziewczyna przebrana za rycerza staje do pojedynku i ginie, a zwycięzcą i zabójcą jest… Tankred. W dodatku przed pojedynkiem zdążyła Klorynda spalić machiny oblężnicze rycerzy. Aby je naprawić, potrzebują krzyżowcy drzewa ? by mieć drzewo muszą wejść do lasu, który, niestety, został zauroczony przez czarnoksiężnika Ismena. Jeden tylko rycerz Rinaldo mógłby zdjąć czar ? jego jednak omamiła prześliczna Annida, spędza czas w jej wspaniałym pałacu i ani myśli o wojaczce. Dopiero gdy posłowie pokażą mu lustro ? ujrzy swoje zniewieścienie i ruszy do boju. Oczywiście pokona czary i chrześcijanie zwyciężą. Zespolenie prawdy historycznej, czynów bohaterów i ich wewnętrznych przeżyć z planem nadnaturalnym, poddanym boskim zmysłom, spowodowało szczególne przemieszanie w utworze prawdy z fantastyką, wiedzy z mitami i baśniowymi wyobrażeniami, tak bliskimi mentalności średniowiecznej. W ten sposób w narracji i opisach Jerozolimy… wszystko niemal ma jakby podwójną, realno-fantastyczną naturę; ziemia np. to nie tylko uporządkowany i wiadomy graficznie teren, rzeczywiste miasta i krajobrazy, to również niezbadane podziemne krainy mitycznych bogactw (jak np. w średniowiecznej Pieśni o Nibelungach) czy nieznane złudne wyspy szczęśliwe, państwa wolne od czasu i zniszczenia. Z kolei las bywa i naturalną leśną gęstwiną, i miejscem pobytu potępionych dusz zamienionych w drzewa itp. Stąd także występowanie bohaterów obdarzonych magiczną mocą (np. czarodzieja saraceńskiego Izmena) oraz umieszczenie ponad czy poza bohaterami postaci boskich i szatańskich. Rycerzy nie dziwią więc wizyty składane przez anioła Gabriela, a czytelników nie zaskakują sceny, w których mityczny Pluton (utożsamiony z Lucyferem) ?wszystkiej piekielnej zwoływa czeladzi?, aby naradzić się nad sposobami ?szkodzenia zewsząd? chrześcijanom. To współwystępowanie prawdy i fikcji uwydatnia tez wewnętrzną złożoność człowieka: bohaterami eposu są bowiem ludzie rozdzierani sprzecznymi dążeniami ciała i rozumu. Uroda i ponęty ciała, magia miłosnych uciech zdolne są do zniewalania rycerzy; ale ich heroizm polega na opanowaniu złudnych i grzesznych pragnień w imię wyższych racji duchowych. Bohaterstwo nie jest więc wrodzoną cecha, lecz aktywną postawą, sztuka samoprzezwyciężania. Ujęcie Tassa zgadza się wyraźnie z koncepcja heroicznego modelu chrześcijańskiego rycerza (i w ogóle człowieka rycersko walczącego ze swą słabością), którą propagowały potrydenckie, kontrreformacyjne wzory chrześcijańskie. W baśniowym świecie rozgrywa się to wszystko ? przestrzeń realna współistnieje z przestrzenią magii, fabuła chwilami przypomina baśń o rycerzu zwalczającym smoki, złe moce i czarodziejskie przeszkody. Jeszcze bardziej przypomina… Iliadę. Tu i tam oblężenie, tu i tam dwa światy (bogów i ludzi u Homera), Rinaldo zaś podobny jest do Achille
a i nawet tak jak on opuszcza na jakiś czas pole bitwy. Mimo nawiązań do starożytności, pragnął jednak Tasso dać panoramę czasów średniowiecznych. Gdy dzieła dokonał, zaczął wątpić czy nie popełnił świętokradztwa mieszając temat wyprawy do grobu Chrystusa z tematem miłości i czarami. Transakcja
